Από την εργασιακή ρουτίνα στην υπαρξιακή κόπωση: ένα σχόλιο για την Gen Z

Ξεκίνησα πριν λίγες μέρες να διαβάζω ένα πολύ όμορφο μυθιστόρημα της Μάντελιν Γκρέι με τον τίτλο «Green Dot». Το βιβλίο είναι γραμμένο στο πρώτο πρόσωπο και η πρωταγωνίστρια και αφηγήτρια της ιστορίας είναι η 24χρονη Χάρα, η οποία πρόσφατα τελείωσε το πανεπιστήμιο στο Σίδνεϊ της Αυστραλίας. Συνειδητοποιεί ότι με τα πτυχία που πήρε στις Ανθρωπιστικές Επιστήμες και, γνωρίζοντας ότι δεν έχει καμία διάθεση να διδάξει, δεν υπάρχει κάποια συγκεκριμένη καριέρα που μπορεί να ακολουθήσει.

Μέσα από έναν εσωτερικό μονόλογο συνειδητοποιεί επίσης ότι απλά δεν θέλει να δουλέψει, αλλά πρέπει. Αυτό γίνεται κάτι παραπάνω από σαφές και ενοχλητικό όταν πρέπει να ξοδέψει ατελείωτες ώρες και μέρες συμπληρώνοντας αιτήσεις για δουλειές και γράφοντας προσωπικές επιστολές όπου τονίζει ―προφανώς ψευδώς― γιατί κάνει για τη μία ή την άλλη δουλειά, και ποια προσόντα της θα φανούν χρήσιμα για μια συγκεκριμένη θέση. Αντιλαμβάνεται ότι όσο γράφει τόσο πιο καλή γίνεται στο να πουλάει το ψέμα που θέλει η εκάστοτε εταιρεία να ακούσει, κι έτσι, όταν την καλούν για μια συνέντευξη, ξέρει ακριβώς ποια ψέματα να πει για να πάρει τη δουλειά.

Ξεκινώντας δουλειά ως συντονίστρια περιεχομένου (content moderator) και μπαίνοντας για πρώτη φορά σε ένα εταιρικό περιβάλλον, συνειδητοποιεί πολύ γρήγορα, από την πρώτη κιόλας ημέρα βασικά, πόσο ανούσια και ανιαρή είναι η δουλειά την οποία θα καλείται να κάνει σε καθημερινή βάση για ένα απροσδιόριστο χρονικό διάστημα.

Η συνέχεια του βιβλίου εστιάζει περισσότερο στην προσωπική σχέση που αναπτύσσεται με έναν συνάδελφό της, αλλά σε αυτό το πρώτο κομμάτι της ιστορίας η ροή συνείδησης που μας μεταφέρει η Χάρα για το πώς βλέπει και αντιλαμβάνεται το μέλλον της, τις επιλογές της ―και προσωπικά αλλά και επαγγελματικά―, ακόμα και τους λόγους για τους οποίους σπούδαζε για 6 χρόνια και πήρε τρία πτυχία (για να επεκτείνει τον χρόνο όπου δεν έπρεπε να δουλεύει και για να «αξιοποιήσει» τους καλούς βαθμούς που πήρε στο σχολείο), μας δίνει μια οπτική για τη ζωή που εμείς, η γενιά η δικιά μου, των 40κάτι, δεν νομίζω ότι είχαμε ποτέ στην ηλικία της. Και η οπτική αυτή είναι μία ηττοπάθειας και νιχιλισμού: όλα στο μυαλό της φαίνονται να είναι ανώφελα, ασήμαντα, ανέλπιδα.

Όπως και με τα περισσότερα πράγματα πλέον στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, έτσι και η δουλειά, και η εργασία με την ευρύτερη έννοια, έχουν πάρει μια άλλη μορφή. Οι διάφοροι και πλέον εκατομμύρια (εάν όχι εκατοντάδες εκατομμύρια) δημιουργοί περιεχομένου ―ένας όρος που ακόμα αδυνατώ και, κατά κάποιο τρόπο, αρνούμαι να καταλάβω―, παίρνουν ένα απλό καθημερινό κομμάτι της ζωής μας, της ζωής τους, όπως για παράδειγμα την πρωινή ρουτίνα ―καφές, τσιγάρο, πρωινό, γυμναστική, τρέξιμο, ό,τι και να ‘ναι αυτό―, τη δουλειά, την απλή ή πολύπλοκη (ειδικά για εμάς τις γυναίκες) ρουτίνα φροντίδας του προσώπου ή του σώματος, και το αναγάγουν σε «επιστήμη».

Πράγματα που δεν θα 'πρεπε να μας απασχολούν σε τόσο ακραίο βαθμό, γιατί υποτίθεται ότι έχουμε άλλα, πιο σοβαρά, πράγματα να σκεφτούμε ή για τα οποία να ανησυχήσουμε, γίνονται στο διαδίκτυο ιεροτελεστίες με (απαράβατους) κανόνες. Έχουν γίνει όλοι σύμβουλοι, ειδήμονες, καλοπροαίρετοι Σαμαρείτες, που μοιράζονται μαζί μας τη σοφία που πρόλαβαν ως διά μαγείας ν’ αποκτήσουν σε ηλικία 20 χρονών για το πώς θα έπρεπε να ζούμε, τι ώρα να ξυπνάμε, τι να τρώμε και τι να αποφεύγουμε (οι απόψεις σε αυτό μόνιμα διίστανται, κι αν όλοι είναι σωστοί, τότε απλά πρέπει να τρεφόμαστε με φωτοσύνθεση… το οποίο βασικά μας αρμόζει απόλυτα, αν σκεφτεί κανείς ότι έχουμε καταντήσει φυτά).

Πρόσφατα έμαθα για μία ακόμα τάση στο TikTok που ονομάζεται «5 με 9», στην οποία διάφοροι νεαροί δημιουργοί περιεχομένου που δουλεύουν σε εταιρικό περιβάλλον, το κλασικό 9-5 ωράριο, μας προσφέρουν απλόχερα και ανιδιοτελώς τα tips τους για μια πετυχημένη ζωή και για το πώς την αποκτούν, τονίζοντας βεβαίως τι κάνουμε λάθος εμείς οι υπόλοιποι.

Δεν σας αρκεί το «5 με 9»; Σας έχω και άλλο! Το «CorporateTok» είναι γεμάτο περιεχόμενο για το τι κάνουν ορισμένοι επαγγελματίες εργαζόμενοι της Γενιάς Ζ από την ανατολή μέχρι τη δύση του ηλίου: γυμναστική από τις 5 π.μ. έως τις 9 π.μ., υγιεινά smoothies, πρωινές συνεδρίες ανάγνωσης, ώρες εργασίας με χρονική σήμανση, ακόμη και πλήρη ρουτίνα από τις 6 π.μ. έως τις 11 μ.μ. που τα συνδυάζουν όλα, από την πρωινή προπόνηση μέχρι το δείπνο με φίλους και τα προγράμματα περιποίησης δέρματος στο τέλος της ημέρας.

Στην έρευνά μου για αυτό το καταπληκτικό νέο φαινόμενο διάβασα ότι αυτή η τάση φαίνεται να συνάδει, λέει, με την εμμονή της Γενιάς Ζ με την ισορροπία μεταξύ επαγγελματικής και προσωπικής ζωής. Αλλά στην πραγματικότητα, θα μπορούσε να αντισταθμίζει τις προσπάθειες που έχει καταβάλει η Γενιά Ζ για επιβράδυνση στον τρόπο ζωής τους. Αποσυνδέονται από την εργασία μόνο και μόνο για να συνδεθούν ξανά και να δουν πόσο παραγωγικοί είναι όλοι οι άλλοι. Σύμφωνα με δημοσκόπηση της Talker Research, η επαγγελματική εξουθένωση (burnout) συμβαίνει νωρίτερα από ποτέ, με τους ενήλικες της Γενιάς Z και τους Μillennials να αναφέρουν μια μέση ηλικία υψηλού στρες τα 25 έτη, σε σύγκριση με την προηγούμενη κορύφωση της επαγγελματικής εξουθένωσης των 42 ετών.

Σε μια μελέτη της McKinsey, του 2022, διαπιστώνεται ότι η Γενιά Z επηρεάζεται περισσότερο από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης σε σχέση με τις παλαιότερες γενιές. Η Γενιά Z αναφέρει επίσης ότι περνάει χρόνο στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης πιο συχνά από τους μεγαλύτερους σε ηλικία συναδέλφους. Περισσότερο από το ένα τρίτο (35%) λέει ότι περνάει περισσότερες από δύο ώρες την ημέρα σε πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης. Λιγότερο από το 25% των παλαιότερων γενεών λέει ότι περνάει περισσότερες από δύο ώρες την ημέρα στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης.

Κάθε φορά που βλέπω τέτοιες έρευνες έχω αντικρουόμενα συναισθήματα, γιατί ναι μεν αντιλαμβάνομαι ότι ανεξαρτήτως από το γεγονός ότι μερικά πράγματα είναι αυτονόητα, πρέπει να επιβεβαιωθούν επιστημονικά, ώστε να μπορούμε να μιλήσουμε πιο εμπεριστατωμένα για αυτά, αλλά από την άλλη, αναρωτιέμαι αν ακόμα και μετά τη διεξαγωγή αυτών των ερευνών γίνεται κάτι ουσιαστικό που να συμβάλλει στη βελτίωση, την αλλαγή ή την αφύπνιση των ανθρώπων οι οποίοι επηρεάζονται περισσότερο από το εκάστοτε φαινόμενο.

Πόσα διδακτορικά και πόσο μεγάλο δείκτη ευφυΐας χρειάζεται κάποιος για να αντιληφθεί ότι όταν προσπαθείς, κυριολεκτικά 24 ώρες το 24ωρο, να ελέγξεις και να οργανώσεις τη ζωή σου με τέτοιο τρόπο που δεν έχεις ούτε ένα λεπτό ελεύθερο για να νιώσεις ή να κάνεις αυτό που θα επιθυμήσεις μια δεδομένη στιγμή ―να φας κάτι που δεν έχεις προγραμματίσει γιατί απλά το θες, να δεις ή να μη δεις κάποιον γιατί η μέρα σου ήταν χάλια και άλλαξες γνώμη, να γυμναστείς ή να μη γυμναστείς γιατί ξύπνησες κουρασμένος και δεν θες να πιέσεις τον εαυτό σου περαιτέρω, ή παραδόξως νιώθεις πολύ ενεργητικός και ευδιάθετος κι, ενώ είχες κανονίσει να πιεις καφέ, επιλέγεις αντ’ αυτού να πας για ένα ανάλαφρο τρέξιμο στο βουνό―, τότε το μόνο σίγουρο είναι ότι αργά η γρήγορα θα «καείς». Θα «κάψεις» το σώμα σου και τον εγκέφαλό σου.

Η δουλειά είναι ένα αναπόφευκτο κομμάτι της ζωής μας, είτε το θέλουμε είτε όχι. Είτε αγαπάς τη δουλειά σου είτε τη μισείς, τη χρειάζεσαι. Γιατί χρειάζεται να φας και να έχεις κάτι πάνω από το κεφάλι σου όταν κοιμάσαι, και γιατί σου επιτρέπει σε ένα βαθμό να αποκτήσεις και άλλα πράγματα, τα οποία επιθυμείς, λαχταράς και χρειάζεσαι, για την ψυχική σου κυρίως υγεία. Και ναι, γίνεται ολοένα και πιο δύσκολο ν’ αποκτήσουμε ή να συντηρήσουμε τη ζωή που θέλουμε ή θα μας ικανοποιούσε, δεδομένων των συνθηκών και της ακρίβειας. Εννοείται αυτό. Και τίποτα δεν φαίνεται να είναι εύκολο. Αλλά αρνούμαι να πιστέψω ότι η απάντηση βρίσκεται στα βιντεάκια πλασαρίσματος αυτοβελτίωσης.

Οι έρευνες μάς λένε ότι τα βίντεο που μιμούνται την «τέλεια εταιρική ρουτίνα» μπορούν να επιδεινώσουν τα πρωτοφανή ποσοστά επαγγελματικής εξουθένωσης και αρνητικής αυτοαντίληψης της νεότερης γενιάς. Η Γενιά Z ζει σε έναν κόσμο συνεχούς σύγκρισης με αδύνατα πρότυπα. Αυτό που δεν αναφέρει ωστόσο η έρευνα είναι η ειρωνεία ότι αυτά τα πρότυπα τα προβάλλει η ίδια η γενιά στα μέλη της: σαν το φίδι που τρώει την ουρά του, μια αυτοτροφοδοτούμενη μιζέρια και αυτοκαταστροφή.

Και μετά βέβαια, όπως συμβαίνει πάντα, εμφανίζονται και οι σωτήρες σε αυτά τα εντέλει βλαβερά και μη ρεαλιστικά πρότυπα που όλοι γνωρίζουμε αλλά όλοι αγνοούμε. Τα διάφορα άρθρα μάς λένε ότι δεν πιστεύουν όλοι στις εξαιρετικά παραγωγικές ρουτίνες 5 με 9 που διαφημίζονται στο TikTok. Μερικοί influencers προσπαθούν να βρουν μια μέση λύση. Ουάου! Ένας από αυτούς είναι η Κιάρα Λουτσία, 23 ετών, η οποία εργάζεται εννέα με πέντε στη Νέα Υόρκη, και στον ελεύθερο χρόνο της, είναι δημιουργός περιεχομένου με 77,6 χιλιάδες ακόλουθους στο TikTok και 4,27 χιλιάδες στο YouTube.

Η Κιάρα όμως, λέει, δεν απεικονίζει στο προφίλ της λαμπερές εκδηλώσεις δημοσίων σχέσεων, ακριβών δείπνων και ατελείωτων μαθημάτων ― όχι πάντα, τέλος πάντων. Αντ' αυτού, θα βρούμε βίντεο όπως «το 5 με 9 μου, μετά το 9 με 5 μου» και «ημέρες χωρίς έξοδα». Η Κιάρα λέει ότι το μεγαλύτερο μέρος του περιεχομένου της είναι εμπνευσμένο από την δική της επιθυμία να κάνει ένα διάλειμμα από την παραδοσιακή της ρουτίνα και να διατηρήσει μια δημιουργική διέξοδο. Η Λουτσία λέει ότι το καταφέρνει αυτό ως influencer παραμένοντας προσγειωμένη και έχοντας πολλούς φίλους που δεν είναι influencers.

Και βεβαίως, όπως πάντα, θα βρούμε και τον αντίποδα της Κιάρα. Και αυτός φαίνεται να είναι ο Κόνορ (δεν τον ήξερα γιατί δεν έχω TikTok). Ο Κόνορ λοιπόν θέλει να αγαπάμε τις δουλειές μας από τις 9 έως τις 5, και σε επιφανειακό επίπεδο ― όλα σε αυτό το επίπεδο δεν βρίσκονται στο World Wide Web; Το μήνυμα του Κόνορ είναι υγιές: Σπούδασε, κάνε αίτηση για δουλειά, βρες δουλειά, ανέβα την εταιρική σου σκάλα. Μην ξεχωρίζεις. Μην ταράζεις τα νερά. Δημιούργησε συνήθειες και ακολούθησε μια ρουτίνα.

Εάν δεις έστω και ένα βίντεο του Κόνορ, σου εγγυώμαι ότι θα νιώσεις, έστω στιγμιαία, καλύτερα για τον εαυτό σου. Δεν ξέρω τι κακό τον έχει βρει τον κακομοίρη, αλλά βλέποντας το περιεχόμενό του, νιώθεις ένα καινούργιο κύμα κατάθλιψης, κυρίως για τον ίδιο. Δεν φαίνεται χαρούμενος. Τίποτα δεν τον εκπλήσσει. Η ζωή του είναι βαρετή και επαναλαμβανόμενη.

Μα δεν είναι έτσι η ζωή όλων μας; (Θα πει κάποιος). Σε αυτό(ν) θα απαντήσω ότι μάλλον σε κάποιο άλλο βίντεο κάποιου άλλου ινφλουένσερ είδες ότι υπάρχουν και ζωές που κάθε μέρα είναι μια περιπέτεια γεμάτη ατελείωτες εκπλήξεις και χαρά. Δεν υπάρχουν όμως τέτοιες ζωές. Όπως δεν υπάρχουν τα Γιέτι (ο Χιονάνθρωπος τον Ιμαλαΐων), οι μονόκεροι, και οι δράκοι που όλοι θα θέλαμε για κατοικίδιο (εγώ προσωπικά θα ήθελα τον Toothless από το «Πώς να εκπαιδεύσεις τον δράκο σου»).

Στην έρευνά μου το πιο ακριβές σχόλιο που βρήκα είναι ότι το TikTok είναι η νέα τηλεοπτική εκπομπή reality: είναι όλοι αμειβόμενοι ηθοποιοί και ο καθένας παίζει έναν ρόλο που έχει επιλέξει για να σου πουλήσει κάτι που νομίζεις ότι χρειάζεσαι, και μετά σε πείθει σιγά σιγά για όλα αυτά τα οποία δεν είσαι. Οσκαρικοί όλοι, εν τω μεταξύ, μπράβο τους.

Ζούμε στην εποχή της πληροφόρησης (σε εισαγωγικά η πληροφόρηση μερικές φορές). Είτε ανοίξεις τηλεόραση, είτε ραδιόφωνο, είτε το διαδίκτυο, το μόνο σίγουρο είναι ότι θα «πνιγείς» από ειδήσεις, κυρίως δυσάρεστες και τραγικές, δολοφονίες ―γιατί δεν είχαμε τόσες παλιά, όλοι αναρωτιόμαστε―, πολέμους, πλημμύρες, καύσωνες, φωτιές, θανάτους. Και ναι, ακούγοντας όλα αυτά, καμιά φορά όλοι σκεφτόμαστε πόσο ανώφελα και ανούσια είναι όλα.

Γίνεται όλο και πιο δύσκολο να θυμηθεί κανείς πώς ήταν μια «αργή» μέρα ειδήσεων. Αλλά πριν από 95 χρόνια, στις 18 Απριλίου 1930, ο εκφωνητής ειδήσεων του BBC δεν είχε τίποτα να μεταδώσει. «Καλησπέρα. Σήμερα είναι Μεγάλη Παρασκευή. Δεν υπάρχουν ειδήσεις», είπε στο δελτίο ειδήσεων των 20:45. Αυτή η απροσδόκητη δήλωση ακολουθήθηκε από 15 λεπτά μουσικής πιάνου, πριν ο ραδιοφωνικός σταθμός συνεχίσει τη μετάδοση της όπερας Parsifal του Wagner. Αν και οι περίεργοι ακροατές πιθανότατα έμειναν άναυδοι από αυτόν τον τολμηρό ισχυρισμό, δεν υπήρχαν άλλα εθνικά δίκτυα για να αμφισβητήσουν τον ισχυρισμό του BBC.

Την είδηση αυτή την είδα στο Instagram. Για να είμαι ειλικρινής δεν πίστευα ότι ήταν αληθής, μέχρι που μου το επιβεβαίωσε η ίδια η ιστοσελίδα του BBC. Στην πραγματικότητα, βέβαια, η 18η Απριλίου 1930 ήταν μία αρκετά αξιοσημείωτη ημέρα ειδήσεων, καθώς εθνικιστές αντάρτες πραγματοποίησαν επιδρομή στις βρετανικές δυνάμεις στην Ινδία, η οποία τότε ήταν μέρος της Βρετανικής Αυτοκρατορίας. Αλλά οι γραμμές επικοινωνίας κόπηκαν κατά τη διάρκεια της επίθεσης, καθιστώντας αδύνατο για το BBC να γνωρίζει τα νέα. Παρόλο που δεν υπήρχαν σημαντικοί τίτλοι εκείνη την ημέρα, το δίκτυο δεν ένιωσε την ανάγκη να μειώσει τα πρότυπα μετάδοσης μόνο και μόνο για να γεμίσει τον χρόνο.

Για να απαντήσω στην ερώτηση που βλέπω ήδη να δημιουργείται στο συννεφάκι σκέψης πάνω από το κεφάλι σας, προς Θεού, δεν ισχυρίζομαι ότι η άγνοια υπερισχύει της προσωπικής ηρεμίας.

Οφείλουμε να γνωρίζουμε τι συμβαίνει γύρω μας, οφείλουμε να είμαστε ενεργοί και όχι αδαείς στην πραγματικότητα του κόσμου στον οποίο ζούμε, ανεξάρτητα αν η δική μας πραγματικότητα τυχαίνει να είναι καλύτερη από κάποιες άλλες. Οφείλουμε όμως επίσης, μια στο τόσο, να προσφέρουμε στον εαυτό μας αυτά τα «15 λεπτά μουσικής».