Εάν τύχει να είσαι ένας από τους ακροατές του Νίκου Τζαβάρα, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι έχεις βιώσει την απολαυστική εμπειρία της καταβύθισης σε μία σπάνια διανοητικότητα και έναν πολύ πλούσιο, σύγχρονο προβληματισμό, ο οποίος πάει πολύ πέρα από την ίδια την Ψυχιατρική.
Ο κορυφαίος Έλληνας καθηγητής Ψυχιατρικής μιλάει σήμερα στην A.V. για τις δυνατότητες ορθολογικής αντίδρασης της πολιτικής έναντι της βίας, αλλά κυρίως έναντι του ανερχόμενου και εντεινόμενου στις ευρωπαϊκές κοινωνίες φόβου, αναφέρεται στις επικίνδυνες δυνάμεις της πολιτικής ακροδεξιάς και διατυπώνει την αισιοδοξία του για την τελική υπεροχή του ορθού λόγου και της δημοκρατικής διακυβέρνησης των ευρωπαϊκών κοινωνιών.
Κύριε καθηγητά, ζητάτε από την πολιτική να αντιμετωπίσει με ορθολογικό τρόπο τον εντεινόμενο και διαρκώς ανερχόμενο φόβο στις κοινωνίες της Ευρώπης. Είναι, όμως, δυνατόν να αντιμετωπισθεί με ορθολογικό τρόπο ένα φαινόμενο, το οποίο εδράζεται εν πολλοίς σε λογής – λογής ανορθολογισμούς; Μήπως η ήττα μας είναι δεδομένη, έτσι;
Δεν είμαι απολύτως βέβαιος για την κατίσχυση του ορθού λόγου μολονότι η υπεροχή των επιχειρημάτων που επικαλείται είναι για μένα πρόδηλη. Ωστόσο γνωρίζουμε πως οι προκαταλήψεις έχουν πολλές φορές πανάρχαιες ρίζες στο ασυνείδητο και αμύνονται κατά της έλλογης επεξεργασίας τους. Αυτό συμβαίνει εξαιτίας πολλαπλών αιτίων εν των οποίων τα περισσότερο απτά και διαδεδομένα στη σημερινή εποχή σχετίζονται με τις επιπτώσεις της παρουσίας των ξένων στην οικονομική πραγματικότητα της κοινωνίας υποδοχής τους. Ο κίνδυνος που βιώνεται από τους πολίτες της καθιστά ορατές διαφορές ανάμεσα στους αλλοδαπούς και ημεδαπούς οι οποίες παρέμεναν ως το χρονικό σημείο της κρίσης μικρότερης σημασίας. Όμως, όπως μπορούμε εύκολα να το παρατηρήσουμε στις ευρωπαϊκές κοινωνίες, οι πληθυσμιακές μετακινήσεις συνοδεύονται από την ανάδειξη, ανάσυρση φυλετικών διακρίσεων, εθνικιστικών ιδεολογιών προστασίας της υπεροχής ενός λαού απέναντι στην εισβολή των μεταναστών ή προσφύγων, θεωριών συνωμοσίας κτλ. Η ανέλκυση στερεοτυπικών ερμηνευτικών σχημάτων προέρχεται από ένα reservoir, μία δεξαμενή μερικώς απωθημένων δοξασιών που ελλοχεύουν στο προσυνειδητό πολιτών και που προδίδουν μία διαχρονική συνοχή ανάμεσα στις διαφορετικές ιστορικές τους εκφάνσεις.
Γιατί λέτε ότι «η δυνατότητα να κατανοήσουμε τον ξένο δεν είναι αυτονόητη», αφού εσείς ο ίδιος τονίζετε με ιδιαίτερη, θα έλεγα, έμφαση ότι «τα ίδια ψυχοπαθολογικά φαινόμενα αναπτύσσονται τόσο στους γηγενείς όσο και στους αλλοδαπούς πληθυσμούς»;
Μία για μένα κλινική απόδειξη της ισότητας, της επανερχόμενης ομοιότητας των φυλών ή απλούστερα των ανθρώπων αποτελεί το γεγονός πως η ψυχιατρική – αλλά και γενικότερα οι διαφορετικοί κλινικοί κλάδοι – στηρίζεται στην αποδοχή και επικράτηση ταξινομικών, εννοιολογικών συστημάτων με οικουμενικό χαρακτήρα. Μία ψύχωση λ.χ. κατατάσσεται και περιγράφεται τόσο για έναν λευκό όσο και για έναν μαύρο ασθενή με τον ίδιο τρόπο, με την εφαρμογή των ίδιων διαγνωστικών κατηγοριών που κατοχυρώνουν την οικουμενικότητα των νοσογραφικών συστημάτων. Με κοινότυπα λόγια: ένας σχιζοφρενής θα αναπτύξει τα ίδια θεμελιακά συμπτώματα και θα λάβει την ίδια φαρμακευτική αγωγή όποια και αν είναι η καταγωγή του.
Ωστόσο είμαστε υποχρεωμένοι να λαμβάνουμε υπόψη μας ορισμένες δυσκολίες και ιδιομορφίες του Άλλου, της υποκειμενικής σφαίρας που προσεγγίζουμε και που πολλές φορές σχετίζονται με το πολιτισμικό, γλωσσικό περιβάλλον στο οποίο έχουν αναπτυχθεί. Δεν χρειάζεται να υπογραμμίσω αρχικούς φραγμούς επικοινωνίας που ανάγονται στην διαφορετικότητα των γλωσσικών ιδιωμάτων ή στις θρησκευτικές πεποιθήσεις που διαποτίζουν γενικότερα την ατομική συμπεριφορά ή ακόμη στην αποδοχή ή απόρριψη του επιπέδου διαφωτισμού που έχει επιτευχθεί στις ευρωπαϊκές κοινωνίες. Όλες αυτές οι πολιτισμικές διαφοροποιήσεις είναι δυνατό να κατανοηθούν όταν διευρύνονται με κάποια συστηματικότητα οι γνώσεις μας για τους πολιτισμικούς κύκλους προέλευσης των ψυχικά πασχόντων. Αυτό είναι άλλωστε το ιδιαίτερο επιστημονικό έργο της Διαπολιτισμικής Ψυχιατρικής η οποία μέσω της σύγκρισης διαφορετικών μορφών συμπεριφοράς προωθεί την αντίληψη πως οι ξένοι που πάσχουν είναι εν τέλει όμοιοι με τα άτομα του οικείου περιβάλλοντος μας όταν επίσης πάσχουν.
Γιατί αποτυγχάνει, προς το παρόν, η ευρωπαϊκή πολιτική ηγεσία να αντιμετωπίσει αποτελεσματικά τον ανορθολογισμό της προπαγάνδας και της ακραίας βίας των τζιχαντιστών, μέσα στις ίδιες τις ευρωπαϊκές κοινωνίες; Δεν μπορούμε να υποστηρίξουμε εδώ ότι η ευρωπαϊκή πολιτική ηγεσία στερείται ορθολογισμού…
Μου κάνετε μία ερώτηση που υπερβαίνει τα όρια της ψυχιατρικής. Περιορίζοντας τους σχολιασμούς μου θα έλεγα πως εκείνο που ο ολέθριος εξτρεμισμός καταδεικνύει έχει δύο διαστάσεις. Η πρώτη αφορά το ερώτημα ποιες είναι οι συνθήκες που τον εξέθρεψαν και τον συντηρούν. Ποιες είναι οι ιστορικές συντεταγμένες του φανατισμού ο οποίος έχει κατά διαστήματα διηθήσει πολιτικές ιδεολογίες πολλών κρατών και κοινωνιών. Και εδώ διαφαίνεται μία αναπόφευκτη σύγκριση με το ευρωπαϊκό παρελθόν που δεν πρέπει να μας διαφεύγει. Η δεύτερη αφορά τον εντοπισμό και την αντιμετώπισή του. Και στο σημείο αυτό δεν θέλω να αποφύγω δύο παρατηρήσεις. Ο φανατισμός των τζιχαντιστών έχει, όπως ξέρετε καλύτερα από εμένα, πολλές πτυχές που διαμορφώνουν τόσο τους ιστορικούς όρους προέλευσής του όσο και τις απολήξεις του στις βιομηχανικές κοινωνίες. Και εδώ οφείλει να ισχύει η προσπάθεια ανάλυσης του ως μία προϋπόθεση για την αντιμετώπισή του, για την αντιμετώπιση μεταξύ άλλων της κοινωνικής εξαθλίωσης που τον εκτρέφει. Παράλληλα βεβαίως πρέπει να διερευνώνται και στις χώρες υποδοχής προσφύγων ή μεταναστών οι αδυναμίες ένταξης και αποδοχής της παρουσίας τους. Ας σημειωθεί ότι οι προσφυγικοί πληθυσμοί είναι φορείς λιγότερο ή περισσότερο ορθολογικών απόψεων για τις χώρες στις οποίες εγκαθίστανται, αναζητούν και αυτοί εξηγήσεις στηριζόμενοι σε παραδοσιακές εκδοχές για έναν άλλο πολιτισμό, αναζητούν την εκτίμηση ενός νέου περιβάλλοντος μέσω των δικών τους προκαταλήψεων. Αυτή η δυναμική είναι δυνατό να ενισχύσει ακραίες ιδεολογικές θέσεις διακόπτοντας έναν αποτελεσματικότερο διάλογο με τον νέο πολιτισμό τον οποίο βαθμηδόν γνωρίζουν
Το προσφυγικό πρόβλημα παραμένει τεράστιας σημασίας ως μία απειλή σε διαφορετικά επίπεδα. Δοκιμάζονται δίχως άλλο τις τελευταίες δεκαετίες προηγμένες βιομηχανικές κοινωνίες διαμέσου της εγκατάστασης μεγάλων μεταναστευτικών πληθυσμών. Κάτι που προξενεί ήδη διενέξεις ανάμεσα στα πολιτικά κόμματα της Ευρώπης τα οποία ωστόσο προτίθενται – σχεδόν δίχως εξαίρεση – να οριοθετήσουν με διαφορετικά κριτήρια μόνιμα εμπόδια κατά την εισροή των προσφύγων.
Κύριε καθηγητά, ο φόβος στις κοινωνίες μας δεν μπορεί να «διαβασθεί» και ως μία ορθολογική αντίδραση σε πραγματικές απειλές, μία ορθολογική αντίδραση, η οποία μας επιτρέπει να λαμβάνουμε μέτρα προφύλαξης και άμυνας;
Δεν υπάρχει αμφιβολία πως «προφυλακτικά» μέτρα λαμβάνονται και κάθε πολιτισμός είναι υποχρεωμένος για να διασφαλίσει την ύπαρξη και προπάντων τη λειτουργικότητα του – όπως μεταξύ άλλων διανοητών διατύπωσε και ο Χάμπερμας – να σεβαστεί αυτό το δίλημμα. Άλλωστε μία λύση της τρομακτικής ένδειας του Τρίτου Κόσμου δεν θα μπορούσε παρά να στηριχτεί και στην αρωγή οικονομιών που αποδίδουν. Το πρόβλημα της αλληλεγγύης είναι δυσεπίλυτο και αποτελεί μία εξακολουθητική δοκιμασία της σύγχρονης δημοκρατίας της οποίας η υπόσταση απειλείται επίσης από την αναβίωση φασιστικών κινημάτων τα οποία εκμεταλλεύονται το φόβο των πολιτών μπροστά στα προσφυγικά ρεύματα για να διευρύνουν την επιρροή τους.
Οι δυνάμεις μιας νέας μορφής ολοκληρωτισμού διακρίνονται κατά την άποψη μου από έναν ισχυρό δυναμισμό ο οποίος μπορεί να εκδηλωθεί σε καθοριστική έκταση κάτω από συνθήκες πολιτικής και οικονομικής κρίσεως. Το παράδειγμα της Γερμανικής άκρας δεξιάς είναι χαρακτηριστικό καθώς η σταθεροποίηση του κοινοβουλευτισμού και η οικονομική ευμάρεια της χώρας αποκρούει έως τώρα την επικίνδυνη διόγκωση της. Εντούτοις παρά τις τεράστιες προσπάθειες που καταβλήθηκαν μεταπολεμικά στη Γερμανία στην εκπαίδευση, από τα κόμματα και τα μέσα μαζικής ενημέρωσης επανεμφανίζεται η αίγλη φασιστοειδών σχηματισμών – αν και περιορισμένης προς το παρόν εμβέλειας και προσεκτικής διατύπωσης των πολιτικών τους προθέσεων.
Δεν είμαι σε θέση να κρίνω το τι συμβαίνει στη Γαλλία. Πάντως παραμένει ανησυχητικός για μένα ο διευρωπαϊκός συντονισμός ανάμεσα στα κόμματα διαφορετικών χωρών όπως και η συγκρότηση μαζικών φαινομένων με τη χαρακτηριστική για την φροϋδική αντίληψη εξάλειψη της υποκειμενικής συνείδησης έναντι της υπακοής στον Ηγέτη.
