Αναζητώντας το γενεαλογικό μας δέντρο

Έπεσα σε μια συζήτηση πιτσιρικάδων που τσακώνονταν για το ποιος είχε τους πιο σπουδαίους παππούδες. Ο ένας έλεγε ότι καταγόταν από στρατηγούς, ο άλλος από θαλασσοπόρους, ο τρίτος από μεγάλους εξερευνητές. Χωρίς να έχω αντίστοιχες προσδοκίες, αλλά με την απορία πώς μπορεί να αναζητήσει κανείς το γενεαλογικό του δέντρο, επικοινώνησα με την Ιφιγένεια Βαμβακίδου, η οποία ασχολείται με το θέμα, ως καθηγήτρια Νεότερης Ελληνικής Ιστορίας και Πολιτισμού, στο Πανεπιστήμιο Δυτικής Μακεδονίας.

«Γενεαλογία είναι η αναζήτηση της καταγωγής και της προέλευσης των ανθρώπων», λέει η κ. Βαμβακίδου. «Μια αναζήτηση που τουλάχιστον μέχρι την περίοδο της αγροτικής οικονομίας στην Ευρώπη, δηλαδή μέχρι τον 17ο-18ο μ.Χ. αιώνα, πιθανώς ήταν πιο εύκολη. Μετά τη βιομηχανική επανάσταση και την αστικοποίηση, όπου υπήρξε “ρήξη” με τη γιαγιά, τον παππού, το χωριό, η αναζήτηση γίνεται πιο δύσκολη».

Το πρώτο που θα πρέπει να ψάξει κανείς, ξεκινώντας την αναζήτηση του γενεαλογικού του δέντρου, είναι η γιαγιά του και οι προγιαγιάδες του, τα επώνυμά τους καθώς και το χωριό τους. Στη συνέχεια, η ίδια διαδικασία ακολουθείται και από την πλευρά των παππούδων.

 

Η αρχή της αναζήτησης

«Εσάς, το επώνυμο της μητέρας σας πώς ήταν;» «Ραγιαδάκου». «Το “Ραγιάς” είναι αραβικής προέλευσης και προέρχεται από το “Ράγι” που στα αραβικά σημαίνει “κοπάδι”. Ωστόσο, πέρα από την ετυμολογία των λέξεων, έχει σημασία να ψάχνουμε και πώς χρησιμοποιούνταν οι λέξεις αυτές ιστορικά από κάθε λαό. Γι’ αυτό, εκτός από έναν ιστορικό, στην αναζήτησή μας πολύ χρήσιμος είναι και ένας γλωσσολόγος. Ραγιάδες, ως επί το πλείστον, αποκαλούνταν από τους Τούρκους οι μη μουσουλμάνοι Έλληνες, Αρμένιοι, Εβραίοι και Φράγκοι. Είχαν ελάχιστα δικαιώματα και τους απαγορευόταν να έχουν τις συνήθειες των Τούρκων. Επιπλέον, ήταν υποχρεωμένοι να τους προσκυνούν και να πληρώνουν κεφαλικό φόρο, το λεγόμενο “χαράτσι”». Άρα, το επώνυμο Ραγιαδάκος παραπέμπει σε κάποιον που δεν ήταν μουσουλμάνος, αλλά ήταν σκλάβος, ήταν υποτελής στους Τούρκους. Ποιο είναι το χωριό της μητέρας σας;»

Είναι ο Ασωπός Λακωνίας. Διαβάζω από την ιστοσελίδα του Δήμου και μεταφέρω στην κυρία Βαμβακίδου ότι το χωριό, πριν από το 1840, ονομαζόταν Κοντεβιάνικα, από την πρώτη οικογένεια που ήρθε στην περιοχή, την οικογένεια Κόντε καταγόμενη από το χωριό Βιάνη της Κρήτης. «Αυτό ενισχύει την εικόνα μας ότι οι πρόγονοί σας ήταν ραγιάδες κι αυτό γιατί ζούσαν αρκετά μακριά από την καρδιά της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Πολύ πιο εύκολα υποχρεωνόταν να γίνει μουσουλμάνος ένας κάτοικος της Θράκης ή των νησιών, γιατί η απειλή γι’ αυτούς ήταν πολύ πιο κοντινή άρα και πολύ μεγαλύτερη. Το όνομα του πατέρας σας, Σκριβάνος;» «Ναι, Σκριβάνος, από το ίδιο χωριό με τη μητέρα». «Το επώνυμο αυτό δείχνει να έχει ρίζες από την πρωτογερμανική και τη λατινική γλώσσα. Σημαίνει γραφιάς, αλλά όπως είπαμε οι λαοί μετασχημάτιζαν τις έννοιες των λέξεων, ίσως για παράδειγμα να χρησιμοποιούνταν για τον προσδιορισμό του τυπογράφου», λέει η καθηγήτρια. Για να προχωρήσει κανείς ακόμη παραπέρα, σημειώνει η κ. Βαμβακίδου, θα πρέπει να ανατρέξει στα επίσημα στοιχεία του Γενικού Αρχείου του Κράτους σε κάθε δήμο. Τα επίσημα στοιχεία μπορεί να είναι περιορισμένα, υπάρχουν όμως καταγραφές και περιγραφές, τις οποίες έκαναν συνήθως παπάδες ή φυσιοδίφες της εποχής.

Bάση της αναζήτησης είναι η χαρτογράφηση. Πρώτα ψάχνουμε τις γιαγιάδες και τις προγιαγιάδες μας, τα μητρώνυμά τους και τα χωριά τους. Έπειτα η ίδια διαδικασία ακολουθείται για τους παππούδες και τους προπαππούδες.

Επικίνδυνο παιχνίδι η Γενεαλογία

«Τώρα, κ. Σκριβάνε», λέει αστειευόμενη η κ. Βαμβακίδου, «μπορείτε να δημιουργήσετε τη μυθολογία του επωνύμου σας και να την πουλήσετε ως πρόλογο για επαγγελματικούς, κοινωνικούς, ερωτικούς σκοπούς. Να διηγείστε, δηλαδή, ότι οι πρόγονοί σας ήταν μία μίξη από μη μουσουλμάνους σκλάβους των Τούρκων, Γερμανούς και Λατίνους». «Για να επανέλθουμε όμως στα σοβαρά», επισημαίνει, «η Γενεαλογία είναι ένα επικίνδυνο παιχνίδι, ανάλογα πώς θα χρησιμοποιηθεί. Η Ευρώπη, για να μην πάμε παρακάτω, είναι μία ήπειρος γεμάτη από πολέμους, βιασμούς και μίξεις. Δεν υπάρχει καθαρότητα στην καταγωγή, είμαστε όλοι αποτέλεσμα μίξεων, το μόνο που διαφέρει είναι το πόσες και το ποιες είναι αυτές».

«Τα τελευταία χρόνια οι Αμερικανοί έχουν αναπτύξει ένα βιολογικό ντετερμινιστικό τεστ, μέσω εξέτασης αίματος, από το οποίο προκύπτει το ποσοστό των επιμιξιών που έχει ο καθένας, δηλαδή το ποσοστό που είναι Άραβας, Βαλκάνιος κ.λπ.». Τη ρωτώ αν θα το έκανε. «Όχι, δεν θα το έκανα, είναι θέμα ιδεολογίας, γιατί πρώτα απ’ όλα αισθάνομαι ότι είμαι ένας διαπολιτισμικός άνθρωπος και μετά μάνα, Ελληνίδα, καθηγήτρια κ.λπ. Κατά τη γνώμη μου, πρόκειται για την παραδοσιακή φετιχιστική αντίληψη ασφάλειας, που εξυπηρετεί την άνοδο φαινομένων όπως του φασισμού και της ξενοφοβίας. Άνθρωποι, δηλαδή, που αναζητούν μια πάγια εθνική ταυτότητα για την ασφάλειά τους και που δεν θέλουν να αυτοπροσδιοριστούν ως μικτοί».

Τα επώνυμα, συνήθως, παραπέμπουν σε επάγγελμα ή σε τόπο καταγωγής ή και στα δύο. «Το δικό μου επώνυμο παραπέμπει σε κάποιον βαβμακοκαλλιεργητή», λέει η κ. Βαμβακίδου, «και όντως η Θράκη, από την οποία κατάγομαι, έχει βαμβακοκαλλιεργητές. Όμως, το όνομα του παππού μου ήταν Βαμβακώφ, η κατάληξη του οποίου παραπέμπει σε Βούλγαρο, όπως και η κατάληξη “-όγλου” σε Τούρκο. Με τη Συνθήκη της Λωζάννης και την ανταλλαγή των πληθυσμών, υπήρξε ευρεία αλλαγή ονομάτων προς το “ελληνικότερο”. Οι γραμματείς, δηλαδή οι μορφωμένοι-αμόρφωτοι του χωριού, αυτοί δηλαδή που ήξεραν γραφή, κάνοντας την καταγραφή του πληθυσμού, μετασχημάτιζαν τις καταλήξεις των επωνύμων για να “ακούγονται” περισσότερο ελληνικά».

«Η ουσία είναι ότι όλοι μας είμαστε μικτοί. Στο αεροδρόμιο της Βαρκελώνης υπάρχουν πινακίδες στα ισπανικά και στα καταλανικά. Προσδιορίζονται οι μεν ως Ισπανοί και οι δε ως Καταλανοί, ξέρουν όμως τι πραγματικά είναι; Ή οι λαοί της Μεγάλης Βρετανίας, Άγγλοι, Σκωτσέζοι, Ουαλοί, Ιρλανδοί, ξέρουν τι είναι ύστερα από τόσους πολέμους; Τι να σας πω, κάποιοι θα πρέπει να το αντέξουν ότι δεν υπάρχει εθνική καθαρότητα», λέει η κ. Βαμβακίδου.

 Τίνος είναι το παιδί;

Αρκετά διαδεδομένο τα τελευταία χρόνια είναι και το τεστ DNA για την πατρότητα του παιδιού. «Είναι ένα τεστ για την τεκμηρίωση της πατρότητας από κάποιους άντρες οι οποίοι προφανώς ανησυχούν για το ενδεχόμενο απιστίας», λέει η κ. Βαμβακίδου. «Πρόκειται για έναν μετασχηματισμό της γενεαλογικής αναζήτησης, που προέρχεται από μια πατρογραμμική έμφυλη ανάγκη. Φυσικά, είναι ένα τεστ που καμία γυναίκα δεν θα έκανε γιατί κάθε γυναίκα ξέρει ποιανού είναι το παιδί. Αλλά ακόμη κι αν δεν θυμάται, δεν τη νοιάζει γιατί είναι δικό της».