Γυναικοκτονίες: Δεν ανήκεις σε κανέναν

Πριν λίγες μέρες μια γυναίκα δολοφονήθηκε από τον σύζυγό της στον Βόλο. Το θέμα έπαιξε πολύ στα ΜΜΕ. Η κοινή γνώμη «σοκαρίστηκε» και μετά ο καθένας μας συνέχισε τις ασχολίες και τα μπάνια του. Καμιά καμπάνα δεν σήμανε πένθιμα, καμιά σειρήνα δεν ήχησε για να αφυπνίσει τους πολίτες για ένα μεγάλο κίνδυνο για την κοινότητα. Λένε ήταν μία «ιδιωτική» τραγωδία την οποία, μακριά από μας, εμείς σχολιάζουμε. Δύσκολα θα σκεφτούμε ότι στη θέση του θύματος αύριο μπορεί να βρεθεί η μητέρα, η κόρη, η αδερφή μας κ.λπ.

Οι γυναικοκτονίες δεν είναι ούτε σπάνιες ούτε τυχαίες. Είναι εκβλαστίσεις μιας καλλιέργειας βίας που ριζώνει στο άτομο, στην κοινωνία και στον πολιτισμό.

Γυναικοκτονίες: Ανάλυση του εγκλήματος μέσα από ψυχαναλυτική, κοινωνιολογική και ανθρωπολογική σκοπιά

Η ενόρμηση κατακυρίευσης

Η ψυχανάλυση μας δίνει μια έννοια-εργαλείο για να κατανοήσουμε αυτό το έγκλημα: την ενόρμηση κατακυρίευσης. Πρόκειται για την πρωτόγονη ενορμητική τάση του ανθρώπου να κυριαρχεί στον άλλο, να τον ελέγχει, να τον ιδιοποιείται. Δεν τον αναγνωρίζει ως αυτόνομο ον, με δικές του επιθυμίες, όνειρα και σκέψεις. Η ενόρμηση κατακυρίευσης, όταν δεν αναστέλλεται μέσα από την αγάπη, τον σεβασμό και κατανόηση για τον άλλο, μετατρέπεται σε δύναμη καταστροφής. Ο άλλος δεν είναι σύντροφος, απλά γίνεται «κτήμα», «κατεχόμενο αντικείμενο».

Αυτό εξηγεί γιατί συνήθως η βία κορυφώνεται όταν η γυναίκα ζητά ανεξαρτησία ή επιχειρεί να εγκαταλείψει τον δυνάστη της. Για τον θύτη, η αποχώρηση της συντρόφου δεν είναι απλώς μια απώλεια. Τότε βιώνει τη συντριβή της φαντασίωσης κατακυρίευσης εκείνης. Αυτή η φαντασίωση τροφοδοτεί την αυταπάτη μιας παντοδυναμίας, η οποία συγκαλύπτει την ανημπόρια και τα κενά του. Για να μην αποδεχτεί πόσο λίγος είναι, κινητοποιεί την πιο ακραία μορφή της ενόρμησης κατακυρίευσης: τον φόνο.

Οι αυτουργοί αυτών των εγκλημάτων δεν έχουν ψυχική συνοχή. Ο ψυχισμός τους είναι γεμάτος ρήγματα και δυσκολεύονται να σταθούν μόνοι στα πόδια τους. Όταν νιώθουν «σκουπίδια» τρομοκρατούν τη σύντροφό τους για να αποκτήσουν, για λίγο, το αίσθημα ότι αξίζουν: «μετράω γιατί με τρέμει». Επειδή είναι άτομα «άδεια», αποζητούν κάποιον να τους «γεμίσει» την ύπαρξη, μέσα από την ικανοποίηση παιδικόμορφων φαντασιώσεων. Έτσι δεν αντέχουν να αναγνωρίσουν στη σύντροφό τους την ετερότητα, το δικαίωμα να ορίζει εκείνη τον εαυτό της, το σώμα της. Στους περισσότερους θύτες λείπει αυτό που στην ψυχανάλυση ονομάζουμε υπερεγώ – το εσωτερικό εκείνο σύστημα που μας συγκρατεί από το να προσβάλουμε, να σηκώσουμε χέρι ή, πολύ περισσότερο, να σκοτώσουμε. Εκεί που ο πολιτισμός και η κοινότητα οφείλουν να βάλουν όρια και να στηρίξουν, βλέπουμε συχνά κενά. Και αυτά τα κενά είναι που πληρώνονται με αίμα.

Η γυναικοκτονία δεν είναι τραγική εξαίρεση. Είναι εκδήλωση μιας βαθιάς κοινωνικής παθολογίας.

Το κοινωνικό επίπεδο

Όμως δεν θα πρέπει να περιοριστούμε στην ατομική ή την οικογενειακή διάσταση αυτού του εγκλήματος. Οι γυναικοκτονίες συμβαίνουν μέσα σε κοινότητες, σε θεσμούς, σε δίκτυα σχέσεων, τα οποία συχνά διευκολύνουν ή ανέχονται τη βία. Συχνά γυναίκες κατήγγειλαν κακοποιητικές σχέσεις και δεν βρήκαν ανταπόκριση από την αστυνομία ή τη δικαιοσύνη. Γυναίκα σκοτώθηκε έξω από Αστυνομικό Τμήμα, όπου είχε προσφύγει για να ζητήσει προστασία. Συχνά συγγενείς, φίλοι ή γείτονες του θύματος ή του θύτη, παρόλο που γνωρίζουν ότι υπάρχει στο ζευγάρι ένας σύντροφος που θέλει να κατακυριεύει τον άλλον, ακούγονται να λένε: «είναι δικό του θέμα», «ου μπλέξεις».

Αυτή η κοινωνική συνενοχή δεν είναι μόνο αμέλεια· είναι αποτέλεσμα στερεοτύπων που κανονικοποιούν τη βία. Έχουμε επίσης ακούσει φράσεις όπως: «την αγαπούσε πολύ και ζήλευε», «ήταν υπό πίεση, θόλωσε κ.λπ.». Όμως η ζήλια δεν παραπέμπει σε αγάπη. Είναι όπλο ελέγχου. Και η «πίεση» δεν δικαιολογεί το έγκλημα. Αντιθέτως, τέτοιες αντιλήψεις κρύβουν την πραγματική διάσταση: ότι οι γυναικοκτονίες είναι αποτέλεσμα μιας συστηματικής ανισότητας ανάμεσα στα φύλα.

Ο πολιτισμός

Ο πολιτισμός θεσπίστηκε για να μπορούν οι άνθρωποι να ζουν ασφαλείς. Αυτό προϋποθέτει να εκπαιδευτούν και να ελεγχθούν οι επιθετικές και οι σεξουαλικές ενορμήσεις, ώστε οι άνθρωποι να συνυπάρχουν, κατά το δυνατόν, αρμονικά. Όμως διαπιστώνουμε ότι για αιώνες, η γυναίκα θεωρήθηκε ιδιοκτησία του άνδρα: του πατέρα, του συζύγου, του αδελφού, ακόμα και του γιου. Η πατριαρχία, οι νόμοι, η θρησκεία, τα ήθη και τα έθιμα υποστήριξαν την ιδέα ότι η γυναίκα «ανήκει» σε κάποιον άνδρα. Αν η γυναίκα δεν συμμορφωνόταν σε αυτήν την πραγματικότητα, η απάντηση ήταν και είναι η βία. Η λογοτεχνία, τα λαϊκά τραγούδια και ο κινηματογράφος συχνά εξιδανίκευσαν το «πάθος που οδηγεί στο έγκλημα», ως απόδειξη ακραίου έρωτα. Αυτή η πολιτισμική αφήγηση λειτουργεί σαν υπόστρωμα ανοχής, καλλιεργώντας την ψευδαίσθηση ότι ο φόνος μπορεί να είναι «δραματική έκφραση» και όχι εγκληματική πράξη.

Δεν σκοτώνεται μια τυχαία άσχετη γυναίκα. Σκοτώνεται μια γυναίκα, ένας ακόμα κρίκος σε μια αλυσίδα με αμέτρητες γυναίκες.

Στις μέρες μας τα πράγματα έχουν βελτιωθεί. Τα φεμινιστικά κινήματα, οι δημόσιες συζητήσεις, ακόμα και η νομική κατοχύρωση του όρου «γυναικοκτονία» σε πολλές χώρες δείχνουν ότι η κοινωνία αρχίζει να βλέπει το πρόβλημα. Πρόσφατες νομοθετικές ρυθμίσεις στο δυτικό κόσμο πέτυχαν να βελτιώσουν την κατάσταση. Η αστυνομία και η δικαιοσύνη έχουν ευαισθητοποιηθεί σχετικά με το βασικό πρόβλημα: το συλλογικό τραύμα και το πολιτικό ζήτημα που θέτει. Όταν μία γυναίκα βιάζεται, όταν μία γυναίκα σκοτώνεται, τότε τραυματίζεται ολόκληρη η κοινότητα. Και μόνο αν αναγνωρίσουμε αυτό το τραύμα, μπορούμε να αρχίσουμε να το θεραπεύουμε.

Όμως η πατριαρχική κουλτούρα υποβαθμίζει το πόσο σοβαρό είναι αυτό το έγκλημα Κάτι που ευνοεί τη διατήρηση της ανισότητας των γυναικών και την ευαλωτότητά τους απέναντι στην βία.

Για να προχωρήσουμε προς την ισότητα απαιτείται να γίνει μια ευρεία συζήτηση για το τι σημαίνει μία γυναικοκτονία. Δεν σκοτώνεται μια τυχαία άσχετη γυναίκα. Σκοτώνεται μια γυναίκα, ένας ακόμα κρίκος σε μια αλυσίδα με αμέτρητες γυναίκες. Ίσως ο επόμενος κρίκος να είναι μια γυναίκα που αγαπάς και ποτέ δεν φαντάστηκες ότι θα μπορούσε να δολοφονηθεί.

Ευθύνη και πρόληψη

Είναι σαφές ότι η γυναικοκτονία δεν είναι τραγική εξαίρεση. Είναι εκδήλωση μιας βαθιάς κοινωνικής παθολογίας που στηρίζεται στην ανισότητα, στον έλεγχο και στην άρνηση της γυναικείας χειραφέτησης. Άρνηση του δικαιώματός της να απολαμβάνει τη ζωή όπως επιθυμεί.

Μια εργασία πρόληψης προϋποθέτει μια εργασία και στα τρία επίπεδα που αναφέραμε. Στο ατομικό και στο οικογενειακό να εργαστούμε πάνω στον έλεγχο των ενορμήσεων κατακυρίευσης. Στο κοινωνικό πεδίο να ενισχύσουμε και να ευαισθητοποιήσουμε/εκπαιδεύσουμε περαιτέρω τους θεσμούς που προστατεύουν ουσιαστικά τα θύματα. Στο πολιτισμικό επίπεδο θα πρέπει να αποδομήσουμε θεσμούς, ήθη και έθιμα που εξιδανικεύουν τη βία εναντίον των γυναικών στο όνομα του πάθους.

Μόνο αν ολόκληρη η κοινωνία σταθεί απέναντι στη βία μπορούμε να ελπίζουμε ότι θα σπάσουμε τον κύκλο της σιωπής 

Ίσως έτσι μπορούμε να ελπίζουμε ότι θα σπάσουμε τον κύκλο της σιωπής και θα δημιουργήσουμε μια κοινωνία όπου οι γυναίκες δεν θα «ανήκουν» σε κανέναν, αλλά θα είναι ελεύθερες και ισότιμες.

Όμως όλα τα παραπάνω δεν θα εφαρμοστούν αν αυτός που ασκεί κάθε είδους βία στις γυναίκες δεν νιώσει ότι θα είναι εξοβελιστέος, όχι μόνο από την κοινότητα, τη γειτονιά του, τη δουλειά του, αλλά ακόμα και από την οικογένειά του, από τη μάνα και τον πατέρα του.

Μόνο αν ολόκληρη η κοινωνία σταθεί απέναντι στη βία –θεσμοί, κοινότητες, οικογένειες– μπορούμε να ελπίζουμε ότι θα σπάσουμε τον κύκλο της σιωπής και να δημιουργήσουμε έναν κόσμο όπου οι γυναίκες θα είναι ελεύθερες και ισότιμες.