Διαβάζω ένα βιβλίο του Πιέρ Αντρέ Ταγκιέφ με τίτλο «Θεωρίες συνωμοσίας» (εκδ. Πόλις, 2010) που μοιάζει να έχει γραφεί για μας τους Έλληνες. Ο διάλογος μεταξύ μας είναι δύσκολος και φτωχός, όχι μόνον επειδή υπάρχει βαθιά και ανεπίγνωστη άγνοια, κοινωνικό μίσος, έμμονες ιδεολογικές ιδέες, αλλά επειδή συχνά, υπερβολικά συχνά, λείπει η ορθολογική σκέψη. Είμαστε –όπως πολλοί λαοί που βλέπουν τον εαυτό τους ως θύμα– επιρρεπείς σε φαντασμαγορικές θεωρίες, εξεζητημένες εκδοχές των γεγονότων και αλλόκοτες αναλύσεις: οι επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου οργανώθηκαν από τη CIA, οι Εβραίοι υπάλληλοι στους Δίδυμους Πύργους γνώριζαν για την επίθεση (γι’ αυτό, εκείνη τη μέρα, απουσίασαν από τη δουλειά τους), οι Αμερικανοί δεν πάτησαν ποτέ το πόδι τους στη Σελήνη, ο ιός του AIDS είναι ψεύδος των μυστικών υπηρεσιών και των φαρμακοβιομηχανιών. Στη λογοτεχνία –χαρακτηριστική είναι η επιτυχία του «Κώδικα Ντα Βίντσι»–, στο Ίντερνετ, στον κινηματογράφο, στα βιντεοπαιχνίδια, στους λιβέλους της άκρας Δεξιάς και της άκρας Αριστεράς συγκροτείται μια παρανοϊκή αντίληψη για τον κόσμο η οποία καταγγέλλει τη «διεθνή συνωμοσία» που προωθούν οργανωμένες κρυφές ή απόκρυφες δυνάμεις, με στόχο την εγκαθίδρυση παγκόσμιας δικτατορίας.
Υπάρχουν «θεωρίες» αβλαβείς (ο Έλβις ζει) και επιβλαβείς («Η Ευρωπαϊκή Ένωση θέλει να αφανίσει την Ελλάδα από τον χάρτη»), αλλά όλες έχουν ένα κοινό στοιχείο: παρά τον συνήθως ζοφερό τους χαρακτήρα, είναι, με τον τρόπο της η καθεμιά, παρηγορητικές. Οι συνωμοσιολογικές αφηγήσεις, όσο και να φαίνονται παραληρητικές, έχουν το πλεονέκτημα να προσδίδουν έννοια σε γεγονότα ή σε αλυσίδες γεγονότων – κάνουν τα γεγονότα ευανάγνωστα. Έτσι, οι άνθρωποι αποφεύγουν το τρομακτικό θέαμα του κατασπαραγμένου, χαοτικού, ασταθούς κόσμου, όπου ακόμα και οι χειρότεροι εφιάλτες μπορούν να γίνουν πραγματικότητα.
Κάθε μέρα γράφονται άρθρα και γίνονται συζητήσεις στη βάση «γκρίζων ζωνών» και «σκοτεινών δυνάμεων» που βρίσκονται, υποτίθεται, «πίσω» από τα παγκόσμια γεγονότα. Παραλλήλως, υπάρχουν διάφοροι δημαγωγοί πολιτικοί –όχι μόνον τύπου «καλτ» όπως είναι, π.χ. τα στελέχη του ΚΚΕ– που παριστάνουν τους ειδήμονες προτείνοντας με ανδρεία και αυταπάρνηση να μην υποκύψουμε στα ψεύδη του επίσημου πολιτικού και κοινωνικού λόγου. Δεν ισχυρίζομαι φυσικά ότι ο επίσημος λόγος είναι διαφανής, ούτε ότι δεν εξυφαίνονται συνωμοσίες – απλώς διαπιστώνω ότι οι παρανοϊκές ερμηνείες των γεγονότων («η αριστερή τρομοκρατία είναι προβοκάτσια του δεξιού παρακράτους») έχουν γίνει κοινωνικά «φυσιολογικές» και πολιτιστικά «συνηθισμένες»: το να νιώθεις αποκομμένος από το παρελθόν, το να αντιμετωπίζεις με αβεβαιότητα το μέλλον και δυσπιστία το παρόν αποτελεί σήμερα την έκφραση της κοινής λογικής. Οι φόβοι που προκαλούν οι ραγδαίες, απροσδόκητες και ακατανόητες αλλαγές συνοδεύονται από ισχυρά κύματα «τρελών» υποψιών μέσω των οποίων προκύπτει το συμπέρασμα ότι αόρατες δυνάμεις κυβερνούν τον κόσμο.
Για το συνωμοσιολογικό βλέμμα, οι συμπτώσεις δεν είναι ποτέ τυχαίες: έχουν αξία ενδείξεων, αποκαλύπτουν κρυφές συνδέσεις και προσφέρουν μοντέλα ερμηνείας των γεγονότων. Στη συνέχεια, οι ενδείξεις μετατρέπονται ως διά μαγείας σε αποδείξεις, πράγμα που προσδίδει στους θεωρητικούς των συνωμοσιών ορθολογικό, ακόμα και επιστημονικό κύρος. Το «παρανοειδές» ή «παρανοϊκό» ύφος, όπως το ονόμασε ο Αμερικανός ιστορικός Ρίτσαρντ Χόφσταντερ (τον οποίον παραθέτει ο Ταγκιέφ), απαντάται σε όλες τις μορφές συνωμοσιολογικού λόγου.
Αν σκεφτόμαστε τα ιστορικά γεγονότα σύμφωνα με το συνωμοσιολογικό σχήμα, τα θεωρούμε, απαραιτήτως, αποτέλεσμα συνειδητών προθέσεων οι οποίες, πάλι ως δια μαγείας, καταλήγουν σε επιτυχία. Έτσι, η εξήγηση ενός κοινωνικού φαινομένου –της οικονομικής κρίσης, για παράδειγμα– συνεπάγεται την αποκάλυψη, το «ξεμπρόστιασμα», των μυστικών σχεδίων ενός ατόμου ή μιας ομάδας τα οποία αποτελούν, υποτίθεται, την αναγκαία και ικανή αιτία του φαινομένου. O Kαρλ Πόπερ στο βιβλίο «Η ανοιχτή κοινωνία και οι εχθροί της» περιέγραψε τη «συνωμοσιολογική θεωρία της κοινωνίας» υπογραμμίζοντας την ιδεολογικοπολιτική της σπουδαιότητα: «η εξήγηση ενός κοινωνικού φαινομένου συνίσταται στην ανακάλυψη των ατόμων ή των ομάδων που έχουν συμφέρον από ένα συγκεκριμένο γεγονός ή φαινόμενο [...] που το προγραμμάτισαν και συνωμότησαν ώστε να συμβεί». Αυτή η ψευδoθεωρία στηρίζεται στην πεποίθηση ότι όσα δυσάρεστα συμβαίνουν σε μια κοινωνία –πόλεμος, ανεργία, φτώχεια, ανέχεια– είναι άμεσο αποτέλεσμα των σχεδίων ισχυρών ατόμων ή ομάδων. Έτσι, η θεωρία συνωμοσίας λειτουργεί ως παρωδία κοινωνικής επιστήμης.
Μολονότι η «θεωρία συνωμοσίας» εκλαμβάνει ως δεδομένο ότι το τελικό αποτέλεσμα μιας πράξης αποτελεί την πλήρη υλοποίηση της πρόθεσης ενός δρώντος ο οποίος έχει σχετικό συμφέρον, συνήθως, στην αληθινή ζωή, το τελικό αποτέλεσμα οποιασδήποτε πολιτικής δραστηριότητας δεν αντιστοιχεί στην πρωταρχική πρόθεση του δρώντος. Με λίγα λόγια κανείς δεν καταφέρνει ό,τι θέλει να καταφέρει: ακόμα κι αν το καταφέρει εν μέρει, υπάρχουν πάντοτε παρενέργειες, «ανεπιθύμητες συνέπειες» και παράπλευρες απώλειες. Η συνωμοσιολογική σκέψη δεν αναγνωρίζει αυτή την πραγματικότητα. Εικονογραφώντας μιαν «αφελή» αντίληψη της αιτιότητας που δίνει την ψευδαίσθηση της απλοποίησης των περίπλοκων κοινωνικών αλληλεπιδράσεων, ανάγει τα πάντα σε παιχνίδι προθέσεων. Έτσι, οι άνθρωποι συμπεραίνουν ότι στο παρασκήνιο οποιασδήποτε τυχαίας και συμπτωματικής πράξης υπάρχει κάποια, συχνά σατανική, πρόθεση.
Τα γεγονότα που γίνονται αντιληπτά ως δείκτες ή συμπτώματα μιας «κρίσης» προσφέρονται όλως ιδιαιτέρως για συνωμοσιολογικές αναλύσεις. Σε κατάσταση κρίσης, η κοινωνία γίνεται δυσανάγνωστη στα μέλη της· όχι μόνον υπερβολικά περίπλοκη αλλά ακατανόητη και ανησυχητική. Όταν οι άνθρωποι χάνουν τη συνηθισμένη τους αυτοπεποίθηση και εμπιστοσύνη, όταν διαρρηγνύεται η κανονικότητα και η συνέχεια της κοινωνικής ζωής, ανοίγει ο δρόμος για την ανάπτυξη συνωμοσιολογικών αντιλήψεων. Κάποιος πρέπει να φταίει. Ένα παράδειγμα: το 2012 ο Μίκης Θεοδωράκης, συνωμοσιολόγος όπως πολλοί παραδοσιακοί αριστεροί, έκανε έκκληση στη διεθνή κοινή γνώμη με τίτλο «Η αλήθεια για την Ελλάδα»: καταγγέλλοντας τους κρυφούς ενόχους της κατάστασης, έλεγε ότι «υπάρχει μια διεθνής συνωμοσία με στόχο την ολοκλήρωση της καταστροφής της χώρας μου. Ξεκίνησαν από το 1975 με στόχο τον νεοελληνικό πολιτισμό, συνέχισαν με τη διαστροφή της νεότερης ιστορίας μας και της εθνικής μας ταυτότητας και τώρα προσπαθούν να μας εξαφανίσουν και βιολογικά με την ανεργία, την πείνα και την εξαθλίωση. Εάν ο ελληνικός λαός δεν ξεσηκωθεί σύσσωμος για να τους εμποδίσει, ο κίνδυνος για την εξαφάνιση της Ελλάδας είναι υπαρκτός. Εγώ την τοποθετώ μέσα στα δέκα επόμενα χρόνια. Από μας θα μείνει μόνο η μνήμη του πολιτισμού μας και των αγώνων μας για την ελευθερία». Η «διεθνής συνωμοσία» και το αόριστο τρίτο πρόσωπο του πληθυντικού («εκείνοι», «οι εξουσίες», «τα διεθνή κέντρα») είναι οι ενεργοί παράγοντες με τις διαβολικές προθέσεις που ευθύνονται για τα δεινά του ελληνικού λαού ο οποίος, από την πλευρά του, παρουσιάζεται ως το αθώο θύμα. Αλλά αυτός ο λαός–θύμα γνωρίζει τις μηχανορραφίες των ενόχων για την «καταστροφή» της Ελλάδας, αγανακτεί και «αντιστέκεται». Ποιοι είναι όμως οι οργανωτές αυτής της διεθνούς συνωμοσίας με σκοπό τον αφανισμό της Ελλάδας; Ποιοι είναι οι παράγοντες της επικείμενης γενοκτονίας; Σύμφωνα με τον Μίκη Θεοδωράκη, «ρίζα του Κακού» είναι οι Εβραίοι, το Ισραήλ. Η απλή αυτή απόδοση ευθυνών χρησιμεύει σαν πασπαρτού: αν το Ισραήλ δεν συνωμοτούσε, αν άλλαζε πολιτική, δεν θα υπήρχε πολεμοχαρές χαλιφάτο... Μακάρι να ήταν τόσο εύκολα τα πράγματα.
Το συμβολικό κέρδος των αποκαλύψεων των μηχανορραφιών που υποτίθεται ότι ξεσκεπάζονται ερμηνεύει τα δεινά του λαού – κι εφόσον γνωρίζουμε τις αιτίες τους, μπορούμε να δράσουμε ώστε να τις εξουδετερώσουμε. Η μοίρα δεν έχει λοιπόν τον τελευταίο λόγο. Παραδόξως, οι συνωμοσιολογικές αφηγήσεις ξαναδίνουν τη χαμένη αυτοπεποίθηση σε όσους τις πιστεύουν. Τους δίνουν επίσης λόγους για να δράσουν. Η δράση που προκύπτει από τέτοιες αναλύσεις μοιάζει με τις αναλύσεις: είναι χονδροειδής και αναποτελεσματική.
12°
