Από την κοινωνία των δύο τρίτων στην κοινωνία του ενός τρίτου

Η παράταση της μνημονιακής προσαρμογής δημιούργησε μια κοινωνική έρημο

Στις αρχές της δεκαετίας του 2000, όταν η προοπτική ένταξης στο ευρώ και η προετοιμασία των Ολυμπιακών Αγώνων του 2004 είχαν δημιουργήσει θετική οικονομική και κοινωνική δυναμική, η κριτική στο σύστημα εξουσίας είχε να κάνει με τη λεγόμενη δημιουργία της κοινωνίας των δύο τρίτων. Δύο στους τρεις Έλληνες είχαν ή μπορούσαν να αποκτήσουν ένα ευρωπαϊκό επίπεδο ζωής, αλλά ένας στους τρεις Έλληνες κινδύνευε με οικονομική και κοινωνική περιθωριοποίηση.

Το 2018 συμπληρώνεται μια δεκαετία κρίσης με τη βασική αλλαγή που έχει συντελεστεί να είναι το πέρασμα από την κοινωνία των δύο τρίτων –την οποία συνηθίζαμε να κατακρίνουμε– στην κοινωνία του ενός τρίτου. Σήμερα, ένας στους τρεις Έλληνες έχει ή μπορεί να ελπίζει σε ένα ευρωπαϊκό επίπεδο ζωής, ενώ δύο στους τρεις κινούνται μεταξύ αυστηρής λιτότητας και επαγγελματικού και κοινωνικού περιθωρίου.

Το μεγαλύτερο πρόβλημα που έχουμε να αντιμετωπίσουμε είναι η αλλαγή προς το χειρότερο της σύνθεσης και της προοπτικής της ελληνικής κοινωνίας.

Βασικά λάθη

Η Ελλάδα μπήκε σε δανειακό πρόγραμμα αναλαμβάνοντας τις σχετικές μνημονιακές δεσμεύσεις πριν από την Ιρλανδία, την Πορτογαλία, την Κύπρο και άτυπα την Ισπανία η οποία έλαβε σοβαρή χρηματοδοτική βοήθεια για να στηρίξει το τραπεζικό της σύστημα. Η απομόνωση του ελληνικού Δημοσίου από τις διεθνείς αγορές ήταν μέρος ενός ευρύτερου προβλήματος που αντιμετώπισε ένα μέρος της νότιας ευρωζώνης μετά τη χρηματοπιστωτική κρίση του 2008.

Οι κοινωνικές συνέπειες ήταν σοβαρές και στις άλλες χώρες που πέρασαν τη δοκιμασία της αναγκαστικής προσαρμογής, καμία όμως δεν υπέστη τέτοιας κλίμακας κοινωνική ζημιά. Τα βασικά λάθη στη διαχείριση των δανειακών προγραμμάτων και των σχετικών μνημονίων που μας οδήγησαν στην κοινωνία του ενός τρίτου είναι, κατά την άποψή μου, τα εξής:

Πρώτον, το κύριο βάρος της προσαρμογής έπεσε στον παραγωγικό ιδιωτικό τομέα της οικονομίας για να διευκολυνθούν οι κυβερνήσεις στη διαχείριση της εκλογικής πελατείας τους στη δημόσια διοίκηση και τον ευρύτερο δημόσιο τομέα της οικονομίας. Η υπερφορολόγηση ήταν ένα από τα αποτελέσματα αυτής της στρατηγικής επιλογής και είχε φοβερές συνέπειες στη λειτουργία του ιδιωτικού τομέα της οικονομίας.

Δεύτερον, η αναγκαστική λιτότητα χρησιμοποιήθηκε σαν άλλοθι για να επικρατήσει η ανευθυνότητα στην Εκπαίδευση, την Υγεία και άλλους τομείς που προσδιορίζουν σε μεγάλο βαθμό την ποιότητα και τη δυναμική μιας κοινωνίας.

Τρίτον, η φορολογική ισοπέδωση των ακινήτων που εφαρμόστηκε για πρώτη φορά το 2011 σαν προσωρινό μέτρο και συνεχίζεται με ολοένα μεγαλύτερη ένταση, απαξίωσε την οικογενειακή επένδυση εκατομμυρίων Ελλήνων. Έχει τεράστια κοινωνική σημασία σε μια χώρα με ποσοστό ιδιοκατοίκησης της τάξης του 75%.

Τέταρτον, στα απαράδεκτα υψηλά ποσοστά ανεργίας προστέθηκε η οργάνωση της αγοράς εργασίας με έναν τρόπο που δημιουργεί τη λεγόμενη γενιά των 360 ευρώ. Το 55% των νέων θέσεων εργασίας και το 30% του συνόλου των θέσεων εργασίας –ποσοστό που ανεβαίνει χρόνο με τον χρόνο– αφορούν θέσεις μερικής απασχόλησης ή εκ περιτροπής εργασίας. Σύμφωνα με την τελευταία ετήσια έκθεση του ιδρύματος Bertelsmann για τις κοινωνικές ανισότητες στην Ε.Ε., παρατηρείται τα τελευταία χρόνια στην Ελλάδα –η οποία διατηρεί το ευρωπαϊκό ρεκόρ στις κοινωνικές ανισότητες– αύξηση της φτώχειας μεταξύ των εργαζομένων.

Πέμπτον, η νέα γενιά ψήφισε με τα πόδια της, με ένα εξαιρετικά δυναμικό και μορφωμένο τμήμα της να εγκαταλείπει τη χώρα σε αναζήτηση καλύτερης προοπτικής. Χάσαμε έτσι σαν κοινωνία τον φυσικό δυναμισμό της νέας γενιάς και τις αναπτυξιακές δυνατότητες που συνδέονται με το πιο καλά εκπαιδευμένο και δυναμικό τμήμα της.

Έκτον, οι κυβερνήσεις προσπάθησαν να διαχειριστούν το πολιτικό κόστος της λιτότητας ενθαρρύνοντας την πρόωρη συνταξιοδότηση εργαζομένων προτού ισχύσουν οι αυστηρότεροι κανόνες για τον καθορισμό του ύψους των συντάξεων. Δημιουργήθηκε έτσι μια τεράστια κοινωνική παγίδα με 2,6 εκατ. συνταξιούχους να περιμένουν τη χρηματοδότησή τους από μόλις 3,7 εκατ. εργαζόμενους, αρκετές εκατοντάδες χιλιάδες των οποίων βρίσκονται σε οριακή οικονομική κατάσταση. Οι συντάξεις πέφτουν με ολοένα ταχύτερο ρυθμό γιατί απλούστατα η οικονομία και η κοινωνία, στην κατάσταση που έχουν περιέλθει, δεν μπορούν να τις στηρίξουν.

Έβδομον, δεν υπήρξε ούτε υπάρχει η λεγόμενη δεύτερη ευκαιρία για τα πολυάριθμα θύματα της κρίσης. Στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες προσφέρεται δεύτερη ευκαιρία σε όσους οδηγήθηκαν στη χρεοκοπία και στο επαγγελματικό περιθώριο χωρίς φυσικά να έχουν δολιότητα, με το σκεπτικό ότι είναι έμπειροι επαγγελματίες τους οποίους χρειάζεται η οικονομία. Στην Ελλάδα το μόνο που τους προσφέρεται είναι καθυστερημένες ψευτορυθμίσεις οφειλών χωρίς επαγγελματική και οικονομική προοπτική.

Η σημασία του χρόνου

Τέλος, ο σημαντικότερος παράγοντας που οδήγησε στη μεγέθυνση των κοινωνικών συνεπειών της κρίσης και το πέρασμα από την κοινωνία των δύο τρίτων στην κοινωνία του ενός τρίτου είναι η παράταση της περιόδου της μνημονιακής προσαρμογής.

Όλες οι άλλες χώρες που μπήκαν σε πρόγραμμα-μνημόνιο ολοκλήρωσαν την προσαρμογή μέσα στην προβλεπόμενη τριετία. Εμείς ξεκινήσαμε το 2010 για να ολοκληρώσουμε την προσπάθεια το 2013, καθυστερήσαμε και πηγαίναμε για το 2015, στη συνέχεια ήρθαν οι ανύπαρκτες εύκολες λύσεις που παρέτειναν την προσαρμογή μέχρι το 2018 και, επειδή η δουλειά δεν έχει γίνει σωστά, έχουν προγραμματιστεί μνημονιακού τύπου μέτρα για το 2019 και το 2020. Πόσο να αντέξει η κοινωνία αυτή την πρωτοφανή κακομεταχείριση;