Κουτσομπολιό: Μια ιστορική αναδρομή και πως κατέληξε να είναι πανίσχυρο μέχρι και σήμερα
Ας το πούμε ξεκάθαρα: το κουτσομπολιό δεν είναι απλώς μια αθώα συνήθεια, «λίγη σάλτσα για να κυλήσει η κουβέντα». Είναι συχνά κάτι πολύ περισσότερο – ένα κοινωνικό φαινόμενο με δύναμη διαβρωτική που μπορεί να ενώσει αλλά και να καταστρέψει. Ένα εργαλείο που έχει χρησιμοποιηθεί, από τα αρχαία χρόνια μέχρι και σήμερα, για να διαμορφώσει χαρακτήρες, να κατασκευάσει φήμες και να γκρεμίσει υπολήψεις.
Και δεν είναι καινούργιο. Ο Όμηρος, ο Ησίοδος, οι ρήτορες, οι φιλόσοφοι – όλοι κάτι είχαν να πουν για τη φήμη και τη δύναμή της. Από την «άτακτη και ελαφριά» μορφή του Ησιόδου μέχρι τις προσεκτικά μεθοδευμένες δυσφημίσεις του Δημοσθένη, το κουτσομπολιό δεν ήταν ποτέ απλώς λόγια του αέρα. Και αυτά δεν είναι δικά μου λόγια αλλά της Fiona McHardyis, της καθηγήτριας Κλασικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο του Roehampton στο Λονδίνο και συγγραφέα του βιβλίου «Η εκδίκηση στον αθηναϊκό πολιτισμό» (2008).
Από στόμα σε στόμα, από αγορά σε δίκη
Στην αρχαία Αθήνα, το κουτσομπολιό ταξίδευε πιο γρήγορα κι από τα περιστέρια. Ο Αισχίνης μας λέει ότι διαδιδόταν αυθόρμητα στους δρόμους και τις αγορές, από άνδρες, γυναίκες, δούλους, ελεύθερους – κανείς δεν έμενε έξω απ’ το πάρτι. Ήταν, με άλλα λόγια, η πρώτη εκδοχή του Twitter, αλλά χωρίς hashtag.
Οι δημόσιοι χώροι της πόλης ήταν οι ιδανικές πλατφόρμες διάδοσης. Αν κάποιος ήθελε να ρίξει έναν πολιτικό αντίπαλο ή να προλάβει τις εντυπώσεις πριν τη δίκη, δεν χρειαζόταν πολλά. Ένα δυο «εκπαιδευμένοι» κουτσομπόληδες στην αγορά, λίγη φαντασία, και πριν το καταλάβεις, το πλήθος είχε πειστεί.
Αν κάτι αξίζει να σημειωθεί, είναι ότι το κουτσομπολιό ήταν το όπλο των αόρατων. Γυναίκες χαμηλού κύρους, χωρίς πολιτικά δικαιώματα, χωρίς πρόσβαση στα δικαστήρια, χρησιμοποιούσαν τη φήμη για να διεκδικήσουν το δίκιο τους. Όπως η Ζομπία, μια αλλοδαπή γυναίκα που κακοποιήθηκε από τον Αριστογείτονα και δεν μπορούσε να τον μηνύσει. Αντ' αυτού, μίλησε. Και οι ψίθυροι της πόλης έφτασαν μέχρι την αίθουσα του δικαστηρίου, όπου χρησιμοποιήθηκαν για να πλήξουν τον χαρακτήρα του κατηγορoύμενου.
Όσοι δεν είχαν φωνή, μιλούσαν με άλλο τρόπο. Και όσοι δεν είχαν εξουσία, κρατούσαν πάντα ένα κρυφό χαρτί: την αφήγηση.
Το κουτσομπολιό ως τέχνη (και επιβλαβής στρατηγική)
Στις μέρες μας, το κουτσομπολιό παραμένει πανίσχυρο. Στις περισσότερες περιπτώσεις δεν μένει στην απλή αναπαραγωγή: διανθίζεται με σχόλια, απόψεις, μισόλογα. Πάντα κάποιος ξέρει κάτι «που δεν ξέρουν οι άλλοι». Κι όταν η ιστορία είναι στεγνή, προστίθεται «λίγη σάλτσα», για να αποκτήσει ενδιαφέρον.
Παρότι το στερεότυπο θέλει τις γυναίκες να είναι οι βασίλισσες του κουτσομπολιού, η πραγματικότητα είναι πιο δημοκρατική. Κουτσομπολεύουν και οι άντρες – και μάλιστα συχνά με πιο ψυχρό τρόπο, υπολογιστικό, στρατηγικό. Το φύλο δεν καθορίζει τη διάδοση. Την καθορίζει η πρόθεση.
Κι εδώ έρχεται η επιστήμη. Όχι εγώ, αλλά ο δρ Στέφεν Μπένινγκ, ψυχολόγος στο Πανεπιστήμιο της Νεβάδα, που εξηγεί ότι το «ζουμερό κουτσομπολιό» είναι μια μορφή σχεσιακής επιθετικότητας. Επίθεση όχι στο σώμα, αλλά στην εικόνα του άλλου, στη θέση του στην κοινότητα. Δεν διαδίδεται για λόγους πληροφόρησης, αλλά για λόγους εξουσίας.
Από τη φήμη στην πληγή
Η δύναμη του κουτσομπολιού έγκειται στο εξής: ακόμη κι αν μια φήμη είναι ψευδής, δύσκολα διαψεύδεται. Ο λεκές μένει. Οι εντυπώσεις προηγούνται της αλήθειας – και συχνά μένουν για πάντα.
Δεν έχει σημασία αν το αρχικό κίνητρο ήταν κοινωνικό ή ψυχαγωγικό. Το αποτέλεσμα μπορεί να είναι βαρύ: προσωπικές ρήξεις, διαλυμένες φιλίες, επαγγελματικές συνέπειες, νομικά προβλήματα.
Κι όμως, το κουτσομπολιό είναι παντού. Από τις αγορές της Αθήνας μέχρι το tik tok. Από τα παγκάκια στις πλατείες μέχρι τα threads στο X και τα group chat της δουλειάς. Από την ανάγκη να ανήκουμε μέχρι την ανάγκη να ελέγχουμε.
Κάποιοι άνθρωποι δεν έχουν ζωή – ή τουλάχιστον δεν αρκούνται στη δική τους. Η θέλουν να ζουν μέσα από τις ζωές των άλλων. Ή ξεχνούν τις μαύρες τρύπες της δικής τους ζωής.
14°
