Εγκληματικότητα στις πόλεις: H θεωρία του «σπασμένου παραθύρου» και οι στρατηγικές αστυνόμευσης στις Ηνωμένες Πολιτείες
Σύμφωνα με τη θεωρία του σπασμένου παραθύρου, τα ορατά σημάδια εγκλήματος, αντικοινωνικής συμπεριφοράς, αταξίας και παραβατικότητας στο αστικό περιβάλλον επιδεινώνουν και ενθαρρύνουν την εγκληματικότητα. Αντιθέτως, η αστυνόμευση που έχει στόχο παραβιάσεις του νόμου όπως ο βανδαλισμός, η αλητεία, η κατανάλωση οινοπνευματωδών σε δημόσιο χώρο και η ρίψη σκουπιδιών συμβάλλει στη δημιουργία ατμόσφαιρας ευταξίας και νομιμότητας, αποτρέποντας σοβαρότερα εγκλήματα. Την άποψη αυτή εισήγαγαν το 1982, σε άρθρο τους στο Atlantic Monthly οι κοινωνιολόγοι Τζέιμς Κ. Γουίλσον και Τζορτζ Λ. Κέλινγκ, εμπνέοντας τον αστυνομικό επίτροπο της Νέας Υόρκης Γουίλιαμ Μπράτον και τον δήμαρχο Ρούντι Τζουλιάνι, οι οποίοι στις αρχές της δεκαετίας του 1990 πιστώθηκαν τη θεαματική μείωση της εγκληματικότητας στην αμερικανική μητρόπολη.
Η εγκληματικότητα στη Νέα Υόρκη και η θεωρία τουσπασμένου παραθύρου
Ήδη από το 1985, η Αρχή Συγκοινωνιών της Νέας Υόρκης προσέλαβε ως σύμβουλο τον Τζορτζ Λ. Κέλινγκ, έναν από τους συγγραφείς του «Broken Windows». Αργότερα, ο Τζορτζ Λ. Κέλινγκ προσελήφθη ως σύμβουλος στα αστυνομικά τμήματα της Βοστόνης και του Λος Άντζελες, με σκοπό να βοηθήσει στην αντιμετώπιση της εγκληματικότητας, που είχε φτάσει σε σημείο ρεκόρ. Μία από τις σημαντικότερες προσπάθειές του ήταν η εκστρατεία κατά των γκραφίτι στο μετρό της Νέας Υόρκης, η οποία διήρκεσε από το 1984 μέχρι το 1990, όταν ο Γουίλιαμ Μπράτον έγινε επικεφαλής της αστυνομίας στα μέσα μεταφοράς της Νέας Υόρκης.
Το 1993, ο νεοεκλεγείς δήμαρχος Ρούντι Τζουλιάνι, αφού προσέλαβε τον Μπράτον ως αστυνομικό επίτροπο, εφάρμοσε αυστηρότερα τους νόμους κατά των λαθρεπιβατών του μετρό, της ούρησης στους δημόσιους χώρους και των γκραφίτι. Η εγκληματικότητα μειώθηκε και συνέχισε να μειώνεται για τα επόμενα δέκα-δεκαπέντε χρόνια· ύστερα σταθεροποιήθηκε σε σχετικά χαμηλό επίπεδο. Στην επιτυχία των νεοϋρκέζικων αρχών συνέβαλαν και άλλοι παράγοντες, όπως η πτώση της ανεργίας κατά 39% στη Νέα Υόρκη από το 1992 μέχρι το 1999. Έκτοτε, παρά τις διακυμάνσεις της οικονομίας και τη σχετική χαλάρωση της αστυνόμευσης, η εγκληματικότητα στη Νέα Υόρκη δεν εμφανίζει αισθητή επιδείνωση. Ωστόσο, τα πρώτα χρόνια η αστυνόμευση και οι αμφιλεγόμενες αστυνομικές πρακτικές, όπως εκείνη της σωματικής έρευνας στον δρόμο, δίχασαν τους Νεοϋορκέζους. Ύστερα συνήθισαν.
Η δυσαρέσκεια δεν σημαίνει πως ο Τζέιμς Κ. Γουίλσον και ο Τζορτζ Λ. Κέλινγκ είχαν άδικο: αν σε ένα κτίριο σπάσει ένα τζάμι και δεν αντικατασταθεί, όλα τα τζάμια θα σπάσουν, και μάλιστα σύντομα. Το σπασμένο παράθυρο που δεν επισκευάζεται είναι σημάδι ότι κανείς δεν νοιάζεται· εκτός του ότι δείχνει την αδιαφορία του κοινωνικού περιβάλλοντος, σημαίνει επίσης ατιμωρησία. Το 1996, στο βιβλίο εγκληματολογίας και αστικής κοινωνιολογίας «Fixing Broken Windows: Restoring Order and Reducing Crime in Our Communities», ο Τζορτζ Λ. Κέλινγκ και η Κάθριν Κόουλς ανέπτυξαν το επιχείρημα του άρθρου στο Atlantic Monthly και πρότειναν λύσεις για τον περιορισμό του εγκλήματος στις μεγαλουπόλεις. Σύμφωνα με τους συγγραφείς του βιβλίου, μια επιτυχημένη στρατηγική π.χ. για την πρόληψη του βανδαλισμού είναι η αντιμετώπιση των προβλημάτων όταν δεν έχουν πάρει ακόμα μεγάλη έκταση: αν αντικατασταθούν αμέσως τα σπασμένα τζάμια, υπάρχουν λιγότερες πιθανότητες οι βάνδαλοι να σπάσουν περισσότερα τζάμια ή να προκαλέσουν άλλες ζημιές· αν καθαρίζουμε το πεζοδρόμιο κάθε μέρα, θα συσσωρεύονται λιγότερα σκουπίδια· αν τρίψουμε τα βανδαλισμένα αγάλματα, τους τοίχους και τα έπιπλα του άστεως, είναι λιγότερο πιθανό να κλιμακωθούν οι βανδαλισμοί.
Παραλλήλως, η επισκευή, η επανορθωτική παρέμβαση στον αστικό χώρο, η επιβολή των νόμων δημιουργούν στους κατοίκους το αίσθημα του ανήκειν στη γειτονιά και γενικότερα στην πόλη. Αυτό το αίσθημα οδηγεί σε αντανακλαστικά προστασίας του χώρου, τα οποία, με παράλληλη αστυνομική πρόληψη του εγκλήματος, εξασφαλίζουν περιβάλλον νομιμότητας. Με λίγα λόγια, για να αντιμετωπιστεί η εγκληματικότητα χρειάζεται ψυχολογική και πρακτική επένδυση της κοινότητας στον αστικό χώρο· το να νιώθουν οι κάτοικοι πως ο χώρος είναι δικός τους και έχουν ευθύνη απέναντί του. Όταν εμφανίζονται «σπασμένα παράθυρα» σημαίνει ότι οι κάτοικοι έχουν αποσυνδεθεί από τη συνοικία τους και έχουν γίνει απαθείς. Το πρόβλημα δεν αργεί να επιδεινωθεί: όπως ξέρουμε από την εμπειρία πολλών αμερικανικών μεγαλουπόλεων, η ανοχή στην αντικοινωνική συμπεριφορά και την παραβατικότητα χαμηλού επιπέδου ανοίγει τον δρόμο στο βίαιο έγκλημα. Προστίθεται ο παράγοντας του κοινωνικού ελέγχου που ασκείται καλύτερα σε παραδοσιακές γειτονιές όπου οι άνθρωποι γνωρίζονται μεταξύ τους: όσο πιο αραιοκατοικημένη είναι η περιοχή κι όσο επικρατεί ανωνυμία –απουσία πολεοδομικού σχεδίου γειτονιάς με πολυμορφική δραστηριότητα και δρόμους που να περπατιούνται–, ο κοινωνικός έλεγχος εξασθενεί μαζί με τους αποδεκτούς κανόνες συμπεριφοράς.
Σύμφωνα με τη θεωρία του σπασμένου παραθύρου, ένα τακτοποιημένο και καθαρό περιβάλλον, που διατηρείται τακτοποιημένο και καθαρό, στέλνει το μήνυμα ότι η περιοχή επιτηρείται κι ότι δεν γίνεται ανεκτή η εγκληματική δραστηριότητα. Αντιθέτως, ένα περιβάλλον με σπασμένα τζάμια, γκραφίτι, σκουπίδια, εγκαταλειμμένα οχήματα, ρημαγμένα κτίρια, στέλνει το μήνυμα ότι η περιοχή έχει παραδοθεί στους εγκληματίες. Καθώς το τοπίο επικοινωνεί με τους ανθρώπους, ένα ανυπεράσπιστο και ευάλωτο τοπίο αντιπροσωπεύει την έλλειψη συνοχής των ανθρώπων που το κατοικούν και, στη συνέχεια, το κατεστραμμένο τοπίο οδηγεί τα άτομα στο να περνούν όλο και λιγότερο χρόνο στον κοινόχρηστο χώρο. Έτσι, οι κοινότητες υποβαθμίζονται και, εκτός από τα παράθυρα που σπάνε, αλλοιώνεται η συμπεριφορά των ανθρώπων στον κοινόχρηστο χώρο.
Κι ενώ όποιοι έχουν τη δυνατότητα να φύγουν μετακομίζουν σε καλύτερο οικιστικό περιβάλλον, στην υποβαθμισμένη περιοχή συρρέουν θορυβώδεις έφηβοι, ταραχοποιοί, εθισμένοι σε ναρκωτικά και sex workers, με αποτέλεσμα την αποθάρρυνση των «φυσιολογικών» δραστηριοτήτων όπως το να περπατά κανείς στο πάρκο, να βγάζει βόλτα το σκυλί του ή να κάνει ψώνια. Αίφνης, οι παλιοί κάτοικοι μιας γειτονιάς αισθάνονται εισβολή βαρβάρων και ανατροπή όλων των κωδίκων συμπεριφοράς: αυτό που θεωρούνταν σωστό και φυσιολογικό δεν είναι πια.
Εδώ εμφανίζεται μια παρενέργεια της κατά τα άλλα επιθυμητής αστυνόμευσης. Ιδιαίτερα η τακτική της «μηδενικής ανοχής» φαίνεται ότι αυξάνει περισσότερο τον φόβο των νομιμοφρόνων παρά των παραβατών. Ωστόσο, πρέπει να σημειωθεί ότι ένας πιθανός δείκτης των ανεξέλεγκτων κοινωνικών ταραχών, που ξεκίνησαν στη δεκαετία του 1960, ήταν η μετατόπιση της αστυνομίας από τη διατήρηση της τάξης στο έγκλημα: έτσι, οι συνοικίες κλήθηκαν να αναλάβουν την ευθύνη της μικρής παραβατικότητας, προκειμένου η αστυνομία να κυνηγήσει τη μαφία και γενικότερα το βίαιο έγκλημα. Αλλά απέτυχαν. Ένας κεντρικός παράγοντας επιτυχίας ή αποτυχίας ήταν το οικονομικό επίπεδο. Αν εγκαταλείψουμε ένα χαλασμένο όχημα χωρίς πινακίδες στην περιοχή της οδού Χάρπερ στο Ντιτρόιτ, θα εκτυλιχθούν πολύ διαφορετικές σκηνές από εκείνες π.χ. στο καθαρό και εύπορο Πάλο Άλτο στην Καλιφόρνια. Στην πρώτη περίπτωση, μέσα σε λίγες ώρες, βάνδαλοι θα κλέψουν την μπαταρία και τα λάστιχα, ενώ το κουφάρι του οχήματος μπορεί να παραμείνει στην άκρη του δρόμου επί χρόνια. Στη δεύτερη περίπτωση θα κληθεί αμέσως η τροχαία για να απομακρύνει το όχημα και για να εντοπίσει τον ιδιοκτήτη του.
Η θεωρία του σπασμένου παραθύρου δεν πέτυχε παντού, ούτε αποτελεί τη μοναδική αρχή αντιμετώπισης του εγκλήματος. Στην Αλμπουκέρκη (Νέο Μεξικό) εφαρμόστηκε από τα τέλη της δεκαετίας του 1990 ένα πρόγραμμα ασφάλειας εμπνευσμένο από τα Broken Windows, βέβαια η Αλμπουκέρκη είναι σήμερα αρκετά επικίνδυνη. Αλλά το μικρότερο Λόουελ της Μασαχουσέτης σημείωσε κάποια επιτυχία διότι προσάρμοσε τη θεωρία στις ιδιαίτερες ανάγκες του. Εντόπισε 34 «εστίες εγκλήματος» όπου οι αρχές μάζεψαν τα σκουπίδια, έφτιαξαν τα φώτα των δρόμων, επέβαλαν τους οικοδομικούς κώδικες, αποθάρρυναν τους επαίτες, προχώρησαν σε συλλήψεις για παραβάσεις και διεύρυναν τις υπηρεσίες ψυχικής υγείας και βοήθειας για τους αστέγους. Οι περιοχές που έλαβαν πρόσθετη προσοχή παρουσίασαν μείωση κατά 20% στις κλήσεις στην αστυνομία. Το συμπέρασμα ήταν ότι ο καθαρισμός του φυσικού περιβάλλοντος ήταν πιο αποτελεσματικός από τις συλλήψεις για πλημμέλημα και ότι η αύξηση των κοινωνικών υπηρεσιών δεν είχε κανένα αποτέλεσμα.
Το 2007 και το 2008 στην Ολλανδία, ο Κις Κάιζερ και οι συνεργάτες του από το Πανεπιστήμιο του Groningen διεξήγαγαν μια σειρά ελεγχόμενων πειραμάτων για να προσδιορίσουν αν τα σκουπίδια ή τα γκραφίτι ευνοούσαν την κλοπή, τη ρύπανση ή άλλες μορφές αντικοινωνικής συμπεριφοράς. Επέλεξαν αρκετές αστικές τοποθεσίες, όπου κατέγραφαν πώς συμπεριφέρονταν οι άνθρωποι σε «διαταραγμένο» και σε «εύκτακτο» περιβάλλον. Το συμπέρασμα, μια σαφής επίρρωση της θεωρίας του σπασμένου παραθύρου, δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Science. Μια 18μηνη μελέτη του Καρλος Βιλάλτα στην Πόλη του Μεξικού έδειξε ότι το Σπασμένο Παράθυρο αποτελούσε επιβαρυντικό παράγοντα ακόμα και σε ό,τι αφορά τις ανθρωποκτονίες: στις περιοχές κοντά σε χωματερές, το Μέξικο Σίτι παρουσιάζει υψηλά ποσοστά κλοπής οχημάτων και ληστειών· δηλαδή εγκλημάτων που σχετίζονται με την ιδιοκτησία.
Τα σπασμένα παράθυρα είναι δείκτης χαμηλής αξίας ακινήτων και αποθαρρύνουν τους επενδυτές. Συχνά, οι επιχειρηματίες ακινήτων επωφελούνται από την υιοθέτηση της θεωρίας των σπασμένων παραθύρων, προωθώντας προγράμματα αστικών αναπλάσεων και εξευγενισμού. Με τη σειρά τους, αυτές οι παρεμβάσεις ενθαρρύνουν επενδύσεις και δημογραφικές μετατοπίσεις.
Ωστόσο, η εγκληματικότητα είναι υπερβολικά περίπλοκο ζήτημα, με πλήθος παραγόντων. Λίγοι ισχυρίζονται ότι μπορεί να λυθεί αποκλειστικά με τον συνδυασμό αστυνόμευσης και κοινοτικού ελέγχου. Όπου έχει περιοριστεί η εγκληματικότητα, ιδιαίτερα οι ανθρωποκτονίες, έχουν συμβάλει η βελτίωση των οικονομικών συνθηκών, η βελτίωση της εκπαίδευσης, η εξασθένιση συγκεκριμένων φαινομένων (όπως ήταν εκείνο της κρίσης του κρακ), η άσκηση δικαιωμάτων όπως η αντισύλληψη και η άμβλωση, που έχουν ως αποτέλεσμα λιγότερα ανεπιθύμητα παιδιά. Το σίγουρο είναι πως η κρατική εγκατάλειψη, η οικογενειακή παραμέληση, η οικονομική παρακμή και ο λανθασμένος πολεοδομικός σχεδιασμός είναι κρίκοι μιας αιτιολογικής αλυσίδας. Η συνοχή μεταξύ των κατοίκων σε συνδυασμό με κοινές προσδοκίες για τον κοινωνικό έλεγχο του δημόσιου χώρου μπορεί πράγματι να προλάβει και να μειώσει την εγκληματικότητα. Στις ΗΠΑ φαίνεται πως υπάρχουν αυτές οι «κοινές προσδοκίες»: μια μελέτη του Ουέσλι Σκόγκαν στο Πανεπιστήμιο Northwestern με δείγμα 13.000 κατοίκους μεγαλουπόλεων, κατέληξε στο συμπέρασμα ότι διαφορετικές εθνοτικές ομάδες έχουν παρόμοιες ιδέες ως προς το τι είναι «ταραχή» και «ανεπιθύμητη συμπεριφορά». Το σημειώνω διότι, ως προς την κατάσταση των Εξαρχείων, οι Έλληνες δεν συμφωνούν ότι πρόκειται για ρυπαρή περιοχή που ανθίσταται στον ορθολογισμό.
