Αποκάθαρση και λογοκρισία

Το 1818 ο Thomas Bowdler διασκεύασε τα έργα του Σαίξπηρ ώστε να ταιριάζουν στο οικογενειακό κοινό. Οι διασκευές είναι µια παλιά διαδικασία: διασκευές για παιδιά, διασκευές για «κορίτσια», γλωσσικές απλουστευτικές διασκευές. Από την παρέµβαση του Τhomas Bowdler προέκυψε ο όρος bowdlerization: πρόκειται για µια µορφή λογοκρισίας που αποκαθαίρει λογοτεχνικά έργα, έργα τέχνης και media από στοιχεία που µπορούν να ενοχλήσουν τους ορθώς σκεπτόµενους —π.χ. τους θρησκευόµενους, τους σεµνότυφους— και τις κοινωνικές οµάδες που, σύµφωνα µε τα ήθη του 19ου αιώνα, έπρεπε να προστατεύονται ηθικά (γυναίκες, παιδιά, έφηβοι). Επίσης, ο Thomas Bowdler προέβη σε διασκευή του ιστορικού βιβλίου του Edward Gibbon «Η παρακµή και η πτώση της ρωµαϊκής αυτοκρατορίας». Στην πορεία της ιστορίας, τέτοια διασκευασµένα έργα ονοµάζονταν «εκδόσεις µε φύλλο συκής», ως αναφορά στα γυµνά αγάλµατα της κλασικής εποχής και της Αναγέννησης.

Με λίγα λόγια, η αποκάθαρση των έργων τέχνης που διαφαίνεται ως τάση στο πλαίσιο της Πολιτικής Ορθότητας στον 21ο αιώνα είναι µια αρχαία διαδικασία: από το 1264, όταν ο Πάπας Κληµέντιος IV διέταξε τους Εβραίους της Αραγονίας να υποβάλουν τα βιβλία τους σε ∆οµινικανούς λογοκριτές για «αποκάθαρση», είναι αναρίθµητα τα παραδείγµατα ηθικού πανικού που έχουν οδηγήσει σε απαγορεύσεις. Εκτός του ότι στις περισσότερες δυτικές χώρες υπήρχε index απαγορευµένων βιβλίων και επίσηµη λογοκρισία µέχρι τα µέσα της δεκαετίας του 1960 —όπως είναι ευρέως γνωστό, «Ο εραστής της λαίδης Τσάτερλι» κυκλοφορούσε παράνοµα µέχρι το 1960— η «αποκάθαρση» ήταν τόσο διαδεδοµένη ώστε αφορούσε ακόµα και τα δηµοτικά τραγούδια των λαών. Για παράδειγµα, στο αγγλικό δηµοτικό «Ο κάβουρας» που χρονολογούνταν από το 1850 και οι στίχοι περιέγραφαν πώς ένας κάβουρας τσίµπησε τα οπίσθια µιας γυναίκας σε ένα ουροδοχείο, διασκευάστηκε ώστε να της τσιµπάει τη µύτη. Πράγµατι, µέχρι τα µέσα της δεκαετίας του 1960, τα οπίσθια µετατρέπονταν σε µύτες: το 1925 τα δοκίµια του Montaigne µεταφράστηκαν στα αγγλικά από τον George Burnham Ives ο οποίος παρέλειψε οτιδήποτε είχε σχέση µε το σεξ. Το µυθιστόρηµα του Upton Sinclair «Πετρέλαιο!» κυκλοφόρησε στην περιοχή της Βοστόνης µε εννέα µαυρισµένες σελίδες οι οποίες µάλιστα χρησιµοποιήθηκαν για διαφήµιση του βιβλίου. Την ίδια εποχή, κυκλοφόρησε αποκαθαρµένη η αγγλική µετάφραση της «Πείνας» του Knut Hamsun. Περικοπές και «εξυγίανση» έχουν υποστεί τζαζ, µπλουζ και ροκ τραγούδια, από όπου έχουν αφαιρεθεί τα σεξουαλικά υπονοούµενα ή λέξεις που θεωρούνται βωµολοχίες.

«Βowdlerization» για ρατσιστικό και σεξιστικό περιεχόµενο σε βιβλία

Σήμερα η «bowdlerization» αφορά ιδιαιτέρως τον ρατσισµό και τον σεξισµό. Σε πρόσφατες εκδόσεις κλασικών έργων, όπως «Huckleberry Finn» του Mark Twain και «Ο Νέγρος του Νάρκισσου» του Joseph Conrad, έχουν αντικατασταθεί οι λέξεις «σκλάβος», «Ινδιάνος», «αράπης», «παιδί για όλες τις δουλειές», «βαστάζος», «υπηρέτρια», «παραγιός». Έχει γίνει γνωστή από παλιότερα η αλλαγή του τίτλου του βιβλίου της Agatha Christie «∆έκα µικροί Νέγροι» που έγινε µίνι σειρά στο BBC ως «And Then There Were None». Ακόµα και το ποιηµατάκι στο οποίο στηριζόταν ο τίτλος άλλαξε στις ΗΠΑ και έγινε «∆έκα µικροί Ινδιάνοι». Μικρό το κακό — εξάλλου, ακόµα και στη διάρκεια του 20ού αιώνα, κυκλοφορούσαν βιβλία µε σαφές ρατσιστικό περιεχόµενο που σήµερα σοκάρει: αποικιοκρατικό ή µειωτικό για τους Μαύρους, τους Ινδιάνους και τους Κινέζους. Μια συγγενική κατηγορία ήταν τα παιδικά βιβλία που διέδιδαν φυλετικά στερεότυπα: αλλά, εδώ και πολλές δεκαετίες, τα πιο αντιπροσωπευτικά από αυτά, όπως π.χ. η σειρά παιδικών βιβλίων µυστηρίου «The Hardy Boys», που άρχισε να κυκλοφορεί το 1927, δεν διαβάζονται πια, η «αποκάθαρση» είναι ανώφελη και εξάλλου ανέφικτη εφόσον ολόκληρο το έργο βασίζεται στα στερεότυπα.

Η αποκάθαρση στον ψηφιακό κόσµο

Στον ψηφιακό κόσμο η αποκάθαρση παίρνει ποικίλες μορφές: πολλά fora και πλατφόρµες χρησιµοποιούν αυτόµατο wordfiltering που µπλοκάρει προσβλητικές λέξεις και φράσεις. Μερικοί χρήστες, για να παρακάµψουν το σύστηµα, καταφεύγουν σε ανορθογραφίες και αναγραµµατισµούς, όπως π.χ. fcuk (fuck) και pron (porn). Συχνά, οι θεωρητικά προσβλητικές λέξεις αντικαθίστανται µε «αθώες»: κάτι σαν «γαµώ την παναχαϊκή µου» αντί για «γαµώ την Παναγία µου». H τακτική αυτή —«minced oath» στα αγγλικά— είναι παλιά όσο και η γλώσσα: «Oh gosh» αντί για «Oh god» εφόσον δεν πρέπει να επικαλούµαστε το όνοµα του Κυρίου επί µαταίω.

Σχετικό Άρθρο

Πολιτικη & Οικονομια Πολιτική ορθότητα και ιδεολογική οπτική

Giovanni Sartori 28.12.2023, 19:45

Πολλά είναι τα σύγχρονα παράδοξα. Από µια σπουδαστική έκδοση του µυθιστορήµατος «Fahrenheit 451» του Ray Bradbury αφαιρέθηκε περιεχόµενο: η τέλεια ειρωνεία δεδοµένου ότι το θέµα του µυθιστορήµατος είναι το κάψιµο βιβλίων. Το βιντεοπαιχνίδι «South Park: The Fractured but Whole» αρχικά επρόκειτο να έχει τίτλο «The Butthole of Time», αλλά οι έµποροι δήλωσαν ότι δεν θα προωθούσαν ποτέ κάτι τέτοιο. Το 2023 κυκλοφόρησαν νέες εκδόσεις των βιβλίων του Roald Dahl από την Puffin Books που είχαν αφαιρεθεί λέξεις και φράσεις οι οποίες κρίθηκαν «ακατάλληλες». Ο εκδοτικός οίκος Puffin είχε προσλάβει «αναγνώστες ευαισθησίας» για να διαβάσουν τα κείµενα του Dahl και να βεβαιωθούν ότι θα µπορούσαν «να συνεχίσουν να απολαµβάνουν όλοι σήµερα» τα εν λόγω βιβλία. Το ίδιο έγινε και µε τα µυθιστορήµατα του Ian Fleming όπου ο James Bond φέρεται απαράδεκτα στις γυναίκες, τις χαρακτηρίζει «κούκλες» και «γκοµενίτσες» και τις χτυπάει πατ-πατ στα οπίσθια.

«Αd usum Delphini» λογοκρισία σε κλασικά έργα

Κατά κάποιον τρόπο, η σημερινή Πολιτική Ορθότητα εφαρµόζει το δόγµα τoυ «ad usum Delphini»: η λατινική φράση που σηµαίνει «προς χρήση του ∆ελφίνου» (δηλαδή του ∆ιαδόχου). Ο βασιλιάς της Γαλλίας Λουδοβίκος Ι∆΄ επιθυµούσε να µη µάθει ο γιος του, ο διάδοχος του θρόνου (επίσης ονόµατι Λουδοβίκος), πράγµατα που θα έβλαπταν «τα χρηστά του ήθη». Με συµβουλή, λοιπόν, του δούκα Μοntausier, διέταξε να εκδοθεί µια σειρά βιβλίων στη λατινική γλώσσα που θα µπορούσε να διαβάσει o γιος του. Την έκδοση των λογοκριµένων αυτών βιβλίων διηύθυναν και επιµελήθηκαν οι παιδαγωγοί του νεαρού διαδόχου Pierre-Daniel Huet και Βοssuet, καθώς και η µεταφράστρια Anne Dacier η οποία, ενώ µετέφραζε κλασικά κείµενα, έκανε αλλαγές όπου έκρινε ότι θα σοκαριζόταν το κοινό της εποχής της. Η συλλογή του Λουδοβίκου έφτασε τους 64 τόµους που εκδόθηκαν από το 1670 µέχρι το 1698. Κάτω από τον τίτλο των βιβλίων αυτών γραφόταν η φράση «ad usum [serenissimi] Delphini», η οποία έµεινε έτσι παροιµιώδης στην παγκόσµια ιστορία των εκδόσεων. Στους επόµενους αιώνες την ανέφεραν οι συγγραφείς για να δηλώσουν ότι µία έκδοση έγινε αποκλειστικά για την εξυπηρέτηση κάποιου σκοπού. Ο κατάλογος των εκδόσεων του Λουδοβίκου Ι∆΄ περιλαµβάνει αρκετά κλασικά έργα, τόσο αρχαίων Ρωµαίων συγγραφέων όσο και του Ρακίνα, τα οποία «ακρωτηριάστηκαν» για χάρη των «χρηστών ηθών» του διαδόχου.

* Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην ειδική έκδοση για τα 20 χρόνια Athens Voice «Επιβιώνοντας στον 21ο αιώνα - Οι πολιτικές, οι τάσεις, τα ρεύµατα της εποχής µας», σε επιµέλεια Σώτης Τριανταφύλλου