Ποιος θεσμός της Οικογένειας;

Του Σταύρου Κιτσάκη, Νομικού, Διδάκτωρ Πανεπιστημίου του Ανόβερου

Το επιχείρημα του θεσμού
Όταν στο πρώτο μισό του 19^ου αιώνα ακούστηκαν και έπειτα δυνάμωσαν «επικίνδυνα» οι αξιώσεις των Αγγλίδων για τη χειραφέτησή τους από την ανδρική κυριαρχία, αξιώσεις, οι οποίες πρώτα στράφηκαν προς τον νομοθέτη του Οικογενειακού δικαίου, είχαν να αντιμετωπίσουν τη ρητορική της «ιερότητας των οικιακών σχέσεων», της «ιερότητας του εθίμου», βεβαίως την «κοινή γνώμη» και κυρίως την «ιερότητα του θεσμού της οικογένειας». Ο «θεσμός της Οικογένειας και του Γάμου» ως επιχείρημα ηχεί και στην ήδη ζωντανή σημερινή συζήτηση γύρω από το θέμα της τεκνοθεσίας από ομόφυλα ζευγάρια, με αφορμή και εδώ την ενδεχόμενη σχετική πρωτοβουλία του νομοθέτη. Και εδώ ο θεσμός προβάλλει ως όριο, ως παγιωμένο περιεχόμενο, ως το υποκατάστατο του παλαιού «Φυσικού Δικαίου» στον απομαγευμένο κόσμο του 20ού αιώνα και των επιγόνων του.

Σε αυτό το πλαίσιο επιχειρηματολογίας η οικογένεια προβάλλει ως «θεσμός χρονοποιός», ενώνει το παρελθόν με το μέλλον, όμως τα ομόφυλα ζευγάρια δεν μετέχουν αυτής της διαδικασίας, διότι δεν αναπαράγονται με φυσικό τρόπο, ώστε τελικά –παρά τη δυνατότητα υποβοηθούμενης αναπαραγωγής– να στερείται το παιδί «τη ζωτική ικανοποίηση να έχει ετερόφυλους γονείς» (Ράμφος, Καθημερινή 18.09.2023). Πρώτο ερώτημα όμως γεννάται το εξής: Υπάρχει σήμερα αυτή η οικογένεια που περιγράφεται; Διέρχεται η χρονικότητα της ανθρώπινης ύπαρξης, ως παράσταση, ακόμη διαμέσου της βιολογικής συνάφειας/καταγωγής και η ευτυχία του παιδιού από την ομοιόμορφη συναρμογή της δικής του οικογένειας με τις άλλες;

Μορφές Οικογένειας 
Το ερώτημα από μόνο του προϋποθέτει την ομοιομορφία της οικογένειας. Η πραγματικότητα διδάσκει πως ειδικά ο θεσμός της οικογένειας υπήρξε και είναι από τους πιο ευμετάβλητους κοινωνικούς θεσμούς. Μεταβλήθηκε καταρχάς  ως προς το μέγεθός της και έτσι περάσαμε από τη Μεγάλη Οικογένεια, στην οποία ανήκουν οι παππούδες/γιαγιάδες, θείες-ξαδέλφια κλπ., στην επονομαζόμενη πυρηνική οικογένεια, οι γονείς και τα παιδιά. Ήδη σε αυτό το σημείο αμφιβάλλει κανείς για τη βασική προκείμενη της παραπάνω επιχειρηματολογίας: είναι πράγματι η «πυρηνική οικογένεια» φορέας μετάδοσης αξιών από γενιά σε γενιά, όταν οι πραγματικές σχέσεις των βιολογικά συνδεδεμένων γενεών που τη συγκροτούν φθίνουν;

Μήπως αναθέτουμε στην οικογένεια ρόλο τον οποίο σήμερα ήδη δεν εκπληρώνει; Το ερώτημα εντείνεται όταν στραφούμε στη μεταβολή της οικογένειας ως μηχανισμό αλληλεγγύης, στη θέση της οποία ήδη από τα τέλη του 19ου αιώνα έχει υπεισέλθει το Κοινωνικό Κράτος. Τέλος η οικογένεια μετέβαλε χαρακτήρα ως προς την αξιακή της συγκρότηση. Νοούμενη παραδοσιακά ως πεδίο ενάσκησης κυριαρχικής εξουσίας από τον άνδρα, κατέστη νομικά χώρος ισότητας των δύο φύλων.

Κυρίως όμως ο θεσμός της οικογένειας μεταβλήθηκε ως προς τον προσανατολισμό της. Γίνεται σήμερα κατανοητή ως παιδοκεντρική. Προέχει το «συμφέρον του τέκνου», όπως γράφει ο Αστικός μας Κώδικας σε περισσότερα σημεία του Οικογενειακού Δικαίου, διαγράφοντας την προϋφιστάμενη έννοια της «πατρικής εξουσίας». Η οικογένεια αποτελεί σήμερα πρωτίστως συναισθηματική σύνδεση, η οποία θεμελιώνεται σε κοινωνικούς και όχι βιολογικούς/γενετικούς παράγοντες. Έρευνες έχουν δείξει πως οι εγκεφαλικές αντιδράσεις του (ετερόφυλου) βιολογικού πατέρα που φροντίζει το παιδί του δεν διαφοροποιούνται από αυτές στον εγκέφαλο του ομόφυλου πατέρα που φροντίζει το τέκνο.  

Έτσι μέσα από τις δύο αυτές εξελίξεις εύλογα επικεντρώνουμε λοιπόν πια στη γονεϊκότητα, στην ιδιότητα του γονιού, περισσότερο στην ικανότητα του γονιού και όχι στη βιολογική συνέχεια. Επειδή όμως το δίκαιό μας έχει πια στέρεα εξελιχθεί κατ’ αυτό τον τρόπο, το κρίσιμο επιχείρημα είναι και εδώ, αν βλάπτεται το τέκνο όταν, όπως διαβάζουμε: στερείται «τη ζωτική ικανοποίηση να έχει ετερόφυλους γονείς». Αυτό μπορεί να το ακούμε συχνά, πλην όμως εκτενείς μελέτες έχουν αναδείξει πως η ανάπτυξη των παιδιών με ομόφυλους γονείς δεν πάσχει σε καμία διάσταση, ενώ και το πρόβλημα της κοινωνικής αποδοχής/διάκρισης δεν είναι όσο τόσο έντονο όσο θα υπέθετε κανείς ακούγοντας τη δημόσια συζήτηση. Προφανώς εδώ βρίσκεται ένα πεδίο στο οποίο ο άνθρωπος πρέπει να δουλέψει πάνω στον ίδιο του τον εαυτό. Ιδίως, αν τον ενδιαφέρει η ευτυχία των παιδιών.

Εκτενείς μελέτες έχουν αναδείξει πως η ανάπτυξη των παιδιών με ομόφυλους γονείς δεν πάσχει σε καμία διάσταση

Εξάλλου, για να επιστρέψουμε στον θεσμό της οικογένειας, η ίδια η γονεϊκότητα λαμβάνει –σε άμεση συνάρτηση με τις εξελίξεις στην υποβοηθούμενη αναπαραγωγή– σε αυτό το πλαίσιο περισσότερες μορφές: από την μονογονεϊκή οικογένεια έως την επονομαζόμενη πολυγονεϊκότητα ή ακόμη το απλό Co-parenting, την απόφαση δύο ενηλίκων χωρίς σχέση μεταξύ τους να μεγαλώσουν ένα παιδί. Τι από αυτά αποτελεί νομικά οικογένεια είναι απόφαση του εκάστοτε νομοθέτη. Πλην όμως είναι σαφές πως η πυρηνική οικογένεια με μητέρα και πατέρα είναι πια απλά μία εκ των πολλών εκδοχών αυτού που οι άνθρωποι βιώνουν ως οικογένεια. Ταυτόχρονα αυτή η εκδοχή παραμένει στατιστικά κυρίαρχη. Σύμφωνα με την ΕΛΣΤΑΤ, ενώ τα σύμφωνα συμβίωσης το 2021 ανήλθαν σε 11.550, αυτά περιλαμβάνουν μόλις 225 σύμφωνα συμβίωσης μεταξύ ανδρών και 89 μεταξύ γυναικών.

Γιατί μεταρρύθμιση του δικαίου;.
Προς τι όμως η μεταρρύθμιση του ισχύοντος οικογενειακού δικαίου. Καταρχάς επειδή η ανάγκη των ομόφυλων ζευγαριών να δημιουργήσουν ισότιμη οικογένεια δεν ικανοποιείται σήμερα. Το αντεπιχείρημα που διαβάζουμε, πως οι ανάγκες ήδη καλύπτονται, λόγου χάρη από τη δυνατότητα της αναδοχής που προβλέπει ο Αστικός Κώδικας, παραβλέπει, πως η ανάδοχη οικογένεια είναι διαμορφωμένη ως προσωρινή οικογένεια, μία προτεινόμενη, προσωρινή λύση. Το ουσιαστικό νομικό πρόβλημα έγκειται σήμερα στην αδυναμία ομόφυλων ζευγαριών να καταστούν και οι δύο γονείς του τέκνου, είτε μέσω κοινής υιοθεσίας είτε μέσω τεχνητής/υποβοηθούμενης αναπαραγωγής.  

Το δίκαιο που δεν απορροφά την κοινωνική εξέλιξη, αποτυγχάνει στην αποστολή του, να προσφέρει λύσεις στα προβλήματα των πολιτών. Η κοινωνία σήμερα χαρακτηρίζεται από πλουραλισμό στο εσωτερικό των θεσμών της. Αυτός πρέπει, μετά από επαρκή δημόσια συζήτηση να αντικατοπτρίζεται και στη νομική ρύθμιση του θεσμού της οικογένειας.

Το Δίκαιο ταυτόχρονα έχει και παιδευτικό χαρακτήρα. Η μεταρρύθμιση δεν λύνει τα προβλήματα, ειδικά όσον αφορά την κοινωνική αποδοχή, αλλά λειαίνει το δρόμο προς τη λύση τους, διαμορφώνει νέες προκείμενες του δημόσιου διαλόγου και αποτελεί έτσι απαραίτητο σημείο της κοινωνικής μας συνθήκης, μία στάση μέχρι να σκεφτούμε επόμενη.