Μία ουσιαστική συζήτηση για την Εργασία, στη Νέα Υόρκη

Βρίσκομαι στη Νέα Υόρκη. Έξω από το παράθυρο της αίθουσας του πανεπιστήμιου Cornell βλέπω τον 18ο αιώνα των ολλανδικών τούβλων και τον 21ο αιώνα των ουρανοξυστών να συνυπάρχουν σαν παλίμψηστο. Μέχρι να φτάσω στο κτίριο στη Lexington, συναντώ πολλούς κορδωμένους, τεχνοκράτες τυλιγμένους μέσα σε ευρωπαϊκά κοστούμια να βαστούν έτοιμο φαγητό, αγορασμένο από τα εστιατόρια της περιοχής, που θα καταναλώσουν βιαστικά αργότερα μπροστά σε μία οθόνη. Λίγο νωρίτερα διέσχισα την Πέμπτη Λεωφόρο, ανάμεσα σε επιβλητικές βιτρίνες που συναγωνίζονταν σε εκκεντρικότητα και χριστουγεννιάτικη πολυτέλεια. Από τα χριστουγεννιάτικα παραμύθια του Άντερσεν μέχρι το ξέφρενο πανηγύρι κατανάλωσης μεσολάβησε περίπου ένας αιώνας και κάτι ψιλά. Το θέμα του συνεδρίου αφορά στο παγκόσμιο εμπόριο και την εργασία στις χώρες που ράβονται τα ρούχα και τα προϊόντα που χαζεύω σε εικαστική διάταξη διά χειρός Bergdorf Goodman. Πόση χριστουγεννιάτικη αστερόσκονη φτάνει στα εργοστάσια του Μπαγκλαντές, της Καμπότζη, του Πακιστάν και του Βιετνάμ;

Η μετάβαση από την Πέμπτη Λεωφόρο στην αίθουσα του Global Labor Institute είναι ένα πέρασμα πίσω από το σκηνικό μιας παράστασης. Από τη λάμψη, στο πραγματικό κόστος της. Κι όσο στην Ελλάδα αυτές οι συζητήσεις θα θεωρούνταν «ατζέντα της αριστεράς», εδώ γίνονται απλώς σε πανεπιστημιακό περιβάλλον ως πρακτικά, τεχνικά ερωτήματα. Πώς δουλεύει το σύστημα;

Στο πάνελ του Cornell κάθεται ένας πρώην CEO μεγάλης πολυεθνικής που βρέχει τα χείλη του από ένα κουτί Coca-Cola, δίπλα σε μια ερευνήτρια του ILO ελληνικής καταγωγής, μια εκπρόσωπο διεθνούς εργατικού συνδικάτου σε προχωρημένη εγκυμοσύνη και μια διαχειρίστρια επενδυτικών κεφαλαίων από την Ουκρανία με ρούχα που έμοιαζε να φόρεσε τελευταία στιγμή. Κάνω την επισήμανση γιατί στερεοτυπικά το στιλ ενός επενδυτή σε θηλυκή version παραπέμπει σε ακριβό ταγιέρ. Στο ακροατήριο κάθομαι ανάμεσα σε ανθρώπους που σχετίζονται με τα εργασιακά. Οι περισσότεροι κρατούν σημειώσεις με στυλό σε μπλοκ. Και ναι, μου κάνει εντύπωση. Βολεύομαι καλύτερα στη θέση μου και σκέφτομαι ότι από το πανεπιστήμιο αυτό πέρασε ο Βλαντίμιρ Ναμπόκοφ και μάλιστα την εποχή που έγραφε τη «Λολίτα», η Τόνι Μόρισον, η Ρουθ Γκίνσμουργκ, ο Καρλ Σαγκάν, ένας άνθρωπος που έμαθε να κοιτάζει τον πλανήτη από ψηλά. 

Η εργασία ως θερμοκήπιο

Η πρώτη επιστημονική παρουσίαση του συνεδρίου αποκάλυψε μια σκληρή πραγματικότητα: τα εργοστάσια του παγκόσμιου Νότου λειτουργούν ήδη σε θερμοκρασίες κλιματικής κατάρρευσης. Η θερμότητα μέσα σε πολλά κτίρια φτάνει τους 33-36 βαθμούς∙ οι λιποθυμίες, η αφυδάτωση, η εξάντληση είναι καθημερινότητα. Η παραγωγικότητα πέφτει έως και 20%, ενώ πλημμύρες καταστρέφουν πρώτες ύλες και διακόπτουν εργασίες. Το οικονομικό κόστος είναι τεράστιο, αλλά το ανθρώπινο ακόμη μεγαλύτερο. «Η ζέστη δεν είναι κλιματικό φαινόμενο», ειπώθηκε. «Είναι εργασιακή συνθήκη».

Σε πολλές χώρες οι νόμοι που ψηφίστηκαν για να προστατεύσουν τους εργαζόμενους υπάρχουν μόνο στα χαρτιά. Στο Βιετνάμ, το όριο των 32°C ελάχιστα εφαρμόζεται. Στην Καμπότζη για παράδειγμα, ο νόμος μιλά για «ανεκτή θερμοκρασία» χωρίς να ορίζει ποιος την κρίνει και πώς μεταφράζεται αυτό το «ανεκτή». Στο Πακιστάν και στο Μπαγκλαντές, η εφαρμογή των προτύπων είναι ουσιαστικά ανύπαρκτη. Το πρόβλημα δεν είναι τεχνικό, είναι πολιτικό. Ακόμη και όταν υπάρχουν κανόνες, κανείς δεν τους επιβάλλει.

Τι είπε η εκπρόσωπος του ILO: Η Ευρώπη αλλάζει νόημα χωρίς να αλλάζει νόμους

Η ερευνήτρια του ILO έφερε στο συνέδριο την ευρωπαϊκή εμπειρία στα εργασιακά. Εξήγησε ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση βρίσκεται σε μια μεγάλη θεσμική μετατόπιση. Η λέξη-κλειδί σήμερα στις Βρυξέλλες είναι «ανταγωνιστικότητα». Η Ευρώπη μέσα στο οικονομικό παιχνίδι γιγάντων βάζει πολύ νερό στο κρασί της στο ζήτημα της δίκαιης και ασφαλούς εργασίας. Γι’ αυτό και προωθούνται τα λεγόμενα omnibus packages. Πρόκειται για γιγαντιαία ρυθμιστικά πακέτα που υποτίθεται ότι «απλοποιούν» τη νομοθεσία, αλλά στην πράξη μειώνουν το διοικητικό βάρος για τις επιχειρήσεις και περιορίζουν τις απαιτήσεις για ανθρώπινες συνθήκες εργασίας. 

Δεν πρόκειται για απορρύθμιση με τον παραδοσιακό τρόπο. Οι νόμοι παραμένουν στη θέση τους. Αυτό που αλλάζει είναι το περιεχόμενο, το εύρος και η ουσία των απαιτήσεων. Όπως είπε χαρακτηριστικά: «Δεν αλλάζει ο νόμος. Αλλάζει το νόημα του νόμου». Το είδαμε εντυπωσιακά στην περίπτωση της CSDDD, που αποδυναμώθηκε μετά από πιέσεις επιχειρηματικών λόμπι. Τι σημαίνει αυτό το δύσκολο ακρωνύμιο; CSDDD = Corporate Sustainability Due Diligence Directive. Στα ελληνικά: Οδηγία για τη δέουσα επιμέλεια εταιρικής βιωσιμότητας. Είναι ένας ευρωπαϊκός νόμος που υποχρεώνει τις μεγάλες εταιρείες να αποδείξουν ότι στην αλυσίδα παραγωγής τους —από τις πρώτες ύλες μέχρι το τελικό προϊόν— δεν παραβιάζονται ανθρώπινα δικαιώματα, εργασιακά δικαιώματα και περιβαλλοντικά πρότυπα. Δεν αρκεί δηλαδή μια εταιρεία να λέει «είμαστε βιώσιμοι». Πρέπει να χαρτογραφεί, να ελέγχει και να διορθώνει παραβιάσεις σε όλα τα στάδια παραγωγής. Αυτό επιβεβαιώνεται και από τις επισημάνσεις του Draghi Report, που καλεί την Ευρώπη να επιταχύνει, ακόμη κι αν αυτό σημαίνει πιο ευέλικτα πρότυπα εργασίας και περιβάλλοντος.

Η τοποθέτησή της έκανε την αίθουσα να συνειδητοποιήσει ότι η Ευρώπη, από πρωταθλήτρια κοινωνικών προτύπων, κινδυνεύει να μετατραπεί σε μια light εκδοχή των ΗΠΑ.

Ο πρώην CEO: Μια δημόσια αυτοκριτική που σπάνια ακούγεται

Ακολούθησε η πιο απρόσμενη στιγμή της ημέρας: η δημόσια αυτοκριτική του CEO. Μίλησε με καθαρότητα που δεν συνηθίζεται. Παραδέχτηκε ότι στα εταιρικά συμβούλια το sustainability έμπαινε πάντα τελευταίο στην ατζέντα. Ότι τα εργοστάσια δέχονται εκατοντάδες audits που δεν λύνουν τίποτα. Ότι «δεν αλλάζεις αυτό που περιμένεις, αλλάζεις αυτό που ελέγχεις». Και πρόσθεσε τη φράση που προκάλεσε σιωπή: «Δεν έχω ξαναδεί CEO να απολύεται επειδή δεν τήρησε τις δεσμεύσεις του σε θέματα βιωσιμότητας».

Η παραδοχή του αποκάλυψε αυτό που όλοι γνωρίζουν αλλά λίγοι λένε: η αγορά δεν αλλάζει επειδή πρέπει, αλλά επειδή αναγκάζεται. Η λέξη βιωσιμότητα είναι ένα trend της εποχής αλλά βρίσκει ελάχιστη εφαρμογή.

Η φωνή των εργαζομένων: Το σύστημα αλλάζει μόνο όταν υπάρχουν δεσμευτικοί κανόνες

Η εκπρόσωπος του Workers United πήρε τον λόγο για να υπενθυμίσει κάτι που πολλές φορές ξεχνάμε: το μόνο διεθνές παράδειγμα πραγματικής προόδου τα τελευταία δέκα χρόνια είναι το Bangladesh Accord, και αυτό γιατί ήταν δεσμευτικό. Με νομική υποχρέωση των brands να διορθώσουν παραβάσεις, με επιθεωρήσεις που δεν ήταν διακοσμητικές, με υποχρέωση αποχώρησης από μη συμμορφωμένα εργοστάσια. «Χωρίς συνέπειες», είπε, «δεν υπάρχει καμία συμμόρφωση».

Και συμπλήρωσε ότι, όσο κι αν μιλάμε για «συνεργασία» και «πολυμερή διακυβέρνηση», η πρόοδος στην πράξη έχει έρθει μόνο όταν οι εργάτες είχαν πραγματική δύναμη και όταν οι εταιρείες δεσμεύονταν νομικά. Με κίνητρο μόνο την καλή διάθεση ο κόσμος δεν αλλάζει. Ο λόγος της ήταν ήπιος, καθόλου καταγγελτικός. Οι επισημάνσεις της υποστηρίζονταν με επιχειρήματα. Ο ήπιος λόγος έχει μεγαλύτερη επίδραση. 

Η επενδύτρια: Η αγορά αλλάζει όταν αντιλαμβάνεται τον κίνδυνο

Τελευταία μίλησε η εκπρόσωπος των επενδυτικών κεφαλαίων. Και είπε κάτι που σπάνια διατυπώνεται τόσο ξεκάθαρα: τα funds δεν κινούνται από ηθική, κινούνται από ρίσκο. Στην εποχή Μπάιντεν πολλοί θεσμικοί επενδυτές άρχισαν να πιέζουν για καλύτερες πρακτικές, γιατί η κακομεταχείριση εργαζομένων και η κλιματική αστάθεια «εκτοξεύουν το λειτουργικό ρίσκο». Πλημμύρες, heat stress, διακοπές παραγωγής, νομικές κυρώσεις, εμπορικοί αποκλεισμοί. Όλα αυτά δεν είναι πλέον υποσημειώσεις, αλλά βασικοί παράγοντες σταθερότητας. «Η αγορά δεν είναι ηθική», είπε. «Είναι πρακτική. Και η καλή εργασία είναι πιο ασφαλής επένδυση». Να μια φράση, σκέφτηκα, που θα μπορούσε να συνοψίσει ολόκληρο το συνέδριο.

Ένα συνέριο για υπουργούς εργασίας χωρίς τους υπουργούς εργασίας

Παρότι το συνέδριο παρήγαγε δεδομένα, ανάλυση, προτάσεις και τεχνογνωσία έτοιμη να μεταφραστεί αύριο σε πολιτική πράξη, η πολιτική εξουσία έλειπε από το δωμάτιο. Όχι λόγω αδιαφορίας, αλλά λόγω ενός βαθύτερου προβλήματος: η πολιτική τάση του 2025, από την Ευρώπη έως τις ΗΠΑ, έχει μετατοπιστεί σε ατζέντες ανταγωνιστικότητας, τεχνητής νοημοσύνης, συνόρων και εκλογικού κόστους. Τα εργασιακά και περιβαλλοντικά ζητήματα, όσο κι αν είναι στην καρδιά της πραγματικής οικονομίας, δεν αποτελούν επείγον πολιτικό αφήγημα.

Η ειρωνεία όμως είναι εμφανής: οι άνθρωποι που θα μπορούσαν να νομοθετήσουν, να χρηματοδοτήσουν, να ελέγξουν, να ενισχύσουν, να επιβάλουν, ήταν απόντες από ένα συνέδριο που αφορούσε αποκλειστικά την εφαρμογή νόμων, τη λειτουργία ελέγχων και την ισχύ της πολιτικής βούλησης.

Και καθώς παρακολουθούσα τη συζήτηση ανάμεσα σε συνδικαλιστές που γνωρίζουν το εργοστάσιο, CEO που γνωρίζουν το σύστημα, επενδυτές που γνωρίζουν το ρίσκο και ερευνητές που γνωρίζουν τα δεδομένα, αναρωτήθηκα: Πώς γίνεται όλοι όσοι εμπλέκονται στην πράξη να είναι παρόντες, και όλοι όσοι αποφασίζουν θεσμικά να λείπουν; Ίσως γιατί το πολιτικό κόστος της πραγματικής ρύθμισης είναι υψηλό. Ίσως γιατί η πολυπλοκότητα του παγκόσμιου εμπορίου υπερβαίνει τα διαθέσιμα εργαλεία των κυβερνήσεων. Ίσως γιατί οι πολιτικοί φοβούνται ότι μια σκληρή θέση απέναντι στα supply chains θα θεωρηθεί «αντιαναπτυξιακή». Ίσως, τέλος, γιατί το πολιτικό σύστημα στην εποχή των πολιτικών πυροτεχνημάτων αναλώνεται σε θεάματα, ενώ τα εργασιακά ζητήματα είναι αργά, δύσκολα, τεχνικά και απαιτούν βάθος.

Οι δύο χριστουγεννιάτικοι κόσμοι της Νέας Υόρκης

Η Νέα Υόρκη έχει αυτό το παράξενο χάρισμα: σε αναγκάζει να βλέπεις ταυτόχρονα τη λάμψη και το παρασκήνιο. Από τη μία η Fifth Avenue, τα φώτα, τα brands. Από την άλλη το Cornell, όπου αποκαλύπτεται το πραγματικό τίμημα της παραγωγής: εργάτες που λιώνουν στη ζέστη, χώρες που πνίγονται από πλημμύρες, επενδυτές που τρέμουν το ρίσκο, εταιρείες που αναζητούν ένα σταθερό πλαίσιο, συνδικάτα που επιμένουν σε κανόνες με δόντια, πολιτικές που αλλάζουν νόημα πιο γρήγορα απ’ όσο αλλάζουν τις λέξεις τους.

Κάπου ανάμεσα στο φως των βιτρινών και στη σκιά των εργοστασίων, η Νέα Υόρκη μού έδειξε δύο κόσμους: τον κόσμο που καταναλώνουμε και τον κόσμο που τον παράγει. Και το ερώτημα που αιωρήθηκε στο τέλος της ημέρας ήταν ένα: Μπορούν αυτοί οι δύο κόσμοι να συνυπάρξουν με ανθρώπινους όρους ή το μοντέλο έχει ήδη φτάσει στα όριά του;