Το χρονικό που αξίζει να διαβάσουν ακόμη και όσοι δεν διαβάζουν ιστορικά βιβλία έχει τη σωστή φόρμουλα για να συνεπάρει. Τι γίνεται όταν μια αμείλικτη αυτοκρατορία ξάφνου ψυχορραγεί; Την 1η Μαρτίου του 1953 ο Ιωσήφ Στάλιν παθαίνει το βαρύ εγκεφαλικό που θα τον στείλει στο μνήμα τέσσερις ημέρες αργότερα, όμως η ζωή δε σταματά για το καθεστώς του. Τον βρήκαν πεσμένο στο πάτωμα της βιβλιοθήκης, φορώντας τη νυχτικιά του. Ήταν αναίσθητος και τα ρούχα του μούσκεμα από τα ούρα. Μετά βίας κινούσε τα μέλη του. Όταν προσπάθησε να μιλήσει, έβγαλε μονάχα έναν παράξενο ψίθυρο. Ήταν τέτοιος ο τρόμος που ενέπνεε, τόσες οι προφυλάξεις που έπαιρνε, ώστε όταν κατέρρευσε ήταν οι δικοί του κανόνες ασφαλείας εκείνοι που δυσκόλεψαν το προσωπικό του να μάθει τι συνέβαινε και να τον βοηθήσει.
Η ατμόσφαιρα παράνοιας και τραγέλαφου την οποία έχουμε εισπράξει σε διάφορα ντοκουμέντα της περιόδου δε λείπει: «Δεν είχε προφτάσει ο Στάλιν ν’ αρρωστήσει, κι ο Μπέρια άρχισε να ξερνάει το μίσος του και να τον χλευάζει», έγραψε ο Χρουστσόφ. «Το ενδιαφέρον όμως ήταν πως μόλις ο Στάλιν έδειξε… σημάδια στο πρόσωπό του ότι ανακτούσε τις αισθήσεις του και μας έκανε να πιστέψουμε ότι συνερχόταν, ο Μπέρια έπεσε στα γόνατα, του άρπαξε το χέρι και άρχισε να το φιλά. Όταν ο Στάλιν έχασε ξανά τις αισθήσεις του κι έκλεισε τα μάτια, ο Μπέρια σηκώθηκε κι έφτυσε». Τέτοια τοπία σκιαγραφεί στο έργο του ο αφηγητής. Όπως κάθε ιστορία με γραφειοκράτες δυνάστες του Πολίτμπιρο και καθ’ έξιν δολοπλόκους, αυτό δεν είναι ένα βιβλίο για όσους ονειρεύονται αγγελούδια.
Ο Τζόσουα Ρούμπενσταϊν, συνεργάτης του Κέντρου Ρωσικών και Ευρασιατικών Σπουδών Ντέιβις του Χάρβαρντ, οργανωτής και περιφερειακός διευθυντής της Διεθνούς Αμνηστίας των ΗΠΑ για τριάντα επτά χρόνια και συγγραφέας του «Μυστικού πογκρόμ του Στάλιν» είναι εξπέρ στις περιγραφές του ιστορικού υπόβαθρου και των πολιτικών προεκτάσεων μια περιόδου που στοίχειωσε τον πλανήτη για πολλές δεκαετίες. Το βιβλίο του ξεκινά με τον θάνατο του Στάλιν, κινείται πίσω στον χρόνο ως το 19ο συνέδριο του κόμματος τον Οκτώβριο του 1952, όταν εκφώνησε την τελευταία δημόσια ομιλία του, και κατόπιν προχωρά μέσα από τον χειμώνα του 1952-53, το διάστημα κατά το οποίο εκτυλίχθηκε η Συνωμοσία των Γιατρών και μια πλατιά εκστρατεία ενάντια στους εβραίους της χώρας. Σημαντικό κεφάλαιο καταλαμβάνει η κάλυψη του γεγονότος από τον σοβιετικό και τον αμερικανικό Τύπο, η αντίδραση της κυβέρνησης Αϊζενχάουερ στις δραματικές αλλαγές που ακολούθησαν στην Μόσχα, οι διπλωματικές δυνατότητες που προέκυψαν για μια αναστροφή στη σχέση Ανατολής – Δύσης και ο τρόπος που εξανεμίστηκαν, ο ατιμωτικός θάνατος του Μπέρια στο φινάλε, η επανεδραίωση του δικτατορικού συστήματος εξουσίας έως την ολοκληρωτική κατάρρευσή του, το 1991.
Μια βάναυση αυτοκρατορία ξαφνικά έχανε τον ηγέτη της. Ήταν ευκαιρία να διαπραγματευτεί ένα νέο ξεκίνημα στις σχέσεις της με τον έξω κόσμο, ενώ ο θάνατος πρόσφερε στους διαδόχους του τη δυνατότητα να αντιστρέψουν την πολιτική του και να ωθήσουν τη χώρα προς ηπιότερη κατεύθυνση. Ωστόσο «ο Στάλιν ήταν μέσα στους πάντες, σαν το σφυρί μέσα στο δρεπάνι, σε κάθε μυαλό», όπως σημείωνε ο συγγραφέας Αντρέι Σινιάφσκι και ο Ρούμπενσταϊν δραματοποιεί μέσα από την ιστορική καταγραφή κάθε χτύπο του σφυριού. Οι τελευταίες μέρες… Με τους διαδόχους και τα μέλη του στενού του κύκλου, τον Γκεόργκι Μαλένκοφ, τον Λαβρέντι Μπέρια, τον Νικολάι Μπουλγκάνιν και τον Νικίτα Χρουστσόφ να περιμένουν τουλάχιστον σαράντα οκτώ ώρες για να ανακοινώσουν την είδηση, θέλοντας να σιγουρευτούν πως ήταν σύμφωνοι για το πώς θα κατένειμαν την εξουσία, πώς θα ηρεμήσουν τον λαό και προπάντων πώς θα προστατευτούν οι ίδιοι. Ταυτόχρονα έπρεπε να βρεθεί τρόπος να αποστασιοποιηθούν από τα εγκλήματά του χωρίς να αναλάβουν ευθύνη για τη βαναυσότητα του τυράννου. Έπρεπε να καλλιεργηθεί η αίσθηση ότι «όφειλαν πιο πολύ να λυπούνται το Κόμμα για όσα είχε υπομείνει, παρά να το καταδικάζουν για όσα είχε επιδοκιμάσει». Και ενώ στο εσωτερικό οι ραδιουργίες εκτυλίσσονται, στην απέναντι πλευρά του παραπετάσματος δημιουργείται η αίσθηση ότι μια δραματική αλλαγή μπορεί να επέλθει. Η καχυποψία όμως δεν ξεπεράστηκε. Ακολούθησαν η κούρσα των εξοπλισμών, η διχοτόμηση της Γερμανίας και της Ευρώπης, ο Ψυχρός Πόλεμος ως τις μακρινές γωνιές του κόσμου, η συνέχιση της εσωτερικής καταπίεσης μέχρι την μεταρρυθμιστική εποχή Γκορμπατσόφ και το σημείο όπου το καθεστώς δεν μπορούσε πλέον να επιβιώσει. Ο θάνατος του Στάλιν: μια ευκαιρία που χάθηκε.
18°
