Μητέρα, θεμέλιο του Ναρκισσισμού και στήριγμα του Εγώ

Το Μητρικό, μπορούμε να πούμε ότι είναι η βάση στην οποία στηρίζονται το αίσθημα ότι υπάρχουμε, τα όνειρα και οι σκέψεις μας. Μια οθόνη, όπου προβάλλουμε τις φαντασιώσεις μας, ένα στήριγμα για το ΕΓΩ μας. Ένα πλαίσιο που εμπεριέχει με ασφάλεια τα συναισθήματα και τις συγκινήσεις μας, αλλά και που μπορεί να γίνει πολύ τρομακτικό.

Το Μητρικό είναι ένα λειτουργικό σύνολο, που περιλαμβάνει τόσο τη φυσική όσο και την ψυχική φροντίδα του παιδιού, αλλά και τη δυνατότητα ανδρών και γυναικών να αναπτύξουν την ικανότητα να φροντίζουν.

Το Μητρικό εκπληρώνει πρωταρχικές λειτουργίες σε ό,τι αφορά την ψυχική λειτουργία του παιδιού. Πώς όμως στην αρχή της ζωής, αρθρώνονται η ανωριμότητα του παιδικού ψυχισμού με την πολυπλοκότητα της επιθυμίας/ των επιθυμιών που η μητέρα φέρει; Μέσα από ποιες διαδικασίες θα εκφραστούν και θα συναντηθούν με την έννοια της αυθεντικής συνάντησης, οι πρώιμες ικανότητες του παιδιού και οι δυνατότητες/ ικανότητες της Μητέρας;

Τώρα πια, οι Νευροεπιστήμες κατέδειξαν με τον πλέον αδιαμφισβήτητο τρόπο, ότι αυτό που ονομάζαμε «Μητρικό ένστικτο», αυτό το πανίσχυρο πάθος επένδυσης του μωρού και των αναγκών του, είναι γενετικά προγραμματισμένο. Υπάρχουν γονίδια, υπεύθυνα για τις εκδηλώσεις αυτής της πρωταρχικής σωματικής και ψυχικής φροντίδας, τα οποία ενεργοποιούνται ΗΔΗ από το τέλος του τρίτου τριμήνου της εγκυμοσύνης. Μάλιστα, οι πρώτες αυτές εμπειρίες, λόγω του ότι συμβάλλουν στη δόμηση της αρχιτεκτονικής του εγκεφάλου του βρέφους, μεταφέρονται διαγενεαλογικά.

Με δυο λόγια, ό,τι λάβαμε ως παιδιά, θα δώσουμε ως γονείς στα δικά μας παιδιά. Κι αν ευλόγως αναρωτηθείτε « Πώς θα αλλάξει ή θα μετασχηματισθεί το μοντέλο γονεϊκότητας που μας μεταβιβάσθηκε, θα σας απαντήσω χαριτολογώντας, «απευθυνθείτε στους Ψυχαναλυτές και θεραπευτές,» διότι ακόμη και οι Νομπελίστες Νευροεπιστήμονες Eric Kandell και Edelman συμφωνούν ότι οι πρώιμες εμπειρίες του ανθρώπου εγγράφονται στον εγκέφαλο και τροποποιούνται μέσω Ψυχαναλυτικής διαδικασίας.

Η τέλεια μητέρα δεν προσάπτει το παραμικρό, είναι πάντα παρούσα, άνευ όρων, πυλώνας, σημείο αναφοράς, καταφύγιο. Είναι το θεμέλιο του Ναρκισσισμού και το στήριγμα του Εγώ.

Στην απαρχή της ψυχικής του ζωής, ΤΟ ΜΩΡΟ, προκειμένου το σώμα του να κατοικηθεί ψυχικά, δηλαδή όλα όσα δέχεται και προσλαμβάνει από το εσωτερικό και εξωτερικό περιβάλλον του να τα επεξεργασθεί και να τα μετασχηματίσει ώστε να αποτελέσουν σημεία μιας εσωτερικής ψυχοσωματικής λογικής, έχει ανάγκη αυτό που ονομάζουμε «μητρική διαχείριση». Χάρη σ’ αυτήν η μητέρα φιλτράρει τις τοξικές και ανυπόφορες για το παιδί της διεγέρσεις και χάρη στη δημιουργική της ονειροπόληση του αποδίδει «ένα ψυχικό παράγωγο», δηλαδή μια εμπειρία που έχει νόημα.

Οι λειτουργίες που επιτελεί η μητέρα θα λέγαμε λοιπόν ότι είναι οι εξής:

Αγαπά: το επενδύει, το προστατεύει από τις διεγέρσεις, του αφιερώνεται με τρυφερότητα χωρίς να κυριεύεται από το αναπόφευκτο μίσος. Το σαγηνεύει και σαγηνεύεται από αυτό, τόσο ώστε να μην το διεγείρει υπερβολικά.

Φροντίζει: Το στηρίζει, κυριολεκτικά και μεταφορικά, σε φυσικό και ψυχικό επίπεδο, παραμένοντας διαθέσιμη όταν χρειαστεί. Είναι δηλαδή αξιόπιστη.

Θρέφει: Ξέρει να δίνει αλλά και να στερεί, έτσι ώστε να μην είναι αναντικατάστατη, ώστε να δημιουργηθεί ένας ασφαλής χώρος που θα επιτρέπει την απουσία της.

Εμπεριέχει: Αντέχει την ένταση του άγχους, που μπορεί να γίνει και αγωνία, μπροστά στο χάος και το άγνωστο. Αντέχει να μην καταλαβαίνει και μετασχηματίζει τα ακατανόητα και ακατανόμαστα του παιδιού, προκειμένου να το ηρεμήσει.

Εισάγει στη συμβολική τάξη: Ευνοεί την απομάκρυνση από την αρχική συγχώνευση, εισάγει τη θέση του πατέρα, και αντιμετωπίζει στη σκέψη της την εξέλιξή του και την απομάκρυνση του και τον αποχωρισμό από αυτήν.

Η ψυχική ευπλαστότητα και ευκαμψία της μητέρας, θα της επιτρέψουν να παλινδρομεί και να μπαίνει στη θέση του παιδιού της προκειμένου να προσαρμόσει τις φροντίδες της στις ανάγκες του. Αυτό σημαίνει ότι ενεργοποιούνται δικές της παιδικές εμπειρίες αδηφαγίας, ικανοποίησης, δυσαρέσκειας, στέρησης, ματαίωσης. Οι δικές της εσωτερικές εικόνες, μιας μητέρας που την αγάπησε ή την απείλησε, άρα οι εικόνες αυτής ως παιδί που αγαπήθηκε ή απειλήθηκε, απείλησε ή κατέστρεψε τη δική της μητέρα.

Έργο ομολογουμένως δύσκολο, διότι πρέπει να βρει η μητέρα το σωστό μέτρο μεταξύ των παροχών προς το παιδί της και των στερήσεων-ματαιώσεων που θα του επιβάλει.

Επίσης, αυτή η πρώιμη βιολογική διάδραση ανάμεσα στο σώμα της μητέρας και του βρέφους, η οποία μάλιστα αρχίζει, όπως ήδη είπαμε, από την ενδομήτρια ζωή, θα προσδιορίσει τις μελλοντικές ικανότητες του νέου οργανισμού να αμύνεται εναντίον των διεγέρσεων και ερεθισμών, να διαχειρίζεται καταστάσεις στρεσογόνες.

Κάθε γεγονός που επιφέρει μια μερική ή ολική αδυναμία της μητέρας να επιτελέσει τη λειτουργία της, δημιουργεί στο παιδί μια κατάσταση αποστέρησης, έλλειψης ή οδύνης, στις οποίες, στη φάση αυτή της εξέλιξης του, το παιδί απαντά με λειτουργικές-σωματικές διαταραχές. Αν δεν υπάρξει η κατάλληλη επένδυση από τη μητέρα υπάρχει κίνδυνος αυτές οι πρώτες λειτουργίες να καθηλωθούν στην πρωταρχική αναρχική ανεξαρτησία τους. Θα λέγαμε, ότι αν η μητέρα δεν έχει με το μωρό της μια μορφή αισθησιακής σχέσης, απόλαυσης, αυτό θα νοιώθει εξαπατημένο.

Παράδειγμα κλασικό η λήψη τροφής. Όλοι τρώμε, πολύ ή λίγο. Όμως το αν απολαμβάνουμε την τροφή μας, φωλιάζει σε αυτές τις πρώιμες εμπειρίες τροφής, όπου εκτός από την τροφή, αυτό που κυρίως και πρωτίστως διοχετεύει η Μητέρα είναι ένα μήνυμα στο μωρό της: ότι απολαμβάνει αυτό που είναι εν εξελίξει μεταξύ τους. Αυτό το μωρό, θα αισθάνεται αργότερα ζωντανό. Όταν λέμε ότι η μητέρα είναι πλανεύτρα, τι εννοούμε άραγε; Στην ψυχαναλυτική γλώσσα εννοούμε ότι η μητέρα κινητοποιεί και προσκαλεί το παιδί, χωρίς να το διεγείρει ανυπόφορα, ενθαρρύνοντάς το να επενδύσει την σκέψη του και τη δράση του. Έτσι το παιδί μαθαίνει μέχρι πού μπορεί να φθάσει, να διακινδυνεύσει ή όχι. Στη διάρκεια της εξέλιξης, αυτή η σχέση χρειάζεται συνεχείς επαναδιευθετήσεις.

Φθάνει όμως η στιγμή της πρώτης θεμελιώδους απογοήτευσης για τον άνθρωπο. Δυο Γάλλοι Ψυχαναλυτές την ονόμασαν «λογοκρισία της ερωμένης». Το μωρό, καρπός της ερωτικής επιθυμίας των γονέων του, μετά από ένα αρχικό διάστημα όπου συγκέντρωσε πάνω του όλη την ενέργεια των επενδύσεων τους, πρέπει να απομακρυνθεί. Την πρωτογενή μητρική ενασχόληση στην οποία προστίθεται και η πρωτογενής πατρική ενασχόληση, θα ακολουθήσει μια νέα κατάσταση για το βρέφος. Αυτή όπου το περιβάλλον δεν θα απαντά διαρκώς και άμεσα στις ανάγκες του.

Μια πολύ σταδιακή και προοδευτική αποδέσμευση, ασυνεχής μέσα στον χρόνο θα ακολουθήσει. Το μωρό θα βιώσει μια κατάσταση διαφορετική. Πάντα μέσα στην αγκαλιά της μαμάς του, όμως θα τη νοιώσει ψυχικά πιο απούσα, διότι αυτή θα κατοικείται και από άλλες ενασχολήσεις, οι οποίες στις πιο ευτυχείς περιπτώσεις θα αφορούν και στην επιστροφή της ερωτικής επιθυμίας για τον σύντροφό της.

Αντιμέτωπο με αυτή την ημιπαρούσα μητέρα, το βρέφος βιώνει μια έλλειψη, αυτό του προκαλεί μια διέγερση, την οποία μπορεί να αντιμετωπίσει με το να θέσει σε λειτουργία τους αυτοερωτικούς μηχανισμούς (πιπίλισμα – αυτονανούρισμα) ή με μια αρχή ψυχικής δραστηριότητας, πραγματικό πρελούδιο στη φαντασιωσική ζωή: «πού να είναι άραγε η μητέρα μου όταν απουσιάζει; Τι να κάνει;». Η καθησυχαστική και ηρεμιστική μητέρα, ηρεμεί τις ενορμητικές επιθυμίες του μωρού της, το ησυχάζει, ώστε χορτάτο και ευχαριστημένο, αυτό να αποκοιμηθεί και έτσι εκείνη να πάει να ξαναβρεί τον πατέρα. Είναι η πρώτη απογοήτευση για τον άνθρωπο. Ο πρώτος αυτός διαχωρισμός, είναι για το παιδί ριζικός, είναι ανέτοιμο, είναι μια τεράστια διαφοροποίηση, αιφνιδιάζεται. Η μητέρα του δεν είναι πλέον απόλυτα σταθερή και αφοσιωμένη. Όμως με την απομάκρυνση της αυτή, αφήνει χώρο στο αναπτυσσόμενο Εγώ του παιδιού, γιατί και το ίδιο κάνει κινήσεις για να διαφοροποιηθεί.

Να σας θυμίσω, ότι το παιχνίδι του «κου-κου!», ανάμεσα στη μητέρα και το μωρό της, είναι η ασφαλής μαρτυρία ύπαρξης και εγκατάστασης μιας σχέσης αγάπης και… μίσους! Όταν η μητέρα εξαφανίζεται, έστω και προσωρινά, αυτό που επιτρέπει και στους δύο παρτενέρ αυτής της σχέσης να αντέξουν την οδύνη αλλά και το « μίσος» που προκαλεί αυτός ο αποχωρισμός, είναι ο δεσμός που ήδη έχει υφανθεί μεταξύ τους, αλλά και η εσωτερική σιγουριά –ασφάλεια που νοιώθουν, ότι ακόμη κι αν κρύβεται- εξαφανίζεται πρόσκαιρα ο ένας από τους δύο ή και οι δύο, θα επανεμφανισθεί/ούν. Αλλά και κατά την περίοδο της «εξαφάνισης», ο καθένας τους μπορεί να αναφέρεται στις αναμνήσεις από τη μέχρι τότε μεταξύ τους σχέση, που χαράσσονται με τρόπο ανεξίτηλο.

Όμως, υπάρχει και ο συγκλονισμός από το διαφορετικό, το νέο, που κάποιες μητέρες δεν αντέχουν, αμύνονται, δείχνουν διαρκώς τα όρια τους. Πίσω από την τεράστια συζήτηση που ακούμε να γίνεται περί «ορίων», υπάρχει ενίοτε και ο φόβος, ο τρόμος μπροστά στο να αφεθεί να συγκλονιστεί η μητέρα από το καινούριο που αποκαλύπτεται ενώπιον της από το παιδί, όταν αυτό αρχίζει να διαφοροποιείται.

Τι γίνεται λοιπόν, όταν η μητέρα δεν αντέχει να είναι το παιδί της διαφορετικό από αυτήν; Θα έλεγα, διαφορετικό από όσα εκείνη είχε προβλέψει γι αυτό, όταν συνεχίζει να λειτουργεί στη βάση της πρωτογενούς μητρικής ενασχόλησης και να ερμηνεύει το παιδί όπως στην πρώτη συγχωνευτική φάση όπου «το έβρισκε με κλειστά μάτια!».

«Να το δεις όπως επιθυμείς», εύχονται στους γονείς για τα γενέθλια του παιδιού τους. Αυτή η ευχή πάντα με τάραζε, από τότε που άρχισα σχεδόν να την ακούω. Τι γίνεται όταν το παιδί με την αντίδραση, αντίστασή του, τη γνωστή σε όλους κρίση αντίθεσης του δεύτερου χρόνου της ζωής, της δείχνει με ό, τι μέσα διαθέτει «είμαι διαφορετικός /ή, δεν είμαι όπως παλιά», κι εκείνη κάνει ότι δεν ακούει, δεν βλέπει, συνεχίζει όπως πριν: του δανείζει το σώμα της, τον χρόνο της, τον ψυχικό της χώρο, σαν να είναι πιπίλα!

Για να μεγαλώσει ένα παιδί χρειάζεται οι γονείς του να αντέξουν να περιμένουν, να περιμένουν τον χρόνο, τη ζωή να ξετυλιχθεί σε όλες της τις εκφάνσεις και με τους δικούς της ρυθμούς. Αλλά και να επιτρέψουν το άνοιγμα στη ζωή. Το άνοιγμα είναι γένους θηλυκού και στα δύο φύλλα: ξεκινά από το θηλυκό στοιχείο μας, από το πάθος που διαθέτει το στοιχείο αυτό που σε σπρώχνει από το εσωτερικό σου να αποδεχθείς τον «άλλο», το «έτερο», ακόμη και όταν σε ξαφνιάζει (το γυναικείο ψυχικό σώμα).

Επίλογος

Διάβασα τελευταία ένα παραμύθι για μεγάλους. Η συγγραφέας έγραψε ότι το αφιερώνει «Σ’ αυτούς που νοιώθουν την ανάγκη να «πετάξουν» και περιμένουν…τον “καλό αέρα”!»

Αυτό μου έδωσε ιδέες για το πώς θέλω να κλείσω τα λόγια μου για το Μητρικό. Όντως, για να πετάξεις χρειάζεσαι αέρα, αλλά χρειάζονται και ΦΤΕΡΑ. Όταν βγάλεις φτερά, πετάς και με ούριο και με ανάποδο αέρα.

Τα παιδιά που μεγαλώνουν με τις ανεπανάληπτες δημιουργικές ονειροπολήσεις της μάνας τους γι αυτά, έχουν τον ούριο άνεμο μέσα τους, αλλά βγάζουν και φτερά, γίνονται πουλιά. Πουλιά της Γης και του τόπου τους, μα και πουλιά αποδημητικά, πολίτες ενός κόσμου που στη θέση της καρδιάς δεν έχουν ρολόι που μετρά βασανιστικά και μονότονα έναν επαναλαμβανόμενο χρόνο, αλλά μια καρδιά που μπορεί να πάλλεται από συγκίνηση και να είναι ανοιχτή στη συνάντηση με το νέο και το απροσδόκητο.