Πώς ακόμα και τα πραγματικά δεδομένα, όταν παρουσιάζονται αποσπασματικά, μπορούν να κάνουν -ιδίως εν μέσω μιας πανδημίας- μεγαλύτερη ζημιά και από τα fake news.
Πριν λίγες ημέρες κυκλοφόρησε στο διαδίκτυο και ιδίως στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης ένας πίνακας με τον αριθμό των θανάτων παγκοσμίως, από την αρχή του έτους, ανά αιτία θανάτου. Ο πίνακας αναγράφει ότι οι θάνατοι μεταξύ 1.1.2020 και 25.3.2020 από τον κορωνοϊό είναι 21.297, ενώ οι θάνατοι από εποχική γρίπη, στο ίδιο χρονικό διάστημα, είναι 113.034 (5,5 φορές περισσότεροι) και από ελονοσία 228.095 (11 φορές περισσότεροι). Ακόμα μεγαλύτεροι αριθμοί θανάτων αποδίδονται σε άλλες αιτίες, με μεγαλύτερο τον αριθμό των θανάτων που οφείλονται στην πείνα (πάνω από 2 εκατομμύρια). Παραλείπω συνειδητά να συμπεριλάβω στη σύγκριση αυτή τις σχεδόν 10 εκατομμύρια εκτρώσεις που εντελώς άστοχα συμπεριλαμβάνονται στον ίδιο πίνακα.
Τα αριθμητικά δεδομένα που αναγράφονται έχουν ως πηγή τον αξιόπιστο ιστότοπο worldometers.info. Ο πίνακας, συνεπώς, δεν φαίνεται να περιέχει fake news· αποτελεί, όμως, τυπικό παράδειγμα μιας εξίσου επικίνδυνης με τα fake news πρακτικής: της επιλεκτικής παράθεσης πληροφοριών. Στο διαδίκτυο διακινείται μεγάλος όγκος πληροφοριών και ειδήσεων που δεν μπορούν μεν να χαρακτηριστούν ψευδείς ή κατασκευασμένες, ωστόσο η επιλεκτική παρουσίαση αυτών κατευθύνει ηθελημένα τους αποδέκτες τους σε λανθασμένα συμπεράσματα. Τόσο λανθασμένα, που το βλαπτικό αποτέλεσμα στην ποιότητα της ενημέρωσής τους ισοδυναμεί με -ή και υπερβαίνει- το αντίστοιχο των fake news.
Στο παράδειγμα του παραπάνω συγκριτικού πίνακα, το συμπέρασμα στο οποίο κατευθύνεται ο αναγνώστης είναι ότι η απειλή του κορωνοϊού τελικά είναι πολύ μικρή για να δικαιολογήσει την τεράστια αντίδραση των κυβερνήσεων και των μέσων ενημέρωσης, αφού -όπως ξεκάθαρα, άλλωστε, δείχνει ο πίνακας!- ο κορωνοϊός δεν σκοτώνει ούτε το ⅕ όσων πεθαίνουν από εποχική γρίπη. Το συμπέρασμα αυτό, ωστόσο, είναι απολύτως λανθασμένο για πολλούς λόγους. Ο πλέον προφανής είναι ο ρυθμός αύξησης των θανάτων από κάθε αιτία.
Ο ρυθμός αύξησης των θανάτων από κορωνοϊό ήταν αλματώδης ήδη πριν από τις 25 Μαρτίου, την ημέρα αναφοράς που χρησιμοποιεί ο εν λόγω πίνακας. Για την ακρίβεια, οι θάνατοι από κορωνοϊό, που σύμφωνα με τον πίνακα ήταν 21.297 στις 25 Μαρτίου, μόλις έξι ημέρες νωρίτερα, στις 19 Μαρτίου, ήταν 10.030. Από τις 25 Μαρτίου, δε, μέχρι και τις 4 Απριλίου, οι θάνατοι από κορωνοϊό έφτασαν τις 64.691, δηλαδή τριπλασιάστηκαν σε δέκα ημέρες (αύξηση κατά 204%). Στο ίδιο χρονικό διάστημα οι θάνατοι από εποχική γρίπη έφτασαν τις 126.901 (από 113.034), δηλαδή αυξήθηκαν μόλις κατά 12%. Αν μάλιστα γίνει η υπόθεση ότι οι ρυθμοί αύξησης θα παραμείνουν περίπου σταθεροί τις επόμενες ημέρες, τότε οι θάνατοι από κορωνοϊό θα ξεπεράσουν τους θανάτους από γρίπη μέσα στην τρέχουσα εβδομάδα. Αλλά ακόμη κι αν τα περιοριστικά μέτρα κάμψουν κάπως τους ρυθμούς αύξησης, πάλι το ίδιο θα συμβεί, απλώς θα χρειαστεί λίγες ημέρες παραπάνω. Σε κάθε περίπτωση, δηλαδή, ο πίνακας που καταρτίστηκε με σωστά δεδομένα στις 25 Μαρτίου, μέσα σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα δεν θα ανταποκρίνεται πλέον όχι μόνο ποσοτικά, αλλά ούτε και ποιοτικά στην πραγματικότητα. Στον βαθμό, μάλιστα, που δεν είναι παρακινδυνευμένη μια πιο μακροπρόθεσμη πρόβλεψη, δεν είναι απίθανο στους επόμενους μήνες οι θάνατοι από κορωνοϊό να σκαρφαλώσουν ακόμα ψηλότερα στην κατάταξη του συγκεκριμένου πίνακα.
Είναι αλήθεια ότι, ενίοτε, απρόβλεπτες συνθήκες ανατρέπουν παντελώς τα υπάρχοντα δεδομένα ή τα καθιστούν πολύ γρήγορα παρωχημένα. Ωστόσο, στο παράδειγμά μας, η χαώδης διαφορά μεταξύ του ρυθμού αύξησης των θανάτων από κορωνοϊό σε σχέση με τον ρυθμό αύξησης των θανάτων από γρίπη υπήρχε ήδη από τότε που καταρτίστηκε ο συγκριτικός πίνακας. Η καθοριστική αυτή πληροφορία, όμως, δεν κρίθηκε αναγκαίο να συμπεριληφθεί σε αυτόν ή δεν απέτρεψε συνολικά την δημοσίευσή του -που θα ήταν η σωστότερη επιλογή.
Η ανάγκη για σωστή και έγκυρη ενημέρωση των πολιτών, ιδίως εν μέσω πανδημίας, αποκτά πολύ μεγάλη σημασία. Οι κίνδυνοι, όμως, που την απειλούν, έχουν διάφορες μορφές. Άλλοτε εμφανίζονται κλασικές περιπτώσεις απάτης (scam) όπως οι πρόσφατες διαδικτυακές διαφημίσεις δήθεν εγκεκριμένων «σπιτικών τεστ» (home test kits) για την ανίχνευση του κορωνοϊού ή φαρμάκων δήθεν κατάλληλων για την καταπολέμησή του, με προφανή επικινδυνότητα για την υγεία των πολιτών. Άλλοτε κυκλοφορούν ψευδείς ειδήσεις, όπως για παράδειγμα η προ ολίγων ημερών «είδηση» ότι η καγκελάριος Μέρκελ διαγνώστηκε θετική στον ιό (ενώ ανακοινώθηκε ότι και τα δυο τεστ που έκανε βγήκαν αρνητικά). Άλλοτε προκύπτουν ειδήσεις με ισχυρισμούς που δεν επιβεβαιώνονται, όπως πρόσφατη «είδηση» ότι σκύλος στο Χονγκ Κονγκ πέθανε από τον κορωνοϊό. Όλες αυτές οι μορφές παραπληροφόρησης είναι πολύ σοβαρές. Δεν είναι τυχαίο άλλωστε ότι, παγκοσμίως, οι φορείς που ασχολούνται με τον έλεγχο των δημοσιευμένων πληροφοριών και γεγονότων (fact-checking) βρίσκονται το τελευταίο διάστημα συνεχώς σε ετοιμότητα, αξιολογώντας μεγάλο μέρος αυτών των «ειδήσεων» και συμβάλλοντας στην ανάσχεση της περαιτέρω διάδοσής τους.
Όμως, όπως διαπιστώνουμε από το παραπάνω παράδειγμα, υπάρχουν περιπτώσεις που το πρόβλημα σε μια είδηση δεν είναι στα δεδομένα της, γιατί αυτά δεν είναι κατασκευασμένα, είναι αληθινά. Το πρόβλημα δεν είναι ούτε σε αναληθείς ισχυρισμούς, διότι απλούστατα οι ειδήσεις αυτές δεν περιλαμβάνουν καν ισχυρισμούς ή συμπεράσματα προς διάψευση ή κατάρριψη. Περιλαμβάνουν, απλώς, αληθινά δεδομένα. Οι ειδήσεις αυτές, όμως, με την αποσπασματική παράθεσή δεδομένων κατευθύνουν ηθελημένα τους αποδέκτες τους σε λανθασμένο συμπέρασμα. Συγγενής -αλλά όχι ταυτόσημη- πρακτική είναι αυτή της μετάδοσης πληροφοριών ή άλλων τεκμηρίων (π.χ. φωτογραφιών) εκτός πλαισίου αναφοράς (out of context), με αποτέλεσμα να οδηγούν σε παντελώς εσφαλμένες εντυπώσεις. Η πρακτική της αποσπασματικής παράθεσης πληροφοριών γίνεται ακόμη πιο επικίνδυνη όταν οι πληροφορίες αυτές παρέχονται μέσω πινάκων, διαγραμμάτων ή άλλων απεικονίσεων, καθώς αφενός διαβάζονται και διαδίδονται πολύ γρήγορα, αφετέρου δίνουν την ψευδαίσθηση επιστημονικότητας, ενώ στην πραγματικότητα είναι απολύτως αντιεπιστημονικά.
Ειδήσεις με αποσπασματικές πληροφορίες, πόσο μάλλον για θέματα υγείας, όπως αυτές του παραπάνω συγκριτικού πίνακα, δεν είναι αθώες. Αφενός, έχουν επιπτώσεις στη δημόσια υγεία: όσοι υιοθετούν το συμπέρασμα ότι ο κορωνοϊός είναι λιγότερο θανατηφόρος ή λιγότερο μεταδοτικός από τη γρίπη, είναι πιθανότερο να χαλαρώσουν τα μέτρα ατομικής προστασίας τους. Αφετέρου, διαβρώνουν τις βάσεις του δημοσίου διαλόγου και διευρύνουν τη δυσπιστία των πολιτών απέναντι στους θεσμούς, καθώς θέτουν σε αμφισβήτηση τα κριτήρια ή τα κίνητρα με τα οποία λαμβάνουν τις αποφάσεις για την προστασία της δημόσιας υγείας. Εστιάζοντας μόνο στα «παραδοσιακά» fake news, ίσως χάνουμε την ευκαιρία να κάνουμε ένα πραγματικό άλμα στην καταπολέμηση της παραπληροφόρησης.
15°
