Ο συγγραφέας Γιώργος Παναγιωτάκης γράφει πώς ένα παλιό hoax γίνεται μια επίκαιρη, διδακτική ιστορία.
Οι άνθρωποι είμαστε εύπιστα ζώα. Κάτω δε από τις κατάλληλες συνθήκες μπορούμε να την πατήσουμε ακόμα και όταν νομίζουμε πως είμαστε επαρκώς θωρακισμένοι. Όταν δηλαδή διαθέτουμε μόρφωση, κατάρτιση αλλά και γνώση των μηχανισμών της εξαπάτησης. Γινόμαστε δε ακόμα πιο εύπιστοι όταν εκείνο που μας σερβίρεται σαν αληθινό, κολακεύει την οπτική και τα πιστεύω μας.
Μια χαρακτηριστική τέτοια περίπτωση έλαβε χώρα πριν από έναν αιώνα και κάτι. Το 1917, λοιπόν, στο Κότινγκλι της Αγγλίας δύο ξαδερφούλες, η δεκαεξάχρονη Έλσι Ράιτ και η εννιάχρονη Φράνσις Γκρίφιθς δήλωσαν στους γονείς τους πως σε ένα κοντινό δασάκι είχαν δει νεράιδες. Και για να το αποδείξουν, πήραν τη φωτογραφική μηχανή του πατέρα της Έλσι, πήγαν ξανά μόνες τους στο δασάκι και τις φωτογράφισαν. Πράγματι, όταν το φιλμ εμφανίστηκε και οι φωτογραφίες τυπώθηκαν, η ιστορία των κοριτσιών επιβεβαιώθηκε. Οι νεράιδες ήταν εκεί.
Βλέποντας σήμερα τις φωτογραφίες τους καταλαβαίνουμε αμέσως τη μάλλον χοντροκομμένη απάτη. Τότε όμως το μάτι των ανθρώπων ήταν πολύ λιγότερο εξασκημένο. Επιπλέον, υπήρχε η βεβαιότητα πως ό,τι απεικονίζεται σε μια φωτογραφία δεν μπορεί παρά να είναι αληθινό. Τα νέα λοιπόν συντάραξαν την τοπική κοινωνία και, όταν εξαπλώθηκαν σε όλη τη χώρα, κατέφτασαν στο Κότινγκλι δημοσιογράφοι και ειδικοί. Μεταξύ αυτών και ο σερ Άρθουρ Κόναν Ντόιλ, ο δημιουργός της προσωποποίησης της κοινής λογικής που ακούει στο όνομα Σέρλοκ Χολμς.
Το αναμενόμενο θα ήταν ο ορθολογιστής συγγραφέας να αντιληφθεί στη στιγμή την απάτη. Όμως ο Ντόιλ είχε πάντα μια ροπή προς το μεταφυσικό καθώς και την πεποίθηση ότι η σύνδεση του κόσμου μας με το επέκεινα μπορεί να αποδειχτεί επιστημονικά. Ο θάνατος του γιου του στα πεδία του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου μετέτρεψε τη ροπή του σε εμμονή. Το ίδιο συνέβη και σε πολλούς ακόμη ανθρώπους οι οποίοι είχαν χάσει τους αγαπημένους τους στον πόλεμο, με αποτέλεσμα τα επαγγέλματα του μέντιουμ και του πνευματιστή να γνωρίζουν εκείνα τα χρόνια μεγάλη άνθιση.
Ο Ντόιλ πήγε λοιπόν στο Κότινγκλι και, αφού ερεύνησε σε βάθος την υπόθεση και μελέτησε εμβριθώς τις φωτογραφίες, αποφάνθηκε πως σε αυτές απεικονίζονταν πραγματικές νεράιδες. «Η επιβεβαίωση της ύπαρξής των νεραϊδών» σημείωνε σε ένα άρθρο του «βγάζει τον εικοστό αιώνα από τη λάσπη της πεζότητας και μας πείθει πως η ζωή είναι γεμάτη λάμψη και μυστήριο». Όπως ήταν φυσικό, πολλοί αμφισβήτησαν την ετυμηγορία του: "Knowing children, and knowing that Sir Doyle has legs, I decide that the little girls have pulled one of them", έγραψε ο επίσης συγγραφέας Μόρις Χιούλετ. Δηλαδή: «Γνωρίζοντας πώς σκέφτονται τα παιδιά αλλά και το ότι ο σερ Ντόιλ διαθέτει πόδια, είμαι βέβαιος πως τα κοριτσάκια τού τράβηξαν ένα από αυτά» (τον έπιασαν κορόιδο, δηλαδή).
Την ίδια στιγμή όμως ήταν απίστευτα μεγάλος ο αριθμός εκείνων που, σαν έτοιμοι από καιρό, πείστηκαν για την ύπαρξη των νεράιδων. Η ιστορία έμεινε στην επιφάνεια για πολλά χρόνια. Και όχι μόνο στις συζητήσεις των επαρχιακών παμπ. Γράφτηκαν ακόμη και βιβλία και δημοσιεύτηκαν βαθυστόχαστες έρευνες, ενώ τα κοριτσάκια −που στο μεταξύ ενηλικιώθηκαν και... γέρασαν− επέμεναν σε κάθε ευκαιρία για την αυθεντικότητα των φωτογραφιών τους. Ώσπου το 1983, λίγο πριν εγκαταλείψουν τον μάταιο τούτο κόσμο, ομολόγησαν πως είχαν φτιάξει τις «νεράιδες» κόβοντας τις φιγούρες από ένα παιδικό βιβλίο. Το αποκάλυψαν, μάλιστα, σε έναν εμβρόντητο ερευνητή ο οποίος είχε ξοδέψει τουλάχιστον δέκα χρόνια από τη ζωή του προσπαθώντας να αποδείξει στους κάθε λογής αμφισβητίες πως οι νεράιδες του Κότινγκλι ήταν αληθινές.
Θα περίμενε κανείς πως όσο περισσότερη πρόσβαση στη γνώση και την πληροφορία αποκτούμε, τόσο λιγότερο εύπιστοι θα γινόμαστε. Παραδόξως συμβαίνει ακριβώς το αντίθετο. Σήμερα που ο αναλφαβητισμός έχει σχεδόν εξαλειφθεί και η πληροφορία βρίσκεται σε αφθονία γύρω μας, ζούμε στη χρυσή εποχή του hoax. Ακόμα και η πιο ακραία θεωρία (εκείνη της επίπεδης γης, για παράδειγμα) έχει εκατομμύρια πιστούς και οι θεωρητικοί της, βοηθούμενοι από τους μυστηριώδεις αλγορίθμους και τους συχνά ύποπτους μηχανισμούς των κολοσσών της πληροφόρησης, κάνουν χρυσές δουλειές. Και αυτό γιατί η πίστη μας για το τι είναι αληθινό βαραίνει στην κρίση μας περισσότερο από τα κάθε λογής αποδεικτικά στοιχεία. Ακόμα και από την κοινή λογική.
