«20 ημέρες στη Μαριούπολη» και δύο χρόνια μετά

Ήταν μια δύσκολη στιγμή μέσα στη λαμπερή γιορτή των Όσκαρ, η βράβευση του ντοκιμαντέρ «20 ημέρες στη Μαριούπολη». Ο βραβευμένος δημοσιογράφος του Associated Press και δημιουργός του ντοκιμαντέρ Mstyslav Chernov δήλωσε συγκινημένος: «Αυτό είναι το πρώτο Όσκαρ στην ουκρανική ιστορία και είναι τιμή μου. Πιθανώς θα είμαι ο πρώτος σκηνοθέτης σε αυτή τη σκηνή που θα πει ότι εύχομαι να μην είχα κάνει ποτέ αυτή την ταινία, εύχομαι να μπορούσα να το ανταλλάξω αυτό με το να μην επιτίθετο ποτέ η Ρωσία στην Ουκρανία».

Το Όσκαρ καλύτερου ντοκιμαντέρ για το «20 ημέρες στην Μαριούπολη» ήρθε σε μια κομβική για την Ουκρανία στιγμή: ο πόλεμος έχει εισέλθει στον 3ο χρόνο και η πορεία του είναι πιο αμφίρροπη από ποτέ. Το Κίεβο πασχίζει να πείσει τους συμμάχους για τη στρατιωτική και οικονομική στήριξη που χρειάζεται, και περισσότερο από όλους τις ΗΠΑ. Το «ανώτατο» βραβείο στο κινηματογραφικό σύμπαν ήρθε σε μια στιγμή που είναι σημαντικό να ευαισθητοποιηθεί εκ νέου η κοινή γνώμη για τον πόλεμο και τη φρίκη που καταγράφεται κάθε μέρα στην Ουκρανία, ειδικά όταν ο Ντόναλντ Τραμπ που «χτυπά την πόρτα» του Λευκού Οίκου εκ νέου, έχει ξεκαθαρίσει ότι ως πρόεδρος των ΗΠΑ θα σταματήσει να παρέχει στήριξη στη χώρα που λέει «όχι» στα επεκτατικά σχέδια του Βλαντιμίρ Πούτιν.

«20 ημέρες στη Μαριούπολη»

Ο Mstyslav Chernov μαζί με τον φωτογράφο Evgeniy Maloletka και την παραγωγό του AP Vasilisa Stepanenko έφτασαν στη Μαριούπολη την ώρα που ξεκινούσε η εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία. Έμειναν με κίνδυνο της ζωής τους επί ημέρες, ενώ γύρω τους βομβαρδίζονταν τα πάντα· ακόμη και νοσοκομεία· ακόμη και καταφύγια αμάχων, όπως το θέατρο της πόλης όπου βρήκαν τον θάνατο εκατοντάδες άνθρωποι.

Το ουκρανικό συνεργείο του AP πήρε την απόφαση να μείνει, να καταγράψει τις φρικαλεότητες των Ρώσων εις βάρος του άμαχου πληθυσμού, τους νεκρούς, τις καταστροφές, τα εγκλήματα πολέμου - και αυτό ήταν μια πολύτιμη συμβολή προκειμένου να μάθει ο πλανήτης τον τρόπο με τον οποίο διεξήγαγε τον πόλεμο εις βάρος της Ουκρανίας η Μόσχα.

Ο φωτογράφος Evgeniy Maloletka βραβεύτηκε αργότερα για τις εικόνες που κατάφερε να στείλει, μεταξύ αυτών της εγκύου που μεταφέρεται με φορείο από το νοσοκομείο που έχει βομβαρδιστεί στο θέατρο, καταφύγιο. Η γυναίκα κατέληξε λίγο μετά τη γέννα του νεκρού παιδιού της. «Θεωρώ πολύ σημαντικό που κερδίζει ένας Ουκρανός ο οποίος δείχνει τις θηριωδίες των ρωσικών δυνάμεων στην Ουκρανία. Είναι σημαντικό όλες οι εικόνες που τραβήξαμε στη Μαριούπολη να καταστούν αποδείξεις για εγκλήματα πολέμου κατά των Ουκρανών» έλεγε μετά τη βράβευσή του ο Maloletka.

Η Μαριούπολη βομβαρδίστηκε, σχεδόν ισοπεδώθηκε, και τελικά «έπεσε» έπειτα από μια τρομακτική πολιορκία του άμαχου πληθυσμού που έμεινε χωρίς φαγητό και νερό, καθώς οι Ρώσοι έσφιγγαν τον κλοιό. Στη συνέχεια σειρά είχε το Azovstal.

Μαριούπολη: Ο στόχος του Πούτιν

Για το Κρεμλίνο, η Μαριούπολη, το στρατηγικά τοποθετημένο αυτό λιμάνι στη θάλασσα της Αζοφικής, ήταν έπαθλο. Η πόλη, ούσα υπό ουκρανικό έλεγχο, αποτελούσε εμπόδιο σε έναν από τους βασικούς στόχους του Πούτιν: τη δημιουργία μιας χερσαίας γέφυρας που θα συνδέει την υπό ρωσικό έλεγχο ανατολική Ουκρανία με τη χερσόνησο της Κριμαίας την οποία η Ρωσία είχε προσαρτήσει μονομερώς ήδη από το 2014.

Η Μαριούπολη και το Azovstal θα εξυπηρετούσαν, ωστόσο, και έναν άλλο στόχο στα χέρια του Κρεμλίνου: εκείνον της υπεράσπισης του ρωσικού αφηγήματος περί «αποναζιστικοποίησης» της Ουκρανίας καθώς μεταξύ των Ουκρανών μαχητών που μάχονταν εκεί βρίσκονταν και ομάδες εθνικιστών – ακροδεξιών.

Η Μαριούπολη, πόλη μισού εκατομμυρίου κατοίκων πριν από τον πόλεμο, υπέστη σημαντική καταστροφή από τις μάχες. Πρόσφατη έρευνα του Παρατηρητηρίου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων διαπίστωσε ότι το 93% των πολυώροφων κτιρίων σε μια κεντρική ζώνη πέντε τετραγωνικών μιλίων έχει υποστεί ζημιές ή έχει καταστραφεί. Η έκθεση του Παρατηρητηρίου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων υπογράμμισε επίσης το βαρύ τίμημα της επίθεσης της Ρωσίας στη Μαριούπολη, η οποία διήρκεσε από τον Φεβρουάριο έως τον Μάιο του 2022, όταν παραδόθηκαν και οι τελευταίοι Ουκρανοί υπερασπιστές στην χαλυβουργία Azovstal.

Η έκθεση κατέγραψε 8.000 θανάτους από μάχες ή αιτίες που σχετίζονται με τον πόλεμο, αν και ο πραγματικός αριθμός είναι πιθανό να είναι πολύ υψηλότερος. Η έκθεση ανέφερε ότι τα ρωσικά αεροπορικά πλήγματα και τα πλήγματα πυροβολικού έπληξαν μη στρατιωτικούς χώρους, συμπεριλαμβανομένων νοσοκομείων, κατοικιών και κέντρων αποθήκευσης και διανομής τροφίμων.

Η πολιορκία του εργοστασίου Azovstal

Το πρωί της 24ης Φεβρουαρίου, όταν ξεκίνησε ο πόλεμος στην Ουκρανία, ο χαλυβουργικός κολοσσός, με τους πάνω από 11.000 εργαζόμενους, αποφάσισε να κατεβάσει τους διακόπτες σβήνοντας τις μηχανές, πράγμα που θα συνέβαινε για πρώτη φορά μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο. Για 80 ημέρες το Azovstal θα γινόταν το επίκεντρο του πολέμου, το σημείο όπου η ρωσική βαρβαρότητα θα συγκρουόταν με την ουκρανική αντίσταση. 

Έως και τις αρχές Μαρτίου, αρκετές χιλιάδες ουκρανικά στρατεύματα είχαν βγει καταφύγιο μέσα στο Azovstal, με τους στρατιώτες να μοιράζονται πια τον ίδιο χώρο με χιλιάδες πολίτες. Συνολικά, από τις 21 Μαρτίου και για τις επόμενες δύο εβδομάδες, οι ουκρανικές δυνάμεις κατάφεραν να προσγειώσουν επτά φορές ελικόπτερα εντός του Azovstal και να σώσουν – απομακρύνουν από εκεί 85 βαριά τραυματισμένους Ουκρανούς στρατιώτες, κάποιοι από τους οποίους είχαν «χάσει» πόδια και χέρια.

Στις 26 Απριλίου, ο γενικός γραμματέας των Ηνωμένων Εθνών, Αντόνιο Γκουτέρες, πέταξε στη Μόσχα κομίζοντας πρόταση ώστε να ανοίξει ανθρωπιστικός διάδρομος για την απομάκρυνση των αμάχων από το Azovstal. Ο Ρώσος πρόεδρος Βλαντιμίρ Πούτιν παρουσιάστηκε, από την πλευρά του, να συμφωνεί «επί της αρχής» με την πρόταση.

Ακόμη και η διαδικασία της εκκένωσης ήταν όμως βασανιστική. Οι βομβαρδισμοί, που είχαν προηγηθεί, ήταν τόσο έντονοι που οι πολίτες αρχικά δίσταζαν να βγουν από το Azovstal. Τελικώς, έπειτα από ανηλεείς βομβαρδισμούς και με τον ρωσικό κλοιό γύρω τους να σφίγγει, τους δόθηκε εντολή να παραδοθούν ως αιχμάλωτοι πολέμου. Περίπου 2.500 Ουκρανοί μαχητές μεταφέρθηκαν σε στρατόπεδο στην ελεγχόμενη από τη Ρωσία περιοχή του Ντονέτσκ, ενώ οι αξιωματικοί και τα ηγετικά στελέχη των ουκρανικών δυνάμεων που αιχμαλωτίστηκαν έχουν μεταφερθεί σε φυλακή της Μόσχας (Lefortovo), όπως αναφέρεται.

Στα τέλη Ιουνίου, θα ακολουθούσε, όμως, και μια ανταλλαγή αιχμαλώτων μεταξύ Ρώσων και Ουκρανών. Συνολικά 144 Ουκρανοί, οι περισσότεροι από αυτούς μαχητές του Αζόφσταλ, οδηγήθηκαν στις 29 Ιουνίου με λεωφορεία πίσω στη δυτική Ουκρανία. Χιλιάδες άλλοι παραμένουν, ωστόσο, αιχμάλωτοι πίσω στις υπό ρωσικό έλεγχο περιοχές, ενώ περισσότερες από 400 σοροί στρατιωτών έχουν επιστραφεί πίσω στην Ουκρανία προκειμένου να ενταφιαστούν εκεί.

Μαριούπολη: Η κατάσταση σήμερα, δύο χρόνια μετά

Δύο εβδομάδες πριν παραδοθούν και οι τελευταίοι Ουκρανοί μαχητές, η Ρωσία ανακοίνωσε ένα γενικό σχέδιο για την πόλη, το οποίο εκπονήθηκε από το ρωσικό Υπουργείο Κατασκευών και το Ενιαίο Ινστιτούτο Έρευνας και Σχεδιασμού με έδρα τη Μόσχα. Ο επικεφαλής της ρωσικής διοίκησης δημοσίευε φωτογραφίες στο Telegram με τον ίδιο να επιθεωρεί κτίρια ή να συζητά για τη διάστρωση των δρόμων. Οι αναρτήσεις του απεικόνιζαν τη ζωή να επιστρέφει στην κανονικότητα, με τις ρωσικές εταιρείες να χρηματοδοτούν εκδρομές στον ζωολογικό κήπο για τα παιδιά της περιοχής και τους ρωσικούς εορτασμούς για την Ημέρα της Νίκης.

Τον Μάρτιο του 2023, ο ίδιος ο Πούτιν επισκέφθηκε τη Μαριούπολη. Ξεναγήθηκε σε χώρους που ανοικοδομήθηκαν, καθώς και στη νεόκτιστη γειτονιά Nevsky στη δυτική άκρη της πόλης. Ένα βίντεο που δημοσίευσε το Κρεμλίνο έδειχνε τον πρόεδρο της Ρωσίας να συναντά ευτυχισμένους κατοίκους. Στο βάθος ακούγεται μια γυναίκα να φωνάζει: «Δεν είναι αληθινό! Είναι όλα για το θεαθήναι!» Οι φωνές αυτές κόπηκαν γρήγορα.

Παρακολουθώντας από μακριά, οι εξόριστοι Ουκρανοί δημόσιοι υπάλληλοι ήταν συντετριμμένοι. Οι ρωσικές αρχές που καυχιόνταν για τα νέα σχολεία και τους παιδικούς σταθμούς, στην πραγματικότητα έβαζαν τις τελευταίες πινελιές στις εγκαταστάσεις που είχαν κατασκευάσει οι Ουκρανοί.

Τα νέα λεωφορεία και τραμ, με την επιγραφή «Μαριούπολη και Αγία Πετρούπολη, δίδυμες πόλεις» στο πλάι, ήταν ανακατασκευασμένα ουκρανικά μοντέλα που είχαν αγοραστεί λίγο πριν από τον πόλεμο. «Είναι το δικό μας τραμ, έχει ακόμη και τον δικό μας αριθμό κυκλοφορίας», έλεγε στους Financial Times, ο πρώην αναπληρωτής διευθυντής μεταφορών της Μαριούπολης.

Ωστόσο, χωρίς αρκετούς οδηγούς, τα λεωφορεία κυκλοφορούν κατά διαστήματα. Η θέρμανση δεν λειτουργεί, αφήνοντας τους επιβάτες να παραπονιούνται ότι κατά τη διάρκεια του χειμώνα ήταν πιο ζεστά έξω από ό,τι μέσα στο λεωφορείο. Μόνο ένα μέρος του δικτύου του τραμ αποκαταστάθηκε, τα δρομολόγιά του χαράκτηκαν χωρίς να ληφθεί υπόψη πού έπρεπε να πάνε οι άνθρωποι...

Η ρωσική ανοικοδόμηση της Μαριούπολης

Στη βιασύνη της να επιδείξει μια νέα ρωσική Μαριούπολη στον κόσμο, η Μόσχα διοχέτευσε δισεκατομμύρια ρούβλια για την ανοικοδόμηση, συχνά με τη μορφή συμβάσεων που ανατέθηκαν σε ιδιωτικές κατασκευαστικές εταιρείες. Η ανοικοδόμηση της Μαριούπολης είναι ένα κλασικό ρωσικό «μεγαλεπήβολο έργο», λέει ο επικεφαλής της Διεθνούς Διαφάνειας για την Ρωσία. Τέτοιου είδους έργα έχουν τεράστιους προϋπολογισμούς και ολοκληρώνονται σε ελάχιστο χρόνο με κακοτεχνίες, προσθέτει ο ίδιος.

Αυτή τη στιγμή, στην πόλη εργάζονται περί τους 5.000 οικοδόμους και ο στόχος του Πούτιν είναι το έργο ανοικοδόμησης της Μαριούπολης να έχει ολκληρωθεί τον Μάρτιο του 2025.

Από την πλευρά των Ουκρανών, κάποιοι κάτοικοι της Μαριούπολης αντιμετωπίζουν μια άλλη πρόκληση: να αποδείξουν ότι τους ανήκουν τα διαμερίσματα στα οποία ζούσαν πριν από τον πόλεμο. Ορισμένοι έχασαν τα έγγραφά τους κατά τη διάρκεια των μαχών, άλλοι μόλις τώρα επιστρέφουν στην υπό ρωσική κατοχή πόλη· κάποιοι εξ αυτών είναι πιο άτυχοι καθώς βρήκαν κατεδαφισμένες τις πολυκατοικίες στις οποίες κάποτε είχαν διαμερίσματα με θέα στη θάλασσα.

Εν τω μεταξύ, ρωσικές κατασκευαστικές εταιρείες διαφημίζουν «πολυτελή» διαμερίσματα στα κτίρια που χτίζουν, ενώ στους αρχικούς ιδιοκτήτες προσφέρονται πρόχειρες κατοικίες στα περίχωρα της πόλης. Οι συνθήκες διαβίωσης σε πολλά από αυτά τα πρόχειρα καταλείμματα είναι επικίνδυνες για την υγεία των ενοίκων, όπως καταγράφουν σε ρεπορτάζ τους οι Financial Times.

Την ίδια ώρα, η πρόσβαση σε κοινωνικές υπηρεσίες και υγειονομική περίθαλψη εξαρτάται από την κατοχή ρωσικού διαβατηρίου, και όσοι δεν έχουν ρωσικό διαβατήριο μετά την 1η Ιουλίου θα θεωρούνται ξένοι πολίτες ή απάτριδες και θα κινδυνεύουν με απέλαση. 

Στη Μαριούπολη μπορεί να σοβατίζονται τα σημάδια από τις σφαίρες και να χτίζονται οι τρύπες από τα βλήματα που έπληξαν ανηλεώς την πόλη τους πρώτους μήνες του πολέμου, αλλά τα τραύματα δεν κλείνουν. Και κανείς δεν ξεχνά ότι η Μαριούπολη τελεί υπό ρωσική κατοχή.