Το δύσκολο Όχι

Το όχι συγκινούσε και συγκινεί πάντα κάθε λαό και κάθε άνθρωπο. Το όχι είναι η κορυφαία επιλογή για να καθορίσεις τι θες να είσαι, τι να κατέχεις και με ποιους να είσαι.

Σε ιστορικό-συλλογικό επίπεδο στον τόπο μας, στα σημεία καμπής της ιστορίας μας, το όχι καθόρισε την τύχη του. Όχι είπανε οι Έλληνες στις Θερμοπύλες, γεγονός που είχε τεράστιες επιπτώσεις για τον τότε γνωστό κόσμο. Όχι είπαν οι ελεύθεροι πολιορκημένοι στο Μεσολόγγι, κορυφαία στιγμή για την εθνική και πολιτισμική μας κληρονομία. Όχι είπαν οι Έλληνες στους Ιταλούς και στους Ναζί, προσφέροντας την πρώτη ουσιαστική αντίσταση στις δυνάμεις του ολοκληρωτισμού. Όχι συνέχισαν να λένε και στην εθνική αντίσταση πολεμώντας τους κατακτητές με τα λιγοστά τους μέσα, αλλά με περίσσευμα αυτοσεβασμού και αυτοθυσίας.

Στο πέρασμα των αιώνων λοιπόν, αυτά τα όχι αποτελούν τις κορυφαίες στιγμές της ιστορίας μας, που μας εμπνέουν.

Το όχι όπως στην ιστορία των Ελλήνων, έτσι και σε οποιαδήποτε κοινωνία υποδηλώνει την θέλησή της, να αντισταθεί, ώστε να διατηρηθεί η ανεξαρτησία της από τους εισβολείς και από κάθε κακόβουλο εχθρό. Κάτι ανάλογο όμως συμβαίνει και στην προσωπική ιστορία του κάθε ατόμου.

Το παιδί, όταν γεννιέται νιώθει ένα με τη μητέρα του· δεν διακρίνει καν τον εαυτό του από εκείνη. Αργότερα, στην πρώτη παιδική ηλικία του θα αρχίσει  να διαφοροποιείται από την μητέρα για να υπάρξει αυτόνομα. Όμως αδύναμο να σταθεί μόνο του επανέρχεται σε εκείνη και στον πατέρα του για να το στηρίξουν. Όμως θα κυριαρχήσει μία αρνητική περίοδος κατά την οποία η κατοχύρωση και η επιβεβαίωση του Εγώ του θα δομείται πάνω στο όχι που απευθύνει στον άλλον. Το παιδί λέει: «Όχι εγώ δεν είμαι εσύ, όχι εγώ δεν θέλω να φάω αυτό που θέλεις εσύ, όχι εγώ δεν θέλω». Το παιδί έχει τις δικές του επιθυμίες, τα δικά του όνειρα. Αν πραγματοποιήσει τις επιθυμίες των γονιών του τότε θα ατροφήσουν οι δικοί του πόθοι και θα ευνουχιστεί ο δικός του ψυχισμός.

Το όχι θα στηριχτεί στο μίσος για τον άλλον, στο μίσος για την μητέρα, για τον γονιό, που θέλει να επιβάλει την δική του θέληση ή ματαιώνει τις επιθυμίες του. Το παιδί θα μισήσει εκείνους που αγαπάει περισσότερο από όλους, τους γονείς του, για να να γίνει ο εαυτός του και όχι αυτός που θέλουν εκείνοι. Έτσι το Εγώ του παιδιού, του εφήβου αφενός χτίζεται με βάση την αγάπη που έχουνε γονείς του γι’ αυτό και το παιδί για εκείνους, αφετέρου δομείται και από το μίσος προς τους γονείς, προς τους άλλους, όταν αυτοί αντιτίθενται στις δικές του επιθυμίες, στις δικές του επιλογές. Ο Φρόυντ είχε διαπιστώσει ότι το μίσος είναι αναπόσπαστο τμήμα των πρώιμων διαδικασιών δόμησης του ψυχισμού του παιδιού.

Μια άλλη στιγμή μεγάλου όχι είναι η φάση της εφηβείας, όταν δηλαδή το παιδί θα πρέπει να πει όχι στην στενή σχέση με την οικογένεια του ώστε να συνδεθεί με την κοινότητα των εφήβων, με την παρέα του, η οποία θα γίνει η νέα του «οικογένεια». Είναι και αυτή μια επώδυνη φάση ενός πολέμου που θα πρέπει να διεξάγει εναντίον των πιο αγαπημένων του προσώπων για να αυτονομηθεί βιολογικά, συναισθηματικά, σεξουαλικά, ως σκεπτόμενο όν, κοινωνικά.

Ύστερα ως ενήλικας θα πρέπει να πει πολλά όχι μέχρις ότου φτιάξει την δική του ταυτότητα. Ταυτότητα που θα πρέπει να διαμορφώνει μέχρι το τέλος της ζωής του, με βάση τις ανάγκες του, τις επιθυμίες του, τις αναζητήσεις του, τις εμπνεύσεις του. Ίσως επιλέξει άλλη ιδεολογία από αυτή των γονιών, ίσως επιλέξει άλλη πατρίδα, ίσως επιλέξει άλλες αξίες. Ίσως επιλέξει μια έμφυλη ταυτότητα διαφορετική από το βιολογικό του φύλο. Αρκετές φορές που θέλει να είναι ο εαυτός του θα πληρώσει το τίμημα για το μεγάλο όχι που πρέπει να πει. Το όχι στη συμμόρφωση στους ισχυρούς, που προσπαθούν να εξαφανίσουν την διαφορετικότητά του, την ταυτότητά του, τα όνειρά του.

Ο Καβάφης έγραφε: «Σε μερικούς ανθρώπους έρχεται μια μέρα / Που πρέπει το μεγάλο Ναι ή το μεγάλο Όχι / Να πούνε. […] Ο αρνηθείς δεν μετανοιώνει. Αν ρωτιούνταν πάλι, / Όχι θα ξαναέλεγε. Κι όμως τον καταβάλλει / Εκείνο το όχι – το σωστό- εις όλην την ζωή του.

Στην επιλογή του ρήματος καταβάλλει από τον Καβάφη, ίσως να κρύβεται μια ατέρμονη εσωτερική σύγκρουση για το πως θα ήταν η ζωή του αν είχε πει το ναι.

Ένα άτομο για να εγκαταστήσει μια καλή σχέση με τον άλλον, με τους άλλους, με την συλλογικότητα θα πρέπει πρώτα να νιώσει ασφαλής, να νιώσει ότι είναι ο εαυτός του. Είναι ανέφικτη αυθεντική σχέση με τον άλλο, χωρίς αληθινή σχέση με τον εαυτό

Καταλήγοντας, ο άνθρωπος πρέπει να πει το όχι που του ταιριάζει και το ναι που τον συμπληρώνει. Να πει αυτό το όχι που καθορίζει το πρόσωπο που θέλει να είναι. Και να πει αυτό το ναι που τον φέρνει κοντά στους άλλους για να παλέψει μαζί τους για ένα συλλογικό όνειρο, μια καλύτερη κοινότητα, που σέβεται όλους, που φροντίζει όλους.