Τελικά ποια θα είναι η πρόκληση για το μέλλον: η τεχνητή υπερ-νοημοσύνη και ο νεο-μυστικισμός ή ο δημιουργικός ελεύθερος πολίτης;
Γράφει ο Σέργιος Θεοδωρίδης*
Τον 11ο αιώνα, με την ανάδυση των μεσαιωνικών πόλεων παρατηρείται και η σταδιακή αναζωπύρωση του Ευρωπαϊκού πολιτισμού και της παιδείας. Ο Άνσελμος είναι από τους πρώτους φιλοσόφους που ανατρέχει στον Αριστοτέλη και εντάσσει στη θεολογία τη Λογική, σε μια προσπάθεια να βρει «αναγκαίους λόγους» για τις Αλήθειες της Χριστιανικής πίστης. Ήταν τότε, στο έργο του Proslogion, που γράφει τηνπερίφημη φράση: «Πιστεύω για να καταλάβω». Επτά αιώνες αργότερα, ο Καντ απέδωσε τον Διαφωτισμό με μια άλλη μεστή και περιεκτική σε νόημα φράση: «Ο Άνθρωπος τόλμησε να καταλάβει». Όμως, πόσο όμοιες ή διαφορετικές είναι οι σημασίες με τις οποίες επενδύουμε σήμερα, στην αυγή της 4ης Βιομηχανικής επανάστασης, τις λέξεις «τόλμησε» και «πιστεύω» στις παραπάνω δύο φράσεις;
Ο ορθολογισμός με τη λογική επιχειρηματολογία, η επιστήμη, ο ανθρωπισμός και η πρόοδος αποτελούν κοινή αναφορά των ιδεολογικών αρχών του Διαφωτισμού. Η Ανθρωπότητα φάνηκε να γυρίζει τις πλάτες της και να σπάει τα δεσμά που την καθήλωναν στις δεισιδαιμονίες του μεσαίωνα και σε ερμηνείες του Κόσμου συνυφασμένες με μεταφυσικές δυνάμεις. Η επιστήμη πήρε το μέρος που της ανήκε από τη θρησκεία. Και βέβαια, σήμερα, πολλές από τις πρωτόγνωρες ιστορικά κατακτήσεις μας σε πολιτικό, ατομικό και οικονομικό επίπεδο έχουν τις ρίζες τους στο Διαφωτισμό. Όπως είπε και ο Michel Foucault, είμαστε όλοι παιδιά του Διαφωτισμού.
Όμως, όπως κάθε διανοητικό και φιλοσοφικό ρεύμα, έτσι και ο Διαφωτισμός δεν ήταν απαλλαγμένος από εσωτερικές αντιφάσεις. Η τυφλή πίστη στην τεχνολογία και την οικονομική πρόοδο μαζί με τη φετιχοποίηση της επιστημονικής μεθόδου ως εργαλείο για να ερμηνεύουμε τα πάντα, ακόμη και την ανθρώπινη φύση και τις κοινωνίες, με βάση κάποιες καθολικές και οικουμενικές αρχές, μετην ταυτόχρονη αναβάθμισή τους σε «Αλήθειες», υπέσκαψε κατά περιόδους την ίδια την ιδέα της ελευθερίαςπου ο Διαφωτισμός ενστερνίστηκε. Ήταν στους κόλπους του Διαφωτισμού, της εποχής του Λόγου και της Ελευθερίας-Ισότητας-Αδελφοσύνης, που η Ανθρωπότητα βίωσε τον σεξισμό απέναντι στη Γυναίκα, τη δουλεία, τον «Τρόμο» του Ροβεσπιέρου, την αποικιοκρατία, τα ναζιστικά στρατόπεδα θανάτου και τα Σοβιετικά gulags. Με άλλα λόγια, ο Διαφωτισμός γέννησε νέες «θρησκείες» στη θέση της παλιάς. Δηλαδή, «ιδεολογίες» εμβαπτισμένες σε δήθεν «επιστημονικά» τεκμηριωμένα περιβλήματα, όπως απαιτούσε η παράδοση του Διαφωτισμού. Ουτοπικά διανοητικά σχήματα για την επίτευξη της «προόδου» που υπόσχονταν. Για την ακρίβεια, δεν ήταν ουτοπίες αλλά «ουχρονίες», όπου η επιστήμη και η τεχνολογία «επιστρατεύθηκαν» στην υπηρεσία μιας ηγετικής τάξης για να κατασκευάσουν «καλούπια» που να χωρούν τις κοινωνίες με αντάλλαγμα τη «Σωτηρία» σ’ ένα απώτερο Χρόνο. Την εκάστοτε «Σωτηρία» που ταυτίζεται με τον «μύθο» που έχουν ανάγκη οι Άνθρωποι για να φαντασιώνονται «βεβαιότητες» και να επενδύουν με σημασίες τη Ζωή τους.
Είναι όμως όλα αυτά Ιστορία; Υπάρχουν σήμερα νέες «ουχρονίες» που χτίζονται υποσχόμενες ένα καλύτερο Μέλλον, κάπου εκεί στο βάθος του Χρόνου; Ουχρονίες που εμπεριέχουν και ένα νέο «μύθο» που να εμπνέει και να καθορίζει την κατεύθυνση των εξελίξεων;
Σήμερα, αναδύεται και διαμορφώνεται μία νέα Τεχνοθρησκεία. Οι ειδικοί του μέλλοντος προβλέπουν ή/και υπόσχονται τη μετεξέλιξη των σημερινών αλγορίθμων σε υπερευφυείς μηχανές, με νοημοσύνη ανώτερη αυτής του Ανθρώπου. Κάθε «θρησκεία» δεν μπορεί παρά να ενέχει και ψήγματα «μυστικισμού». Ανεξαρτήτως από το εφικτό ή μη του στόχου της «υπερευφυΐας», η τάση αυτή υφαίνει μία νέα ουχρονία του Μέλλοντος. Όπως, όμως, και κάθε ουχρονία, θέτει επί τάπητος και πολλά ηθικά διλήμματα και προβληματισμούς. Προφανώς, οι μηχανές αυτές (ό,τι κι αν σημαίνουν) δεν θα είναι απλά καλύτερες από τον Άνθρωπο σε χειρωνακτικές εργασίες. Δεν θα είναι απλά καλύτερες από τον Άνθρωπο στους υπολογισμούς, σε τυποποιημένες εργασιακές διαδικασίες και στις στατιστικές προβλέψεις, όπως είναι οι μηχανές του σήμερα. Δηλαδή, δεν θα είναι απλά προηγμένα εργαλεία υποβοήθησης της εργασίας. Προφανώς, εξ ορισμού της «ανώτερης νοημοσύνης» τους, θα επιβάλουν στον Άνθρωπο τα παράγωγα μιας τέτοιας νοημοσύνης. Ακριβώς όπως ο Άνθρωπος έχει επιβάλει τη δική του νοημοσύνη στο ζωικό βασίλειο και σε μεγάλο βαθμό και στην ίδια τη Φύση. Επί πλέον, εφόσον η νοημοσύνη αυτή θα είναι ανώτερη αυτής του Ανθρώπου, έχοντας ακόμη και «συνείδηση» όπως κάποιοι προβλέπουν, ο Άνθρωπος δεν θα μπορεί να την καταλάβει-κατανοήσει. Γιατί τι άλλο μπορεί να σημαίνει ανώτερος (που δηλώνει ποιότητα και όχι ποσότητα). Ο Άνθρωπος θα πρέπει να την πιστεύει όπως πιστεύει και στην ανώτερη νοημοσύνη του Θεού, που δεν μπορεί να την κατανοήσει.
Και βέβαια, όπως μας λέει ο Bostrom στο βιβλίο του Super intelligence, αυτές οι υπερευφυείς μηχανές θα είναι, δυνάμει, ικανές να σχεδιάσουν άλλες μηχανές με ακόμη ανώτερη ευφυΐα. Φτάνουμε, δηλαδή, στη μεταμοντέρνα εκδοχή του μυστικιστικού συλλογισμού για τον «τρίτο άνθρωπο», στον Πλατωνικό διάλογο «Παρμενίδης». Πράγματι, η λογική συνέπεια ενός τέτοιου σκεπτικού συνεπάγεται μία άπειρη διαδοχή δημιουργίας μηχανών με συνεχώς ανώτερη νοημοσύνη, που νομοτελειακά οδηγεί σε μια άπειρη Σοφία, σαν αυτή του Θεού της Χριστιανικής Θρησκείας, ακολουθώντας, όμως, αυτή τη φορά το δρόμο όχι της μεταφυσικής αλλά της Λογικής και της επιστήμης! Ταυτόχρονα, η υπόσχεση της νέας ουχρονίας δεν εξαντλείται σε μία άπειρη ευφυΐα, αλλά υπόσχεται και «αθανασία». Πειραματίζονται με αυτήν οι νέοι οραματιστές του Μέλλοντος. Με μία μεγάλη διαφορά όμως. Αυτή τη φορά η υπόσχεση της αθανασίας, μέσα από την επιστήμη, δεν συνοδεύεται από κάποιο όραμα για το νόημα της ζωής ή, έστω, μιας μετά θάνατον ζωής. Είναι ουδέτερη, άχρωμη, ανεξάρτητη από Αξίες. Είναι απλά μια ξερή «αθανασία», που μπορεί να την αποκτήσουμε ακόμη κι εάν έχουμε στερηθεί το Νόημα της Ζωής. Ίσως, όμως, να υπόσχονται ακόμη και αυτό, το Νόημα, εμφυτεύονταςτσιπάκια, όπως οραματίζονται, που θα «ενεργοποιούν» τους νευρώνες που σχετίζονται με παροχή «ευτυχίας». Ένα είδος ηλεκτρονικού oπίου σε εικοσιτετράωρη βάση.
Δεδομένου ότι δεν μπορούμε να κατανοήσουμε κάτι που είναι πέρα από τη δική μας νόηση, οι μηχανές αυτές θα είναι, όπως ο Θεός, άγνωστες σε μας. Με άλλα λόγια, επιστρέφουμε σε μία μεταμοντέρνα εκδοχή του μυστικισμού του λεγόμενου ψευδο-Διονύσιου. Η συνάντησή μας με αυτές θα είναι μυστικιστική και η σχετική μας εμπειρία δεν θα περιγράφεται με όρους «διανοίας και φωτός» αλλά με όρους «σκότους και βούλησης», όπου μπορεί να υπηρετείς κάτι χωρίς να το γνωρίζεις. Επανέρχονται δηλαδή στο προσκήνιο φράσεις της πρώιμης Χριστιανικής εποχής, όπως «γνόφος (σκότος) της αγνωσίας».
Επιστρέφουμε, δηλαδή, από το «Τόλμησε να καταλάβει» του Καντ στο «Πιστεύω για να καταλάβω» του Άνσελμου;
Είναι το μέλλον τόσο ζοφερό όπως το περιέγραψα παραπάνω; Όχι κατ’ ανάγκη. Το μέλλον προμηνύεται να εξελιχθεί όπως περιεγράφηκε εάν παραμείνουμε θεατές στο γίγνεσθαι. Εάν δεν αφυπνίσουμε τα αντανακλαστικά μας για επαναπροσδιορισμό των προτεραιοτήτων μας και της δημιουργικής παρέμβασής μας.
Το εάν ο Άνθρωπος επιβιώσει ως ελεύθερο όν, στο πλαίσια μιας πολιτείας Δικαίου, που να αυτοπραγματώνεται χωρίς το άγχος της κοινωνικής και εργασιακής αποξένωσης, χωρίς αισθήματα μειονεξίας απέναντι στα δικά του δημιουργήματα, που με τη μορφή ενός αόρατου δικτύου θα ελέγχεται και θα κατευθύνεται, θα είναι μόνο μέσα από την καλλιέργεια και την απελευθέρωση των δικών του Δημιουργικών ικανοτήτων. Την πεμπτουσία, δηλαδή, τηςεξελικτικής του ύπαρξης.
Το μέλλον δεν μπορεί να προβλεφθεί. Έχοντας χάσει το παιχνίδι με τους αλγορίθμους, για χειρωνακτικές και τυποποιημένες εργασίες, το μόνο που απομένει είναι η έμφαση στη Δύναμη του Ανθρώπου που είναι η Δημιουργικότητα. Η ποιοτικά διαφορετική αναβάθμιση της Παιδείας συνιστά τη μόνη αναγκαία βεβαιότητα για το μέλλον.
Η απομνημόνευση να δώσει τη σκυτάλη στη βιωματική, διεπιστημονική και Δημιουργική καλλιέργεια των νέων. Χορός, θέατρο, εικαστικές τέχνες, λογοτεχνία, φιλοσοφία, κοινωνιολογία να ενσωματωθούν στα προγράμματα σπουδών ως ισότιμες κατευθύνσεις με τα μαθηματικά, τις φυσικές επιστήμες και τις Γλώσσες. Σπουδές, δηλαδή, που να καλλιεργούν και να ελευθερώνουν την έμφυτη δημιουργική ορμή του Ανθρώπου και να σχετίζονται με την ίδια τη Ζωή, τις ηθικές αξίες και την κοινωνικότητα της Ανθρώπινης φύσης. Ο Ουμανισμός, όπως τον οραματίστηκε ο Πετράρχης στην αυγή της Αναγέννησης, επανέρχεται ως κύριο ζητούμενο και διακύβευμα.
Στη νέα εποχή που ανατέλλει, θα είμαστε πολύπλοκα διασυνδεδεμένοι και πολλαπλά αλληλεξαρτώμενοι και θα αναδύονται καταστάσεις που θα απαιτούν ετοιμότητα και μη τυποποιημένες λύσεις. Θα απαιτηθούν νέου τύπου θέσεις εργασίας, που θα χαρακτηρίζονται από δημιουργική κοινωνική προσφορά. Ο COVID-19 μόλις υπαινίχθηκε ένα τύπο προβλημάτων που θα απαιτούν δημιουργικές παρεμβάσεις.
Η πρόκληση για το μέλλον δεν είναι οι υπερευφυείς μηχανές αλλά ο Δημιουργικός Ελεύθερος Πολίτης.
*Ο Σέργιος Θεοδωρίδης είναι ομότιμος καθηγητής του τμήματος Πληροφορικής και Τηλεπικοινωνιών του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών και Distinguished Professor στη μηχανική μάθηση του Πανεπιστημίου Aalborg της Δανίας.
