Σε ένα σπάνιο άρθρο του στον βρετανικό Economist ο Αμερικανός πρόεδρος επιχειρεί έναν προσωπικό απολογισμό της οκταετούς θητείας του. Ό,τι κι αν πιστεύει κανείς για τον ίδιο και τα πεπραγμένα του, δεν μπορεί να μην αναγνωρίσει ότι ο λόγος του ηχεί σαν μια όαση πολιτικής συγκρότησης και σοβαρότητας στον κατήφορο της τρέχουσας φαιδρής πολιτικής προεκλογικής αντιπαράθεσης των ΗΠΑ. Ακολουθεί ένα εκτενές απόσπασμα του άρθρου. Ολόκληρο εδώ.
Όπου και να πάω αυτόν τον καιρό, στο εσωτερικό ή στο εξωτερικό, οι άνθρωποι με ρωτούν την ίδια ερώτηση: τι συμβαίνει στο αμερικανικό πολιτικό σύστημα; Πώς μια χώρα που έχει ωφεληθεί -ίσως περισσότερο από κάθε άλλη, από τη μετανάστευση, το εμπόριο και την τεχνολογική καινοτομία ανέπτυξε ξαφνικά μια τάση προστατευτισμού κατά των μεταναστών και της καινοτομίας; Γιατί έχουν κάποιοι από την άκρα αριστερά και ακόμη περισσότεροι από την άκρα δεξιά υιοθετήσει έναν σκληρό λαϊκισμό που υπόσχεται επιστροφή σε ένα παρελθόν που δεν είναι δυνατόν να επανέλθει και που, για τους περισσότερους Αμερικανούς, δεν υπήρξε ποτέ;
Είναι αλήθεια ότι μια ανησυχία για τις δυνάμεις της παγκοσμιοποίησης, της μετανάστευσης, της τεχνολογίας, ακόμα και της ίδιας της αλλαγής, έχει επικρατήσει στην Αμερική. Δεν είναι νέα, ούτε διαφορετική από τη δυσαρέσκεια που εξαπλώνεται σε ολόκληρο τον κόσμο, και που συχνά εκδηλώνεται με σκεπτικισμό προς τους διεθνείς οργανισμούς, τις εμπορικές συμφωνίες και τη μετανάστευση. Μπορεί να το δει κανείς στην πρόσφατη ψηφοφορία της Βρετανίας να αποχωρήσει από την Ευρωπαϊκή Ένωση και στην άνοδο των λαϊκιστικών κομμάτων σε όλο τον κόσμο.
Μεγάλο μέρος αυτής της δυσαρέσκειας καθοδηγείται από φόβους που δεν είναι κατά βάση οικονομικοί. Το αντιμεταναστευτικό, αντιμεξικανικό, αντιμουσουλμανικό και αντιπροσφυγικό αίσθημα που εκφράζεται από ορισμένους Αμερικανούς σήμερα αντηχεί εθνικιστικούς κλυδωνισμούς του παρελθόντος - τους περί μεταναστών και εξεγέρσεων νόμους του 1798, τους Know – Nothings (σ.μ ξενοφοβικό κόμμα) των μέσων του 19ου αιώνα, το αντιασιατικό αίσθημα στα τέλη του 19ου και τις αρχές του 20ου αιώνα, καθώς και κάθε εποχής στην οποία οι Αμερικανοί άκουγαν ότι θα μπορούσε να αποκατασταθεί η δόξα του παρελθόντος, αρκεί να έθεταν υπό έλεγγχο μια ομάδα ατόμων ή μια ιδέα που απειλούσε την Αμερική. Τους ξεπεράσαμε αυτούς τους φόβους και θα το κάνουμε και πάλι.
Αλλά μέρος της δυσαρέσκειας αυτής έχει τις ρίζες της σε εύλογες ανησυχίες για τις μακροπρόθεσμες δυνάμεις της οικονομίας. Δεκαετίες πτωτικού ρυθμού αύξησης της παραγωγικότητας και η αύξηση της ανισότητας έχουν οδηγήσει σε βραδύτερη αύξηση των αποδοχών για τις οικογένειες χαμηλού και μεσαίου εισοδήματος. Η παγκοσμιοποίηση και η αυτοματοποίηση έχουν αποδυναμώσει τη θέση των εργαζομένων και την ικανότητά τους να εξασφαλίζουν έναν αξιοπρεπή μισθό. Πολλοί που θα μπορούσαν να είναι γιατροί ή μηχανικοί σταδιοδρομούν κάνοντας συναλλαγές στον χρηματοπιστωτικό τομέα, αντί να εκμεταλλευτούν το ταλέντο τους καινοτομώντας στην πραγματική οικονομία. Και η οικονομική κρίση του 2008, το μόνο που έκανε είναι να αυξήσει την απομόνωση των εταιρειών και των ελίτ, που συχνά φαίνεται ότι ζουν με διαφορετικούς κανόνες από τους απλούς πολίτες.
Έτσι δεν είναι περίεργο ότι τόσοι πολλοί είναι δεκτικοί στον ισχυρισμό ότι το παιχνίδι είναι στημένο. Αλλά μέσα σε αυτή την κατανοητή απογοήτευση, μεγάλο μέρος της οποίας υποδαυλίζεται από πολιτικούς, οι οποίοι χειροτερεύουν το πρόβλημα αντί να το βελτιώνουν, είναι σημαντικό να θυμόμαστε ότι ο καπιταλισμός είναι η μεγαλύτερη κινητήρια δύναμη ευημερίας και ευκαιριών που έχει γνωρίσει ποτέ ο κόσμος.
Κατά τη διάρκεια των τελευταίων 25 ετών, το ποσοστό των ανθρώπων που ζουν σε συνθήκες ακραίας φτώχειας έχει μειωθεί από σχεδόν 40% σε κάτω από 10%. Πέρυσι, τα αμερικανικά νοικοκυριά απόλαυσαν τη μεγαλύτερη αύξηση εισοδήματος που έχει καταγραφεί ποτέ και το ποσοστό φτώχειας μειώθηκε ταχύτερα από οποιαδήποτε άλλη χρονιά από το 1960. Οι μισθοί έχουν αυξηθεί ταχύτερα σε πραγματικούς όρους κατά τη διάρκεια αυτού του οικονομικού κύκλου από κάθε άλλον από το 1970. Αυτά τα οφέλη θα ήταν αδύνατα χωρίς την παγκοσμιοποίηση και την τεχνολογική μεταμόρφωση οι οποίες όμως προκαλούν μέρος της ανησυχίας που βρίσκεται πίσω από την τρέχουσα πολιτική συζήτηση.
Αυτό είναι το παράδοξο που ορίζει τον κόσμο μας σήμερα. Ο κόσμος ευημερεί περισσότερο από ποτέ και όμως οι κοινωνίες μας χαρακτηρίζονται από αβεβαιότητα και ανησυχία. Έτσι, έχουμε μια επιλογή: επιστροφή στις παλιές, κλειστές οικονομίες ή φυγή προς τα εμπρός, αναγνωρίζοντας την ανισότητα που μπορεί να έρθει με την παγκοσμιοποίηση, αλλά και δεσμευόμενοι να κάνουμε την παγκόσμια οικονομία να δουλέψει καλύτερα για όλους, όχι μόνο γι αυτούς στην κορυφή.
Το κίνητρο του κέρδους μπορεί να είναι μια ισχυρή δύναμη για το κοινό καλό, οδηγώντας τις επιχειρήσεις στη δημιουργία προϊόντων που οι καταναλωτές χρειάζονται ή δίνοντας κίνητρο στις τράπεζες να δανείζουν αναπτυσσόμενες επιχειρήσεις. Αλλά, από μόνο του, δεν θα οδηγήσει σε κοινή ευημερία μοιρασμένη σε ευρεία κλίμακα και σε ανάπτυξη. Οι οικονομολόγοι έχουν αναγνωρίσει από καιρό ότι οι αγορές, αν αφεθούν αναξέλεγκτες μπορεί να αποτύχουν. Αυτό μπορεί να συμβεί μέσα από την τάση τους προς το μονοπώλιο και την προσοδοθηρία, την αποτυχία των επιχειρήσεων να λαμβάνουν υπόψη τους τις επιπτώσεις της ρύπανσής τους σε άλλους, την ατελή πληροφόρηση που μπορεί να αφήσει τους καταναλωτές ευάλωτους σε επικίνδυνα προϊόντα ή υπερβολικά ακριβή ασφάλισης υγείας.
Ουσιαστικά, ένας καπιταλισμός που διαμορφώνεται από τους λίγους και δεν λογοδοτεί στους πολλούς είναι μια απειλή για όλους. Οι οικονομίες είναι πιο επιτυχημένες όταν κλείνει το χάσμα μεταξύ πλουσίων και φτωχών και η ανάπτυξη έχει ευρεία βάση. Ένας κόσμος στον οποίο το 1% της ανθρωπότητας ελέγχει τόσο πλούτο όσο το άλλο 99% δεν θα είναι ποτέ σταθερός. Το χάσμα μεταξύ πλουσίων και φτωχών δεν είναι νέο, αλλά ακριβώς όπως το παιδί σε μια παραγκούπολη μπορεί να δει τον ουρανοξύστη πιο δίπλα, η τεχνολογία επιτρέπει σε οποιονδήποτε με ένα smartphone να δει πώς ζουν οι πιο προνομιούχοι. Οι προσδοκίες αυξάνονται ταχύτερα από ό,τι οι κυβερνήσεις μπορούν να καταφέρουν και μια διάχυτη αίσθηση αδικίας υπονομεύει την πίστη των ανθρώπων στο σύστημα. Χωρίς εμπιστοσύνη, ο καπιταλισμός και οι αγορές δεν μπορούν να συνεχίσουν να παράγουν τα οφέλη που έχουν παραγάγει τους προηγούμενους αιώνες.
Αυτό το παράδοξο της προόδου / κινδύνου έχει αρχίσει να διαμορφώνεται εδώ και δεκαετίες. Αν και είμαι υπερήφανος για όσα η διοίκηση μου έχει καταφέρει αυτά τα τελευταία οκτώ χρόνια, αναγνωρίζω ότι το έργο της τελειοποίησης της Ένωσής μας θα πάρει πολύ περισσότερο χρόνο. Η Προεδρία είναι μια σκυταλοδρομία, που απαιτεί ο καθένας από εμάς να παίξει το ρόλο του για να φέρει τη χώρα πιο κοντά στις υψηλότερες φιλοδοξίες της. 'Αρα, προς τα πού θα βαδίσει ο διάδοχός μου;
Η περαιτέρω πρόοδος απαιτεί την αναγνώριση ότι η οικονομία της Αμερικής είναι ένας εξαιρετικά πολύπλοκος μηχανισμός. Όσο ελκυστικές κι αν ακούγονται κάποιες αφηρημένες ριζοσπαστικές μεταρρυθμίσεις – το να σπάσεις όλες τις μεγάλες τράπεζες ή το να βάλεις απαγορευτικά υψηλούς δασμούς στις εισαγωγές- η οικονομία δεν είναι μια αφηρημένη έννοια. Δεν μπορεί απλά να επανασχεδιαστεί ολοκληρωτικά και επανασυναρμολογηθεί, χωρίς πραγματικές συνέπειες για τους πραγματικούς ανθρώπους.
Αντ 'αυτού, το να αποκαταστήσεις πλήρως την πίστη σε μια οικονομία όπου οι σκληρά εργαζόμενοι Αμερικανοί μπορούν να προοδεύσουν, απαιτεί την αντιμετώπιση τεσσάρων μεγάλων διαρθρωτικών προκλήσεων: τόνωση της παραγωγικότητας, καταπολέμηση της αύξησης της ανισότητας, εξασφάλιση ότι ο καθένας που θέλει δουλειά μπορεί να την έχει και οικοδόμηση μιας ανθεκτικής οικονομίας, έτοιμης για μελλοντική ανάπτυξη.
Αποκαθιστώντας τον δυναμισμό της οικονομίας
Πρώτον, τα τελευταία χρόνια, έχουμε δει απίστευτες τεχνολογικές προόδους, μέσω του διαδικτύου, των κινητών ευρυζωνικών υπηρεσιών και συσκευών, της τεχνητής νοημοσύνης, της ρομποτικής, των προηγμένων υλικών, των βελτιώσεων στην ενεργειακή αποδοτικότητα και της εξατομικευμένης ιατρικής. Αλλά ενώ αυτές οι καινοτομίες έχουν αλλάξει ζωές δεν έχουν ακόμη ενισχύσει σημαντικά την αύξηση της παραγωγικότητας. Κατά την τελευταία δεκαετία, η Αμερική έχει απολαύσει την ταχύτερη αύξηση της παραγωγικότητας μεταξύ των G7, αλλά αυτή έχει επιβραδυνθεί σε όλες σχεδόν τις προηγμένες οικονομίες. Χωρίς μια ταχύτερα αναπτυσσόμενη οικονομία, δεν θα είμαστε σε θέση να παράξουμε τις αυξήσεις των μισθών που οι άνθρωποι επιθυμούν, ανεξάρτητα από το πώς θα μοιράσουμε την πίτα.
Μια σημαντική αιτία της πρόσφατης επιβράδυνσης της παραγωγικότητας υπήρξε η έλλειψη των δημόσιων και ιδιωτικών επενδύσεων που προκλήθηκε, εν μέρει, από τα απόνερα της οικονομικής κρίσης. Αλλά υπήρξαν και αυτοεπιβαλλόμενοι περιορισμοί: η αντιφορολογική ιδεολογία που απορρίπτει σχεδόν όλες τις πηγές της δημόσιας χρηματοδότησης, η εμμονή κατά των ελλειμμάτων σε βάρος των λογαριασμών συντήρησης των υποδομών που περνάμε στα παιδιά μας και ένα πολιτικό σύστημα, τόσο πολωμένο, ώστε να μη διανοούμαστε καν να συζητήσουμε ακόμα και διακοματικές ιδέες του παρελθόντος, όπως οι αναβαθμίσεις γεφυρών και αεροδρομίων.
Θα μπορούσαμε επίσης να βοηθήσουμε τις ιδιωτικές επενδύσεις και την καινοτομία με τη μεταρρύθμιση της φορολογίας για τις επιχειρήσεις μειώνοντας το ποσοστό φορολόγησης και κλείνοντας τα «παράθυρα» - και με δημόσιες επενδύσεις στη βασική έρευνα και ανάπτυξη. Οι πολιτικές που επικεντρώνονται στην εκπαίδευση είναι ζωτικής σημασίας τόσο για την αύξηση της ανάπτυξης, όσο και για τη διασφάλιση ότι αυτή μοιράζεται σε ευρεία βάση. Αυτές περιλαμβάνουν τα πάντα, από την αύξηση της χρηματοδότησης για την προσχολική εκπαίδευση έως τη βελτίωση στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση, πιο προσιτή πανεπιστημιακή εκπαίδευση και επέκταση της υψηλής ποιότητας επαγγελματικής κατάρτισης.
Η αύξηση της παραγωγικότητας και των μισθών, επίσης, εξαρτάται από μια παγκόσμια προσπάθεια για τη δημιουργία κανόνων εμπορίου. Ενώ κάποιες περιοχές έχουν υποφέρει από τον ξένο ανταγωνισμό, το εμπόριο έχει βοηθήσει την οικονομία μας πολύ περισσότερο από ό,τι την έχει βλάψει. Οι εξαγωγές μας, μάς βοήθησαν να βγούμε από την ύφεση. Οι αμερικανικές επιχειρήσεις που εξάγουν πληρώνουν τους εργαζομένους τους έως και 18% περισσότερο κατά μέσο όρο από τις επιχειρήσεις που δεν εξάγουν, σύμφωνα με μια έκθεση από το Συμβούλιο Οικονομικών Εμπειρογνωμόνων μου. Επομένως συνεχίζω να πιέζω το Κογκρέσο να περάσει τη συμφωνία συνεργασίας του Ειρηνικού και να ολοκληρώσει τη Διατλαντική Συμφωνία Εμπορίου και Επενδύσεων με την ΕΕ. Οι συμφωνίες αυτές και η εντατικοποίηση του εμπορίου θα δημιουργήσουν ισότιμους όρους ανταγωνισμού, τόσο για τους εργαζόμενους όσο και τις επιχειρήσεις.
Δεύτερον, παράλληλα με την επιβράδυνση της παραγωγικότητας, η ανισότητα έχει αυξηθεί στις περισσότερες προηγμένες οικονομίες, με την αύξηση αυτή να είναι πιο έντονη στις Ηνωμένες Πολιτείες. Το 1979, το ανώτερο 1% των αμερικανικών οικογενειών απολάμβανε το 7% του συνολικού εισοδήματος. Μέχρι το 2007, το μερίδιο αυτό είχε υπερδιπλασιαστεί στο 17%. Αυτό αμφισβητεί την ίδια την ουσία του τι είμαστε οι Αμερικανοί ως λαός. Δεν φθονούμε την επιτυχία, φιλοδοξούμε να την κατακτήσουμε και θαυμάζουμε όσους το έχουν καταφέρει. Στην πραγματικότητα, έχουμε συχνά αποδεχτεί περισσότερες ανισότητες από άλλους λαούς, επειδή είμαστε πεπεισμένοι ότι με σκληρή δουλειά μπορούμε να βελτιώσουμε τη δική μας κατάσταση και να δούμε τα παιδιά μας να τα καταφέρνουν ακόμα καλύτερα.
Όπως είπε ο Αβραάμ Λίνκολν, «ενώ δεν προτρέπουμε σε κανένα πόλεμο κατά του κεφαλαίου, επιθυμούμε να μπορεί και ο ταπεινότερος άνθρωπος να έχει ίσες ευκαιρίες να πλουτίσει με όλους τους άλλους». Αυτό είναι το πρόβλημα με την αύξηση της ανισότητας -μειώνει την κινητικότητα προς τα πάνω. Κάνει αυτούς που βρισκονται στα πάνω και τα κάτω σκαλοπάτια να παραμένουν εκεί, γίνεται πιο δύσκολο αυτός που είναι κάτω να μπορεί να κινηθεί προς τα επάνω και πιο δύσκολο αυτός που είναι πάνω να χάσει τη θέση του στην κορυφή.
Οι οικονομολόγοι έχουν απαριθμήσει πολλές αιτίες για την άνοδο της ανισότητας: η τεχνολογία, η εκπαίδευση, η παγκοσμιοποίηση, η απαξίωση των συνδικάτων και η πτώση του κατώτατου μισθού. Υπάρχει λογική σ’ αυτό και έχουμε σημειώσει πραγματική πρόοδο σε όλα αυτά τα μέτωπα. Πιστεύω όμως ότι οι αλλαγές στην κουλτούρα και τις αξίες μας έχουν παίξει επίσης σημαντικό ρόλο. Στο παρελθόν, οι διαφορές στις αμοιβές μεταξύ των στελεχών και των εργαζομένων τους καθορίζονταν από ένα μεγαλύτερο βαθμό κοινωνικής αλληλεπίδρασης μεταξύ των εργαζομένων σε όλα τα επίπεδα, στην εκκλησία, στο σχολείο των παιδιών τους, σε πολιτικές οργανώσεις. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο οι διευθυντές έβγαζαν περίπου 20 έως 30 φορές όσο ο μέσος όρος των εργαζομένων τους. Η μείωση ή εξάλειψη αυτού του παράγοντα είναι ένας λόγος για τον οποίο οι σημερινοί διευθυντές βγάζουν πάνω από 250 φορές περισσότερο.
Οι οικονομίες είναι πιο επιτυχείς όταν κλείνουμε το χάσμα μεταξύ πλουσίων και φτωχών και η ανάπτυξη μοιράζεται σε ευρύτερη βάση. Αυτό δεν είναι απλώς ένα ηθικό επιχείρημα. Η έρευνα δείχνει ότι η ανάπτυξη είναι πιο εύθραυστη και οι υφέσεις συχνότερες σε χώρες με μεγαλύτερες ανισότητες. Η συμπύκνωση του πλούτου στην κορυφή σημαίνει λιγότερες καταναλωτικές δαπάνες στην ευρεία βάση, κάτι θεμελιώδες για τις οικονομίες της αγοράς.
[...]
Μια ελπίδα για το μέλλον
Το πολιτικό σύστημα της Αμερικής μπορεί να είναι απογοητευτικό. Πιστέψτε με, το ξέρω. Αλλά ήταν η πηγή, για περισσότερους από δύο αιώνες, οικονομικής και κοινωνικής προόδου. Η πρόοδος των τελευταίων οκτώ χρόνων θα πρέπει να δώσει και στον κόσμο κάποιο μέτρο ελπίδας. Παρά την κάθε είδους διαίρεση και διχόνοια, μια δεύτερη Μεγάλη Ύφεση αποτράπηκε. Το χρηματοπιστωτικό σύστημα σταθεροποιήθηκε, χωρίς να κοστίσει στους φορολογούμενους μια δεκάρα και η αυτοκινητοβιομηχανία διασώθηκε. Ενεργοποίησα μια μεγαλύτερη και πιο εμπροσθοβαρή δημοσιονομική ώθηση ακόμα και από το New Deal του Προέδρου Ρούζβελτ και επέβλεψα την πιο ολοκληρωμένη αναμόρφωση των κανόνων του χρηματοπιστωτικού συστήματος από το 1930, καθώς και τη μεταρρύθμιση της υγειονομικής περίθαλψης, όπως επίσης και την εισαγωγή νέων κανόνων για τη μείωση των εκπομπών των οχημάτων και των εργοστασίων παραγωγής ενέργειας.
Τα αποτελέσματα είναι σαφή: μια πιο ανθεκτική, αναπτυσσόμενη οικονομία, 15 εκατ. νέες θέσεις εργασίας στον ιδιωτικό τομέα από τις αρχές του 2010, αύξηση των μισθών, μείωση της φτώχειας και αρχή της αντιστροφής της ανισότητας, 20 εκατ. περισσότεροι Αμερικανοί με ασφάλιση υγείας ενώ το κόστος της υγειονομικής περίθαλψης αυξάνεται με το βραδύτερο ρυθμό τα τελευταία 50 χρόνια, τα ετήσια ελλείμματα μειώθηκαν κατά σχεδόν τρία τέταρτα και επιτεύχθη μείωση των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα.
Για όλη τη δουλειά που απομένει, τα θεμέλια έχουν μπει. Το μέλλον θα το καθορίσουμε μόνοι μας. Πρέπει να είναι ένα μέλλον οικονομικής ανάπτυξης, όχι μόνο βιώσιμης, αλλά για όλους. Για να το επιτύχει η Αμερική πρέπει να παραμείνει προσηλωμένη στη συνεργασία με όλα τα έθνη ώστε να οικοδομηθούν ισχυρότερες και πιο ευημερούσες οικονομίες για όλους τους πολίτες μας για τις επόμενες γενιές.
16°
