Πολυτεχνείο 1973: 50 χρόνια μετά η μνήμη παραμένει ζωντανή μέσα από μαρτυρίες - Το χρονικό των γεγονότων και οι συγκλονιστικές μαρτυρίες
Πολυτεχνείο 1973 - 2023. Σήμερα 17 Νοέμβρη συμπληρώνονται 50 χρόνια από την εξέγερση και η πρώτη εικόνα που έρχεται στο μυαλό των νεότερων δεν είναι άλλη παρά η στιγμή που το τανκ εισβάλλει και ρίχνει την πόρτα του Πολυτεχνείου. Ήχοι ανατριχιαστικοί, φωνές, δραματικά μηνύματα από τον ραδιοφωνικό σταθμό των φοιτητών που βρίσκονται στο εσωτερικό του ιστορικού κτιρίου... Τα ντοκουμέντα της εποχής αδιάψευστοι μάρτυρες της Ιστορίας, ενώ οι πρωταγωνιστές έχουν περιγράψει τα γεγονότα που οδήγησαν στην 17η Νοέμβρη, αλλά και τα όσα εκτυλίχθηκαν εκείνη τη βραδιά.
Μπορεί ο φοιτητικός αναβρασμός για τη Χούντα των Συνταγματαρχών να είχε ξεσπάσει ήδη από τις αρχές του 1973, όμως, στις 14 εκείνου του Νοέμβρη οι φοιτητές του Πολυτεχνείου προχωρούν αρχικά σε αποχή από τα μαθήματα και κατόπιν σε κατάληψη, όπου συγκεντρώνονται γρήγορα δεκάδες φοιτητές. Οι πόρτες του ιδρύματος θα κλείσουν και την επόμενη ημέρα, στις 15 του Νοέμβρη, οι «δεκάδες θα έχουν γίνει χιλιάδες», όπως περιγράφει ο νεαρός τότε φωτογράφος Αριστοτέλης Σαρρηκώστας. Εκείνη την ημέρα, εκπέμπει από τη Σχολή Ηλεκτρολόγων Μηχανικών ο ανεξάρτητος ραδιοφωνικός σταθμός που κάνει ακόμη περισσότερους νέους να κατέβουν στους δρόμους, να συρρεύσουν στο Πολυτεχνείο, ενώ εκφράζει με τον πιο γλαφυρό τρόπο την οργή για τους δικτάτορες.
«Εδώ Πολυτεχνείο, εδώ Πολυτεχνείο. Σας μιλά ο ραδιοφωνικός σταθμός των ελεύθερων αγωνιζόμενων φοιτητών, των ελεύθερων αγωνιζόμενων Ελλήνων!» και «Λαέ της Αθήνας, με ψυχραιμία προχώρησε! Ενότητα και αγώνας! Όλοι κάτω! Όλοι στους δρόμους της Αθήνας!» είναι δύο από τα μηνύματα που κάνουν χιλιάδες πολίτες να κινητοποιηθούν. Εκείνη την ημέρα, συνολικά 150.000 πολίτες θα φωνάξουν τα ίδια συνθήματα έξω από το Πολυτεχνείο, κάτι που μέχρι εκείνη τη στιγμή έμοιαζε αδιανόητο. Τις επόμενες ημέρες ο αγώνας κορυφώνεται και αρχίζουν οι συγκρούσεις εξεγερμένων και αστυνομικών.
Η έκταση των γεγονότων είναι πρωτόγνωρη. Ο αγώνας συνεχίζεται, ο λαός εξεγείρεται και η Χούντα αποφασίζει να «επιβάλλει την τάξη» βγάζοντας στην Πατησίων τα τανκς. Τα ξημερώματα της 17ης Νοέμβρη. Οι φοιτητές καλούν τον κόσμο να μην εγκαταλείψει και να μην φοβηθεί. Σύνθημα ένα: «Κάτω η Χούντα».
«Μείνετε κοντά μας. Μη φοβηθείτε τα τανκς που υπάρχουν στους δρόμους της Αθήνας. Είναι ακίνητα. Δεν μπορούν να κινηθούν. Μόλις κινηθούν θα τα ακολουθήσετε. Θα ζητωκραυγάζετε τον εθνικό ύμνο και οι φαντάροι επάνω τους θα σας χαιρετήσουν. Οι καρδιές των φαντάρων μας, που βρίσκονται μέσα και πάνω στα τανκς, χτυπούν στον δικό σας παλμό. Ζήτω το αδούλωτο ελληνικό φρόνημα! Κάτω η Χούντα!», είναι το μήνυμα που εκπέμπει με αγωνία ο ραδιοσταθμός.
Πλησιάζουν ξημερώματα. Στις 03:00 περίπου το πρωί, το τανκ που βρίσκεται ακριβώς έξω από την πόρτα του Πολυτεχνείου εισβάλλει και τη ρίχνει. Μαζί και τους φοιτητές που ήταν γατζωμένοι από πάνω της. «Αδέρφια μας στρατιώτες, αδέρφια μας, στρατιώτες… Πώς είναι δυνατόν; Πώς είναι δυνατόν να πυροβολήσετε τα αδέρφια σας; Να χυθεί ελληνικό αίμα; Όλοι πιστεύουμε στην λευτεριά. Κι εγώ πάλι πρώτος αρχίζω τον εθνικό ύμνο. Αυτό το αιώνιο σύμβολο της ελευθερίας. Σε γνωρίζω από την κόψη του σπαθιού την τρομερή, σε γνωρίζω από την κόψη που με βιά μετράει τη γη. Απ΄τα κόκκαλα βγαλμένη των Ελλήνων τα ιερά και σαν πρώτα ανδρειωμένη, χαίρε, ώ χαίρε Ελευθεριά!», ακούγεται σπαρακτικά από τον ραδιοσταθμό των φοιτητών.
Πώς κάλυψαν οι εφημερίδες τα πρώτα γεγονότα του Πολυτεχνείου
«Την πρώτη μέρα της κατάληψης του Πολυτεχνείου, Τετάρτη 14 Νοεμβρίου, οι εφημερίδες δεν έδωσαν μεγάλη δημοσιότητα. Ήδη από το Φεβρουάριο του '73 (γεγονότα Πολυτεχνείου, Νομικής) είχαν γίνει "συστάσεις" στις εφημερίδες να μη δημοσιεύουν ειδήσεις για τα φοιτητικά. Μόνον ο "Ελληνικός Βορράς" της Θεσσαλονίκης πρόλαβε από την αρχή τα γεγονότα του Νοέμβρη. Αλλά την Πέμπτη, 15, και κυρίως την Παρασκευή 16 Νοεμβρίου έδωσαν μεγάλη δημοσιότητα. Τα πράγματα ξέφυγαν. Δημοσιεύθηκε χρονικό ολόκληρο. Λεπτομέρειες, ρεπορτάζ, φωτογραφίες. Ειδικά στα φύλλα της Παρασκευής μπήκαν τα πάντα. Το Σάββατο, 17 Νοεμβρίου, όμως, απαγορεύτηκε η κυκλοφορία των εφημερίδων διότι κηρύχθηκε στρατιωτικός νόμος», αναφέρει ο Ν. Κιάος.
Ένα πλήρες χρονολόγιο κατέγραψε ο Κ. Παπαϊωαννου: «Είχα αναλάβει το χειρόγραφο, το οποίο θα πήγαινε στο τυπογραφείο. Μάζευα τις πληροφορίες που μου έδινε ο συνάδελφος που άκουγε το σταθμό του Πολυτεχνείου, ο αστυνομικός συντάκτης, δηλαδή ό,τι έβγαζε η αστυνομία, και μια φίλη που βρισκόταν στο απέναντι κτήριο επί της Πατησίων. Τα έβαζα σε μια σειρά και έφευγαν για τους λινοτύπες. Όταν έκλεισε το φύλλο, περίσσεψε ένα μεγάλο μέρος από το κομμάτι, το οποίο δημοσιεύθηκε στην "Απογευματινή". Η "Ακρόπολη" και η "Απογευματινή" ανήκαν στο ίδιο συγκρότημα και χρησιμοποιούσαν το ίδιο τυπογραφείο. Βρήκαν πάνω στο μάρμαρο τη σελίδα και την τύπωσαν, ήταν τα γεγονότα μέχρι και τις 3 το πρωί, όταν εισέβαλε το τανκ στο Πολυτεχνείο. Έτσι έχουμε κάπως πλήρες χρονολόγιο από τη νύχτα εκείνη», θυμάται.
Την Παρασκευή 16 Νοεμβρίου, το μεσημέρι, η συντονιστική επιτροπή της κατάληψης κάλεσε τους δημοσιογράφους σε συνέντευξη Τύπου. Οι Παπαϊωάννου και Κιάος πήγαν μαζί. «Όταν μπήκαμε στην αίθουσα, οι μισοί από τους δήθεν δημοσιογράφους ήταν ασφαλίτες. Η συνέντευξη ματαιώθηκε. Ήδη είχε μαζευτεί πολύς κόσμος για συμπαράσταση έξω από το Πολυτεχνείο», αναφέρει ο Κ. Παπαϊωάννου. Νωρίς το βράδυ, από ένα σημείο και μετά, άρχισε να φαίνεται ότι κάτι θα γίνει, το κλίμα ήταν κακό και μύριζε μπαρούτι, προσθέτει.
Η λογοκρισία και η προπαγάνδα ήταν από τα κύρια όπλα της χούντας στην προσπάθειά της να χειραγωγήσει τον κόσμο. «Φοβόντουσαν τα πάντα», αναφέρει ο κ. Παπαϊωάννου. Από την πρώτη μέρα της δικτατορίας εγκαταστάθηκε στο υπουργείο Προεδρίας της Κυβέρνησης, του οποίου υπουργός ήταν ο ίδιος ο Γεώργιος Παπαδόπουλος, η Υπηρεσία Λογοκρισίας. Η αστυνομία πήγε στα πιεστήρια και σταμάτησε το τύπωμα των εφημερίδων, ήταν Παρασκευή, 21 Απριλίου 1967. Είχαν προλάβει να βγουν μόνο κάποια πρωινά φύλλα, από τα απογευματινά κανένα. Τη Δευτέρα η λογοκρισία ξεκίνησε κανονικά, στα πάντα. Για παράδειγμα απαγορευόταν οποιαδήποτε αναφορά σε εργατικά ατυχήματα. Ακόμα και ο καιρός λογοκρίθηκε. Γιατί έλεγε ότι την Παρασκευή, 21 Απριλίου ο καιρός ήταν κακός. «Γελούσαμε, ότι ο μόνος που προέβλεπε τι θα γινόταν ήταν ο καιρός», λέει ο Κ. Παπαϊωάννου.
Το Πολυτεχνείο μέσα από τα μάτια του οδηγού του τανκ - «Τους έβλεπα σαν παράσιτα»
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η εξομολόγηση του οδηγού του τανκ που εισέβαλε στο Πολυτεχνείο. Μετά από 30 χρόνια σιωπής, ο Α. Σκευοφύλαξ περιέγραψε από τη δική του σκοπιά τα γεγονότα σε συνέντευξή του στο «Βήμα». «Τότε αισθανόμουν ότι έκανα κάτι καλό, κάτι μεγάλο. Στους "μαυροσκούφηδες" στο Γουδί, είχα γίνει ο ήρωας που διέλυσε τους εχθρούς της πατρίδας, τα "παλιοκουμμούνια", όπως λέγαμε τότε τους φοιτητές. Αυτά μου έλεγαν, αυτά πίστευα. Τι περιμένεις; Ούτε μια εφημερίδα δεν είχα διαβάσει μέχρι τότε. Είχα γίνει και εγώ φασίστας. Μέχρι που μπήκα μέσα, πίστευα αυτό που έκανα. Στη συνέχεια έγινε ο εφιάλτης της ζωής μου».
«Μισή ώρα μετά τα μεσάνυχτα της 16ης Νοεμβρίου, η ίλη μου πήρε εντολή να ετοιμαστεί για έξοδο. Αποφασίστηκε να βγουν πέντε δικά μας άρματα, κάτι γαλλικά AMX30. Εγώ ήμουν οδηγός στο πρώτο άρμα που βγήκε στον δρόμο. Στη 1.15 το πρωί της 17ης Νοεμβρίου φτάσαμε στη διασταύρωση των λεωφόρων Αλεξάνδρας και Κηφισίας. Λίγο αργότερα διασχίζαμε την Αλεξάνδρας, όταν στο ύψος του IKA, στη στάση Σόνια, σταματήσαμε γιατί ο δρόμος ήταν κλειστός. Υπήρχαν οδοφράγματα, φωτιές και ακινητοποιημένα λεωφορεία. Με διάφορες μανούβρες αριστερά – δεξιά, μπρος πίσω, άνοιξα τον δρόμο και προχωρήσαμε», θυμάται ο κ. Σκευοφύλαξ και προσθέτει:
«Όταν φτάσαμε στη διασταύρωση της λεωφόρου Αλεξάνδρας και της οδού Πατησίων, μας έδωσαν εντολή να σταματήσουμε. Εκεί, στην πλατεία Αιγύπτου, μείναμε περίπου μία ώρα. Ο κόσμος θυμάμαι ότι μας φώναζε ‘είμαστε αδέλφια, είμαστε αδέλφια’. Εγώ ήθελα να τους φάω. Τους έβλεπα σαν παράσιτα. Μας είπαν να πάμε κοντά στο Πολυτεχνείο, αλλά όχι μπροστά στην πόρτα. Αυτό κάναμε. Σταματήσαμε λίγα μέτρα πιο πέρα… Φτάνοντας μπροστά στην πόρτα, έστριψα το άρμα προς το Πολυτεχνείο, με γυρισμένο το πυροβόλο προς τα πίσω. Θυμάμαι ότι σηκώθηκα από τη θέση μου και εγώ και το άλλο πλήρωμα. Δεκάδες φοιτητές κρέμονταν από τα κάγκελα, ενώ εκατοντάδες βρίσκονταν στον προαύλιο χώρο. Έδειχναν πανικόβλητοι… Και εγώ, να σκεφτείς ότι τους έβλεπα σαν μαμούνια που ήθελα να τα φάω!Τότε ήρθε ο οδηγός εδάφους του άρματος και μου λέει: «Θα μπούμε μέσα, θα ρίξουμε την πύλη. Ετοιμάσου! Πήρα θέση και ξεκίνησα. Δεν έβλεπα πολλά πράγματα, δεν είχα καλό οπτικό πεδίο, γιατί κοιτούσα πλέον από τη θυρίδα του άρματος. Δέκα εκατοστά πριν από την πόρτα, σταμάτησα. Σταμάτησα σκόπιμα. Αυτό φαίνεται στο βίντεο της εποχής. Στο φρενάρισμα, οι φοιτητές τρομαγμένοι έφυγαν προς τα πίσω. Αν έμπαινα με ταχύτητα, θα σκότωνα δεκάδες άτομα που εκείνη τη στιγμή ήταν κρεμασμένα στα κάγκελα. H καγκελόπορτα έπεσε αμέσως. Πίσω από τη σιδερένια πύλη ήταν σταθμευμένο το Μερσεντές το οποίο είχαν βάλει εκεί οι φοιτητές για να φράξουν την είσοδο. Το έκανα αλοιφή. H αριστερή ερπύστρια το έλιωσε. Με το που έπεσε η πύλη του Πολυτεχνείου εισέβαλαν οι αστυνομικοί για να συλλάβουν τους φοιτητές. Λίγο αργότερα κατέβηκα και εγώ από το άρμα και μπήκα στον χώρο του Πολυτεχνείου. Δεν υπήρχε νεκρός. Θα μπορούσε όμως και να υπάρχουν νεκροί».
Ο οδηγός του τανκ περιέγραψε την κατάσταση στο προαύλιο του Πολυτεχνείου. «Ήταν πολύ χτυπημένοι, θυμάμαι ότι είδα πολλούς τραυματίες, ενώ τρεις-τέσσερις ήταν σωριασμένοι κάτω, ακίνητοι. Δεν ξέρω αν ήταν νεκροί. Δεν κοίταξα να δω. Κάποια στιγμή ένας φοιτητής όρμησε κατά πάνω μου και μου είπε: "Τι κατάλαβες τώρα που μπήκες;". Αφήνιασα. Έβγαλα το πιστόλι και προτάσσοντάς το γύρισα και του είπα ουρλιάζοντας: ‘Σκάσε, ρε κωλόπαιδο, μη σε καθαρίσω!’. Αυτός ο φοιτητής δεν ξέρει πόσο τυχερός στάθηκε εκείνη τη στιγμή… Αν έλεγε μια κουβέντα παραπάνω, θα τον σκότωνα! Τέτοιος ήμουν. Ένας φασίστας. Είχαν μεγάλη ψυχή. Ήταν παλικάρια. Δεν ξέρω αν έχει νόημα, αλλά θα ήθελα να τους πω μια μεγάλη συγγνώμη. Τα λόγια δεν σβήνουν τις πράξεις».
Πολυτεχνείο 1973 - Πώς τα θέατρα έγιναν χώρος συσκέψεων για τους εξεγερμένους φοιτητές
Πριν από λίγα χρόνια, ο αείμνηστος Κώστας Καζάκος, αλλά και ο σπουδαίος Στέφανος Ληναίος είχαν μιλήσει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ για τη στάση που τήρησε ο κόσμος του θεάτρου και η καλλιτέχνες μπρος στα δραματικά γεγονότα της εξέγερσης του Πολυτεχνείου. Και οι δύο ηθοποιοί είχαν περιγράψει τις ημέρες ως «δύσκολες, αλλά και ηρωικές».
«Τις ημέρες του Πολυτεχνείου, παίζανε τα θέατρα», θυμάται ο Στέφανος Καζάκος. «Ήταν η περίοδος που είχαμε πάρει το Ακροπόλ στην Ιπποκράτους για να συνεχίσουμε τις παραστάσεις. Ο Γιώργος Μιχαλακόπουλος είχε τότε το θέατρο Πορεία, που είναι στην οδό Τρικόρφων, και είχε εγκαταστήσει εκεί έναν θίασο σάτιρας. Μαζευόμασταν νύχτα όλοι οι ηθοποιοί και οι πρωταγωνιστές της επιθεώρησης. Υπήρχε καταπληκτική σύμπνοια. Ετοιμάζαμε, ειδικά για εκείνη την Παρασκευή, που μπήκε μέσα στο Πολυτεχνείο το ερπυστριοφόρο, να εξαγγείλουμε μια απεργία των θεάτρων για συμπαράσταση στους φοιτητές του Πολυτεχνείου όπου είχε γίνει κατάληψη. Αποφασίσαμε, δηλαδή, την Παρασκευή να κλείσουν τα θέατρα. Δεν ξέραμε ότι θα μπει το τανκς εκείνη την ημέρα. Έκλεισαν τα θέατρα κάναμε συσκέψεις, δεν έμαθε κανείς τίποτα. Ξέρανε πώς κάτι μαγειρεύουμε εκεί, αλλά δεν άνοιξε στόμα κανένας. Και ήταν μέσα και ακροδεξιοί ηθοποιοί και κεντρώοι, όλων των παρατάξεων. Δεν μίλησε κανείς. Προς τιμήν του θεάτρου μας. Την Παρασκευή βέβαια, όλος ο θίασος γυρίζαμε στη Στουρνάρη, στην Πατησίων, μπαίναμε μέσα στην αυλή, τραγούδαγε ο Ξυλούρης το "Πότε θα κάνει ξαστεριά", σου σηκωνόταν η τρίχα. Τρόφιμα, χρήματα, ό,τι μπορούσε ο κόσμος βόηθαγε τους ανθρώπους, τους φοιτητές... Και την Παρασκευή που ήταν να κάνουμε την απεργία, μπήκε ο Ντερτιλής με το ερπυστριοφόρο και γκρέμισε την πόρτα με τα παιδιά πάνω και τα τσάκισε...».
Από την πλευρά του ο Στέφανος Ληναίος είχε αναφερθεί σε περιστατικά από τις ημέρες της εξέγερσης, αλλά και λίγο πριν: «Όταν το 1973 έγινε η εξέγερση, εμείς, η Αλάμπρα και το Βεάκη απέναντι, είμαστε από τα θέατρα όπου ο κόσμος πήγαινε μέσα για να κρυφτεί. Εμείς, όμως, είχαμε ξαναζήσει νωρίτερα αυτή την ιστορία. Πριν μερικούς μήνες, είχε γίνει η περίφημη εξέγερση στην ταράτσα της Νομικής, διεκδικώντας τη μη στράτευση. Διότι τι έκανε η Χούντα; Στράτευε τους φοιτητές, άσχετα με το αν είχαν τελειώσει ή όχι τις σπουδές τους. Έτσι, εκείνοι ανέβηκαν στην ταράτσα της Νομικής και φώναζαν. Έγιναν συλλήψεις, ιστορίες ολόκληρες...
» Έρχονταν, λοιπόν, τα παιδιά της Νομικής, με επικεφαλής την Ιωάννα Καρυστιάνη, στο θέατρο και με ρωτούσαν: "Μπορούμε να κάνουμε στο θέατρο Άλφα μια συζήτηση"; Και λέω εγώ "ναι", παρόλο που ήξερα τον κίνδυνο. Όμως είχαμε μάθει τα μυστικά της παρανομίας. Βάλαμε έναν διαχειριστή του θεάτρου να φαίνεται ως επιχειρηματίας κι αυτός νοίκιασε το θέατρο για εκείνη την ημέρα, όχι εγώ. Τουλάχιστον έτσι δεν θα πήγαινα φυλακή. Κι έγινε η συγκέντρωση, μαζεύτηκε κόσμος πολύς, που έφτανε ως έξω την Πατησίων». Τις ημέρες του Πολυτεχνείου, από την Τετάρτη που μπήκανε οι φοιτητές μέσα, ως την Πέμπτη και την Παρασκευή που εξοντώθηκαν τα παιδιά, είχαμε συνεχείς επαφές στο φουαγέ του θεάτρου Άλφα. Έγιναν ιστορικές συσκέψεις. Γιατί γινόταν αυτό; Γιατί μέσα στο Πολυτεχνείο υπήρχαν χαφιέδες. Όμως προσέξτε τώρα. Έρχονταν 10 παιδιά του Πολυτεχνείου και συζήταγαν τι να κάνουν. Κι εμείς τους λέγαμε ότι θα σταματήσουμε να παίζουμε παραστάσεις, όπως και έγινε. Δώσαμε ως ηθοποιοί και θιασάρχες εντολή. Άλλοι σταματήσανε, άλλοι δεν σταματήσανε. Την άλλη μέρα, λοιπόν, με καλεί το τμήμα και μου λένε "εχτές στο θέατρό σου έγινε αυτό, αυτό κι αυτό". Θέλω να πω ότι ακόμα και μέσα σε αυτούς τους 10 υπήρχαν χαφιέδες. Το βράδυ της 17ης Νοεμβρίου εμείς και το πλαϊνό θέατρο, το Αλάμπρα, κρύψαμε πάρα πολλούς. Φτάσαμε, όμως, σε ένα σημείο όπου τα καπνογόνα άρχισαν και έμπαιναν μέσα στο θέατρο και κινδυνεύαμε να πνιγούμε. Κι εκεί κάναμε την ηρωική έξοδο, στην κυριολεξία. Βγήκαμε και γλυτώσαμε. Θέλω όμως μια χάρη. Ό,τι γράψετε να το γράψετε στον πληθυντικό. Γιατί η γενιά εκείνη τα έκανε όλα και μέσα σε αυτούς κι εμείς», είχε περιγράψει ο Στέφανος Ληναίος.
Η ιστορία πίσω από το «κλικ» με τη Σοφία Βέμπο
Η «τραγουδίστρια της νίκης», Σοφία Βέμπο, έμενε μία ανάσα από το Πολυτεχνείο. Ο φωτογράφος Βασίλης Καραγιώργος, ο οποίος έφυγε πρόσφατα από τη ζωή, κατάφερε να απαθανατίσει την σπουδαία ερμηνεύτρια σε ένα μοναδικό «κλικ» που δίνει το κλίμα της εποχής. Τις ημέρες των γεγονότων του Πολυτεχνείου βρέθηκε στο σπίτι της. Ο ίδιος μιλώντας στα «Νέα» πριν από λίγα χρόνια περιέγραψε: «Επειδή γνώριζα ότι η Σοφία Βέμπο έμενε δίπλα, στην Πατησίων, της χτύπησα το κουδούνι την Πέμπτη και δέχθηκε να φωτογραφιστεί στο μπαλκόνι της, να κοιτάζει τα πλήθη που άρχιζαν να συρρέουν. Υπήρχαν 40.000-50.000 κόσμος κάτω. Οι συγκοινωνίες είχαν διακοπεί. Καθώς περνούσαν οι ώρες, η συγκέντρωση φούντωνε. Και δεν ήταν πια μόνο φοιτητές αλλά και εργάτες. Και νεολαία γενικά. Την Πέμπτη παρουσιάστηκαν και τα πρώτα πανό. Αρχικά υψώθηκε σε ένα γιαπί το πανό με το σύνθημα «Ψωμί – Παιδεία – Ελευθερία». Υπήρχαν και μερικά πολύ σκληρά συνθήματα, όπως "Λαέ πεινάς, γιατί δεν τους κρεμάς". Σταματούσαν λεωφορεία και τρόλεϊ και έγραφαν πάνω τους συνθήματα. Σταματούσαν μέχρι και στρατιωτικά οχήματα της ΑΣΔΕΝ γράφοντας πάνω τους "Εξω η χούντα"».
Θρυλείται ότι η Σοφία Βέμπο τα ξημερώμα της 17ης Νοέμβρη άνοιξε την πόρτα του σπιτιού της για να κρύψει φοιτητές. Μάλιστα, όταν οι ασφαλίτες έμαθαν για τη δράση της χτύπησαν την πόρτα, αλλά εκείνη αρνήθηκε κάθε εμπλοκή, φροντίζοντας οι φοιτητές να μην πέσουν στα χέρια των τότε αρχών και να μην υποστούν τα γνωστά βασανιστήρια. Πρόκειται για μία πληροφορία που μόλις τρία χρόνια μετά επιβεβαίωσε μέσα από εκπομπή του ο Φρέντυ Γερμανός.
Όπως διαβάζουμε στο 50 Χρόνια Πολυτεχνείο - Ανοιχτό Δίκτυο, η πιο έγκυρη πηγή για τους νεκρούς του Πολυτεχνείου είναι η ιστορική έρευνα που διεξήχθη από το Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών υπό τη διεύθυνση του Λεωνίδα Καλλιβρετάκη και στην οποία παρατίθεται αναλυτικός κατάλογος με 24 ονόματα επιβεβαιωμένων (ή «πιστοποιημένων» ή «εξακριβωμένων») νεκρών.
1. Σπυρίδων Κοντομάρης του Αναστασίου, 57 ετών, δικηγόρος (πρώην βουλευτής Κερκύρας της Ένωσης Κέντρου), κάτοικος Αγίου Μελετίου, Αθήνα. Στις 16.11.1973, γύρω στις 20.30-21.00, ενώ βρισκόταν στη διασταύρωση οδών Γεωργίου Σταύρου & Σταδίου, προσβλήθηκε από δακρυγόνα αέρια που έριχνε η Αστυνομία κατά των διαδηλωτών, με αποτέλεσμα να υποστεί έμφραγμα του μυοκαρδίου. Μεταφέρθηκε στο Σταθμό Πρώτων Βοηθειών του Ε.Ε.Σ. (Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού), όπου διαπιστώθηκε ο θάνατος του.
2. Διομήδης Κομνηνός του Ιωάννη, 17 ετών, μαθητής, κάτοικος Λευκάδος 7, Αθήνα. Στις 16.11.1973, μεταξύ 21.30 και 21.45, ενώ βρισκόταν μαζί με άλλους διαδηλωτές στη διασταύρωση των οδών Αβέρωφ & Μάρνη, τραυματίστηκε θανάσιμα στην καρδιά από πυρά που έριξαν εναντίον του άνδρες της φρουράς του Υπουργείου Δημοσίας Τάξεως. Μεταφέρθηκε στο Σταθμό Πρώτων Βοηθειών του Ε.Ε.Σ. και από εκεί, νεκρός πλέον, στο Ρυθμιστικό Κέντρο Αθηνών (όπως λεγόταν τότε το Γενικό Κρατικό Νοσοκομείο)
3. Σωκράτης Μιχαήλ, 57 ετών, εμπειρογνώμων ασφαλιστικής εταιρείας, κάτοικος Περιστερίου Αττικής. Στις 16.11.1973, μεταξύ 21.00 και 22.30, ενώ βρισκόταν μεταξύ των οδών Μπουμπουλίνας και Σόλωνος, προσβλήθηκε από δακρυγόνα αέρια που έριχνε η Αστυνομία κατά των διαδηλωτών, με αποτέλεσμα να υποστεί απόφραξη της αριστεράς στεφανιαίας. Μεταφέρθηκε ημιθανής στο Σταθμό Πρώτων Βοηθειών του Ε.Ε.Σ. (Γ’ Σεπτεμβρίου), όπου και πέθανε.
4. Toril Margrethe Engeland του Per Reidar, 22 ετών, φοιτήτρια από το Molde της Νορβηγίας. Στις 16.11.1973, γύρω στις 23.30, τραυματίστηκε θανάσιμα στο στήθος από πυρά της φρουράς του Υπουργείου Δημοσίας Τάξεως. Μεταφέρθηκε από διαδηλωτές στο ξενοδοχείο «Ακροπόλ» και αργότερα, νεκρή ήδη, στο Σταθμό Πρώτων Βοηθειών του Ι.Κ.Α. Ανακριβώς είχε αναφερθεί αρχικά από την Αστυνομία ως «Αιγυπτία Τουρίλ Τεκλέτ» και η παρεξήγηση αυτή επιβιώνει ακόμη σε κάποιους «καταλόγους νεκρών».
5. Βασίλειος Φάμελλος του Παναγιώτη, 26 ετών, ιδιωτικός υπάλληλος, από τον Πύργο Ηλείας, κάτοικος Κάσου 1, Κυψέλη, Αθήνα. Στις 16.11.1973, γύρω στις 23.30, τραυματίστηκε θανάσιμα στο κεφάλι από πυρά της φρουράς του Υπουργείου Δημοσίας Τάξεως. Μεταφέρθηκε από διαδηλωτές στο Σταθμό Πρώτων Βοηθειών του Ε.Ε.Σ. και από εκεί, νεκρός πλέον, στο Ρυθμιστικό Κέντρο Αθηνών.
6. Γεώργιος Σαμούρης του Ανδρέα, 22 ετών, φοιτητής Παντείου, από την Πάτρα, κάτοικος πλατείας Κουντουριώτου 7, Κουκάκι. Στις 16.11.1973 γύρω στις 24.00, ενώ βρισκόταν στην ευρύτερη περιοχή του Πολυτεχνείου (Καλλιδρομίου και Ζωσιμάδων), τραυματίστηκε θανάσιμα στον τράχηλο από πυρά της αστυνομίας. Μεταφέρθηκε στο πρόχειρο ιατρείο του Πολυτεχνείου, όπου απεβίωσε. Από εκεί μεταφέρθηκε στο Σταθμό Πρώτων Βοηθειών του Ι.Κ.Α. Ανακριβώς είχε αναφερθεί αρχικά από την Αστυνομία ως «Χαμουρλής».
7. Δημήτριος Κυριακόπουλος του Αντωνίου, 35 ετών, οικοδόμος, από τα Καλάβρυτα, κάτοικος Περιστερίου Αττικής. Κατά τις βράδυνες ώρες της 16.11.1973 ενώ βρισκόταν στην περιοχή του Πολυτεχνείου, προσβλήθηκε από δακρυγόνα αέρια και στη συνέχεια κτυπήθηκε από αστυνομικούς με συμπαγείς ράβδους, συνεπεία των οποίων πέθανε, από οξεία ρήξη αορτής, τρεις ημέρες αργότερα, στις 19.11.1973, ενώ μεταφερόταν στο Σταθμό Πρώτων Βοηθειών του Ε.Ε.Σ.
8. Σπύρος Μαρίνος του Διονυσίου, επονομαζόμενος Γεωργαράς, 31 ετών, ιδιωτικός υπάλληλος, από την Εξωχώρα Ζακύνθου. Κατά τις βράδυνές ώρες της 16.11.1973, ενώ βρισκόταν στην περιοχή του Πολυτεχνείου, κτυπήθηκε από αστυνομικούς με συμπαγείς ράβδους, και υπέστη κρανιοεγκεφαλικές κακώσεις. Μεταφέρθηκε στο Θεραπευτήριο Πεντέλης, όπου πέθανε τη Δευτέρα, 19.11.1973, από οξύ αγγειακό εγκεφαλικό επεισόδιο. Τάφηκε στην ιδιαίτερη πατρίδα του, όπου στις 9.9.1974, έγινε τελετή στη μνήμη του.
9. Νικόλαος Μαρκούλης του Πέτρου, 24 ετών, εργάτης, από το Παρθένι Θεσσαλονίκης, κάτοικος Χρηστομάνου 67, Σεπόλια, Αθήνα. Κατά τις πρωινές ώρες της 17.11.1973, ενώ βάδιζε στην πλατεία Βάθη, τραυματίστηκε στην κοιλιά από ριπή στρατιωτικής περιπόλου. Μεταφέρθηκε στο Ρυθμιστικό Κέντρο Αθηνών, όπου πέθανε τη Δευτέρα 19.11.1973
10. Αικατερίνη Αργυροπούλου σύζυγος Αγγελή, 76 ετών, κάτοικος Κέννεντυ και Καλύμνου, ‘Αγιοι Ανάργυροι Αττικής. Στις 10.00 της 17.11.1973, ενώ βρισκόταν στην αυλή του σπιτιού της, τραυματίστηκε στην πλάτη από σφαίρα. Διακομίστηκε στην κλινική «Παμμακάριστος» (Κάτω Πατήσια), όπου νοσηλεύτηκε επί ένα μήνα και κατόπιν μεταφέρθηκε στο σπίτι της, όπου πέθανε συνεπεία του τραύματος της μετά από ένα εξάμηνο (Μάιος 1974).
11. Στυλιανός Καραγεώργης του Αγαμέμνονος, 19 ετών, οικοδόμος, κάτοικος Μιαούλη 38, Νέο Ηράκλειο Αττικής. Στις 10.15 το πρωί της 17.11.1973, ενώ βρισκόταν μαζί με άλλους διαδηλωτές στην οδό Πατησίων, μεταξύ των κινηματογράφων «ΑΕΛΛΩ» και «ΕΛΛΗΝΙΣ», τραυματίστηκε από ριπή πολυβόλου που έριξε εναντίον τους περίπολος πεζοναυτών που επέβαινε ενός τεθωρακισμένου οχήματος. Μεταφέρθηκε στο Κ.Α.Τ., όπου πέθανε μετά από 12 μέρες, στις 30.11.1973.
12. Μάρκος Καραμανής του Δημητρίου, 23 ετών, ηλεκτρολόγος, από τον Πειραιά, κάτοικος Χίου 35, Αιγάλεω. Στις 10.30 περίπου το πρωί της 17.11.1973, ενώ βρισκόταν στην ταράτσα πολυκατοικίας επί της πλατείας Αιγύπτου 1, τραυματίστηκε θανάσιμα στο κεφάλι από πυρά της στρατιωτικής φρουράς που ενέδρευε στην ταράτσα του Ο.Τ.Ε. (αυτουργός ο ανθυπολοχαγός Ιωάννης Λυμπέρης, 573ου Τάγματος Πεζικού). Μεταφέρθηκε στην κλινική «Παντάνασσα» (πλατεία Βικτωρίας), όπου διαπιστώθηκε ο θάνατος του.
13. Αλέξανδρος Σπαρτίδης του Ευστρατίου, 16 ετών, μαθητής, από τον Πειραιά, κάτοικος Αγίας Λαύρας 80, Αθήνα. Στις 10.30 με 11.00 περίπου το πρωί της 17.11.1973, ενώ βάδιζε στη διασταύρωση των οδών Πατησίων και Κότσικα, τραυματίστηκε θανάσιμα στην κοιλιά από πυρά της στρατιωτικής φρουράς που ενέδρευε στην ταράτσα του Ο.Τ.Ε. (αυτουργός ο ανθυπολοχαγός Ιωάννης Λυμπέρης, 573ου Τάγματος Πεζικού). Με διαμπερές τραύμα μεταφέρθηκε στο Κ.Α.Τ., όπου τον βρήκε νεκρό ο πατέρας του.
14. Δημήτριος Παπαϊωάννου, 60 ετών, διευθυντής ταμείου αλευροβιομηχάνων, κάτοικος Αριστομένους 105, Αθήνα. Γύρω στις 11.30 της 17.11.1973, ενώ βρισκόταν στην πλατεία Ομονοίας, προσβλήθηκε από δακρυγόνα αέρια που έριχνε η Αστυνομία. Μεταφέρθηκε στο Σταθμό Πρώτων Βοηθειών του Ε.Ε.Σ., όπου διαπιστώθηκε ο θάνατος του, συνεπεία εμφράγματος.
15. Γεώργιος Γεριτσίδης του Αλεξάνδρου, 47 ετών, εφοριακός υπάλληλος, κάτοικος Ελπίδος 29, Νέο Ηράκλειο Αττικής. Στις 12.00 της 17.11.1973, ενώ βρισκόταν μέσα στο αυτοκίνητό του στα Νέα Λιόσια, τραυματίστηκε θανάσιμα στο κεφάλι από πυρά που διέσχισαν τον ουρανό του αυτοκινήτου. Μεταφέρθηκε στο Ρυθμιστικό Κέντρο Αθηνών, όπου πέθανε αυθημερόν.
16. Βασιλική Μπεκιάρη του Φωτίου, 17 ετών, εργαζόμενη μαθήτρια, από τα Αμπελάκια Βάλτου Αιτωλοακαρνανίας, κάτοικος Μεταγένους 8, Νέος Κόσμος. Στις 12.00 το μεσημέρι της 17.11.1973, ενώ βρισκόταν στην ταράτσα του σπιτιού της, τραυματίστηκε θανάσιμα στον αυχένα από πυρά. Μεταφέρθηκε στο Ρυθμιστικό Κέντρο Αθηνών και στη συνέχεια στον «Ευαγγελισμό», όπου πέθανε αυθημερόν.
17. Δημήτρης Θεοδώρας του Θεοφάνους, 5 ετών, κάτοικος Ανακρέοντος 2, Ζωγράφου. Στις 13.00, της 17.11.1973, ενώ διέσχιζε με τη μητέρα του τη διασταύρωση της οδού Ορεινής Ταξιαρχίας με τη λεωφόρο Παπάγου στου Ζωγράφου, τραυματίστηκε θανάσιμα στο κεφάλι από πυρά στρατιωτικής περιπόλου με επικεφαλής αξιωματικό (πιθανόν ο ίλαρχος Σπυρίδων Σταθάκης του Κ.Ε.Τ/Θ), που βρισκόταν ακροβολισμένη στο λόφο του Αγίου Θεράποντος. Εξέπνευσε ακαριαία και όταν μεταφέρθηκε στο Νοσοκομείο των Παίδων, απλώς διαπιστώθηκε ο θάνατος του.
18. Αλέξανδρος Βασίλειος (Μπασρί) Καράκας, 43 ετών, Αφγανός τουρκικής υπηκοότητας, ταχυδακτυλουργός, κάτοικος Μύρων 10, ΄Αγιος Παντελεήμονας, Αθήνα. Στις 13.00, της 17.11.1973, ενώ βάδιζε με τον 13χρονο γιο του στη διασταύρωση των οδών Χέϋδεν και Αχαρνών, τραυματίστηκε θανάσιμα στην κοιλιά από ριπή μυδραλίου τεθωρακισμένου στρατιωτικού οχήματος. Μεταφέρθηκε απευθείας στο νεκροτομείο, όπου διαπιστώθηκε ο θάνατος του.
19. Αλέξανδρος Παπαθανασίου του Σπυρίδωνος, 59 ετών, συνταξιούχος εφοριακός, από το Κεράσοβο Αιτωλοακαρνανίας, κάτοικος Νάξου 116, Αθήνα. Στις 13.30 της 18.11.1973, ενώ βάδιζε με τις ανήλικες κόρες του στη διασταύρωση των οδών Δροσοπούλου και Κύθνου, απέναντι από το ΙΣΤ’ Αστυνομικό Τμήμα, βρέθηκε εν μέσω πυρών, προερχομένων από τους αστυνομικούς του Τμήματος, με αποτέλεσμα να πάθει συγκοπή. Μεταφέρθηκε στο Σταθμό Πρώτων Βοηθειών, όπου διαπιστώθηκε ο θάνατος του.
20. Ανδρέας Κούμπος του Στέργιου 63 ετών, βιοτέχνης, από την Καρδίτσα, κάτοικος Αμαλιάδος 12, Κολωνός. Γύρω στις 11.00 με 12.00 της 18.11.1973, ενώ βάδιζε στη διασταύρωση των οδών Γ’ Σεπτεμβρίου και Καποδιστρίου, τραυματίστηκε στη λεκάνη από πυρά μυδραλίου τεθωρακισμένου στρατιωτικού οχήματος. Μεταφέρθηκε στο Σταθμό Πρώτων Βοηθειών του Ε.Ε.Σ., κατόπιν στο Ρυθμιστικό Κέντρο Αθηνών και τέλος στο Κ.Α.Τ., όπου και πέθανε στις 30.1.1974.
21. Μιχαήλ Μυρογιάννης του Δημητρίου, 20 ετών, ηλεκτρολόγος, από τη Μυτιλήνη, κάτοικος Ασημάκη Φωτήλα 8, Αθήνα. Στις 12.00 το μεσημέρι της 18.11.1973, ενώ βάδιζε στη διασταύρωση των οδών Πατησίων και Στουρνάρη, τραυματίστηκε θανάσιμα στο κεφάλι από πυρά περιστρόφου αξιωματικού του Στρατού (αυτουργός ο συνταγματάρχης Νικόλαος Ντερτιλής). Μεταφέρθηκε στο Σταθμό Πρώτων Βοηθειών του Ε.Ε.Σ. σε κωματώδη κατάσταση και κατόπιν στο Ρυθμιστικό Κέντρο Αθηνών, όπου πέθανε αυθημερόν.
22. Κυριάκος Παντελεάκης του Δημητρίου, 44 ετών, δικηγόρος, από την Κροκέα Λακωνίας, κάτοικος Φερρών 5, Αθήνα. Στις 12.00 με 12.30 το μεσημέρι της 18.11.1973, ενώ βάδιζε στη διασταύρωση των οδών Πατησίων και Γλάδστωνος, τραυματίστηκε θανάσιμα από πυρά διερχομένου άρματος μάχης. Μεταφέρθηκε στο Ρυθμιστικό Κέντρο Αθηνών, όπου και πέθανε στις 27.12.1973.
23. Ευστάθιος Κολινιάτης, 47 ετών, από τον Πειραιά, κάτοικος Νικοπόλεως 4, Καματερό Αττικής. Κτυπήθηκε στις 18.11.1973 από αστυνομικούς με συμπαγείς ράβδους, και υπέστη κρανιοεγκεφαλικές κακώσεις, συνεπεία των οποίων πέθανε στις 21.11.1973.
24. Ιωάννης Μικρώνης του Αγγέλου, 22 ετών, φοιτητής στο τμήμα Ηλεκτρολόγων Μηχανικών του Πανεπιστημίου Πατρών, από την ‘Ανω Αλισσό Αχαΐας. Συμμετείχε στην κατάληψη του Πανεπιστημίου Πατρών. Κτυπήθηκε μετά τα γεγονότα, υπό συνθήκες που παραμένουν ακόμη αδιευκρίνιστες. Συνεπεία της κακοποίησής του υπέστη ρήξη του ήπατος, εξαιτίας της οποίας πέθανε στις 17.12.1973 στο Λαϊκό Νοσοκομείο Αθηνών, όπου νοσηλευόταν. Σύμφωνα με ορισμένες ενδείξεις, ο τραυματισμός του συνέβη στην Πάτρα, άλλες όμως πληροφορίες τον τοποθετούν στην Αθήνα. Η περίπτωσή του παραμένει υπό έρευνα.
17°
