Η δυστυχία να είσαι Έλληνας φιλελεύθερος

Πριν 40 χρόνια κυκλοφόρησε το βιβλίο του Νίκου Δήμου «Η δυστυχία να είσαι Έλληνας». Αυτό προκάλεσε ευρύτερες συζητήσεις και σε μερικές περιπτώσεις γόνιμες αντιπαραθέσεις. Σήμερα ίσως είναι εποχή να γραφεί ένα βιβλίο στο οποίο θα περιγράφεται η δυστυχία να είσαι Έλληνας φιλελεύθερος. Εξηγούμαι.

Υπάρχουν δύο γενικευμένοι τρόποι ιδεοληπτικής πρόσληψης του φιλελευθερισμού. Κοινό σημείο και των δύο είναι η μεροληψία. Από τη μία έχουμε εκείνους για τους οποίους φιλελευθερισμός είναι η ηδονή να αφαιρείς εισόδημα, πόρους ή ικανότητες από τους φτωχούς για να τα δίνεις στις τράπεζες. Από την άλλη έχουμε εκείνους που τον παριστάνουν ως την ιδεολογία αποθέωσης της ελεύθερης αγοράς. Για αυτούς φιλελευθερισμός είναι εκείνη η ιδεολογία που στα ερωτήματα αγορά ή κράτος, λιγότερο ή περισσότερο δημόσιο, επενδύσεις ή αναδιανομή, ατομικές ή συλλογικές συμβάσεις, λιγότερη ή περισσότερη φορολογία και τέλος ελευθερία ή ισότητα τάσσεται πάντα με το πρώτο σκέλος.

Πριν όμως ο φιλελεύθερος απαντήσει σ’ αυτά τα ερωτήματα, καλείται να πάρει τη θέση αυτού που ο Άνταμ Σμιθ ονόμαζε «αμερόληπτο παρατηρητή». Αυτό σημαίνει να εξετάσει τις ιδέες και τη διαγωγή του, όπως θα ήθελε να τις εξετάσει κάθε αμερόληπτος παρατηρητής. Αυτός ο αμερόληπτος (Σμιθ) ή ο ακριβοδίκαιος (Τζον Ρολς) παρατηρητής είναι η προϋπόθεση για να καταλήξουμε σε κάποιες αρχές με βάση τις οποίες μπορούμε στη συνέχεια να διαφωνήσουμε για τις απαντήσεις στα παραπάνω ερωτήματα, που αφορούν το πώς και με ποια μέσα επιτυγχάνεται η ευζωία. Φιλελευθερισμός δεν είναι οι απαντήσεις, αλλά ο τρόπος με τον οποίο οργανώνεται η συζήτηση για να προκύψουν αυτές.

Θα προσπαθήσω να εξηγήσω τη θέση μου υπενθυμίζοντας τον Αμάρτια Σεν («Η ιδέα της δικαιοσύνης», εκδόσεις Πόλις). Αυτός μας καλεί να φανταστούμε τρία παιδιά τα οποία διεκδικούν μια φλογέρα. Το πρώτο είναι το μόνο που ξέρει να παίζει φλογέρα και γι’ αυτό αν του τη δώσουμε θα αισθανθεί μεγάλη ευχαρίστηση, το δεύτερο είναι το πιο φτωχό και δεν έχει κανένα παιχνίδι και το τρίτο είναι αυτό που την έχει φτιάξει.

Σύμφωνα με τον Σεν ο ωφελιμιστής θα την παραδώσει στο πρώτο παιδί, ο υποστηρικτής του εξισωτισμού στο δεύτερο και ο ελευθεριακός στο τρίτο. Και οι τρεις έχουν εύλογα επιχειρήματα, τα οποία τίθενται στο δημόσιο διάλογο. Συζητήσιμα όλα από πλευράς φιλελευθερισμού.

Για να απαντηθεί το ερώτημα σε ποιον ανήκει η φλογέρα, πρέπει πρώτα να υπάρχει αμερόληπτος δημόσιος διάλογος και κριτική. Φιλελεύθερος είναι αυτός που πρωτίστως συλλογιέται ελεύθερα και δημόσια (Καντ). Για να συλλογιέσαι όμως ελεύθερα πρέπει αρχικά να είσαι «άδειος» από απαντήσεις που συνδέονται με προκαταβολικές θέσεις και συμφέροντα –ο Ρολς αυτό το ονομάζει πρωταρχική θέση «πέπλου άγνοιας» σε σχέση με τα «περιεκτικά ερωτήματα». Να είσαι επίσης έτοιμος να συγχωρέσεις το λάθος του άλλου, αλλά και να παραδεχτείς τη δική σου μονομέρεια σε περίπτωση που η άποψή σου δεν άντεξε τη δημόσια κριτική της εξέταση. Φιλελεύθερος είναι αυτός που αυτοσαρκάζεται, όχι αυτός που σαρκάζει τους άλλους.

Στη συνέχεια μπορείς να είσαι με το πρώτο παιδί οπότε είσαι ένας ωφελιμιστής φιλελεύθερος, με το δεύτερο οπότε είσαι ένας πολιτικός ή σοσιαλδημοκράτης φιλελεύθερος ή με το τρίτο παιδί οπότε είσαι ένας οικονομικός φιλελεύθερος. Όλοι όσοι υποβάλλουν στη βάσανο της δημόσιας κριτικής την όποια «περιεκτική» άποψή τους για το πώς επιτυγχάνεται η ευζωία, είναι φιλελεύθεροι. Δεν είναι όμως φιλελεύθεροι όσοι δεν είναι έτοιμοι να συζητήσουν τη γνώμη των άλλων και κυρίως δεν είναι έτοιμοι να αμφισβητηθεί η δική τους.

Στην Ελλάδα επικρατεί ο «φιλελεύθερος» που δεν αποδέχεται το συλλογισμό. Γι’ αυτό αφενός δεν αναγνωρίζει ποτέ τα λάθη του και αφετέρου δεν αποδέχεται τη συγγνώμη των άλλων για τα δικά τους λάθη (παράδειγμα το «φιλελεύθερο» ανάθεμα που ακολούθησε τη συγγνώμη που ζήτησε ο κ. Φλαμπουράρης για το λάθος του σχετικά με το ρόλο της Πολωνίας στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο). Αντί του ρολσιανού πέπλου άγνοιας, οι εν Ελλάδι «φιλελεύθεροι» στρέφονται κατά κάθε διαφορετικά σκεπτόμενου, σηκώνοντας τη σκόνη της δικής τους μεροληπτικής άγνοιας. Απαξιώνουν έτσι το φιλελευθερισμό, πολύ περισσότερο απ’ όσο αυτοί που τον παρουσιάζουν ως τον μπαμπούλα των φτωχών.

Αν κοιτάξουμε αριστερά-δεξιά και δούμε τι εννοούν, εχθροί και «φίλοι», με τον όρο φιλελευθερισμός, θα καταλάβουμε πόσο δυστυχής πρέπει να είναι ο Έλληνας φιλελεύθερος. Αν μάλιστα είναι και σοσιαλδημοκράτης φιλελεύθερος, τότε θα ζει ένα δράμα.