Το project του βιβλίου «Volta a Itaca» δηλαδή «επιστροφή στην Ιθάκη» έχει ξεκινήσει εδώ και πάρα πολλά χρόνια, από το 1984 που γνωριστήκαμε με τον Virgilio Costa στη Νέα Υόρκη στις μεταπτυχιακές μας σπουδές (studio art στο New York University). Ο Virgilio ήδη μέσα στο χώρο και των γραμμάτων άρχισε ταυτόχρονα αυτή την ποιητική συλλογή.
Το μεγάλο και επικίνδυνο ταξίδι, η μακρόχρονη και δύσκολη επιστροφή στην πατρική γη που αφηγείται η Οδύσσεια χρησιμοποιήθηκε σαν αναφορά – αφορμή για να μιλήσει για την απώλεια, τις μάχες, τον έρωτα, το θάνατο, ακούσια και εκούσια εξορία, οικογενειακές μεταναστεύσεις, εκπλήξεις, τη χαρά, το φως και τις σκιές. Μια σύνθεση της εμπειρίας του ποιητή από τα ταξίδια-προσκύνημα του στις ελληνικές πόλεις της αρχαιότητας, τα δέκα χρόνια παραμονής του στη Νέα Υόρκη και το ιστορικό παρελθόν και παρόν της Βραζιλίας αλλά και την κοινωνική πραγματικότητα του κόσμου μέσα στον οποίο ζούμε, αποτελεί τον κορμό του έργου «Επιστροφή στην Ιθάκη».
Αλλά και για μένα, η σύντομη απουσία από την Ελλάδα σηματοδότησε μια διαφορετική σχέση η οποία επηρέασε τη δουλειά μου θεματολογικά και υφολογικά. Αναδύονται συναισθήματα νοσταλγίας και για πρώτη φορά ζητήματα ταυτότητας. Ο Οδυσσέας με την πολύχρονη παραμονή του εκτός χώρας, σπιτιού και οικογένειας, το συγκλονιστικό και συναρπαστικό ταξίδι επιστροφής έγινε σύντροφος καθημερινός και πιστός. Η μυθολογία και η ιστορία της Ελλάδας για πρώτη φορά έδεσαν αρμονικά με την εβραϊκή κληρονομιά Διασποράς αιώνων.
Ο κοινός τόπος της Οδύσσειας αλλά και η αγάπη που είχαμε ο ένας για την πατρίδα του άλλου υπήρξε η αφορμή για την σύλληψη της ιδέας αυτού του βιβλίου. (Η Βραζιλία ασκούσε πάντα επάνω μου μια μοναδική γοητεία και αποτελούσε τμήμα της οικογενειακής μας ιστορίας όταν μετανάστευσαν η γιαγιά μου με τον παππού μου κι έμειναν δεκαεπτά χρόνια. Σ' αυτούς και αφιερώνω το βιβλίο αυτό).
Επιστέφοντας στην Αθήνα μετέτρεψα τα έργα μου –έργα ζωγραφικά μεγάλων διαστάσεων- σε χαρακτικά μικρών διαστάσεων για τις ανάγκες του βιβλίου. Το 1999 βρίσκομαι στο Rio de Janeiro για πρώτη φορά με τα δεκαεπτά χαρακτικά μου για να ξεκινήσουμε την πραγματοποίηση της αρχικής μας ιδέας. Έκτοτε πέρασαν δεκαετίες μέχρι να υλοποιηθεί το μικρό μας όνειρο-συγκεκριμένα εικοσιοκτώ χρόνια, διάστημα πολύ μεγαλύτερο από τα Ομηρικά Έπη…
Μέσα Μαΐου του 2013 λοιπόν ταξιδεύω για δεύτερη φορά στο Ρίο για την παρουσίαση του βιβλίου «Επιστροφή στην Ιθάκη» των εκδόσεων Lacre-Boca da Νoite υπό την αιγίδα του Υπουργείου Πολιτισμού και ταυτόχρονα για την έκθεση των χαρακτικών μου. Την εκδήλωση φιλοξένησε το ίδρυμα Casa De Rui Barbosa, σπίτι και στέγη της συλλογής του διακεκριμένου συγγραφέα, πολιτικού και δικαστικού που υπερασπίστηκε με σθένος την κατάργηση της δουλείας στη Βραζιλία και τις πολιτικές ελευθερίες. Το βιβλίο παρουσίασε ο ποιητής και κριτικός λογοτεχνίας Alexei Bueno καθώς και ο Μarcio Tavares D’Amaral συγγραφέας και καθηγητής.
Το Ρίο: Πρώην πρωτεύουσα, η δεύτερη μεγαλύτερη πόλη της Βραζιλίας που έχει εξελιχτεί τελευταία σε ισχυρή οικονομική δύναμη, βρίσκεται σε φάση μεγάλων κοινωνικών, πολιτισμικών και πολιτιστικών αλλαγών. Αυτές τις μέρες και πάλι στο κέντρο της προσοχής όλου του κόσμου λόγω των ανυποχώρητων μαζικών διαδηλώσεων με αφορμή την αύξηση της τιμής του εισιτηρίου των μέσων μεταφοράς αλλά και τη γενική δυσφορία του κόσμου για την ακρίβεια, την υψηλή φορολογία, τα υπέρογκα ποσά που δαπανούνται για την διοργάνωση του Mundial του 2014 και των Ολυμπιακών Αγώνων του 2016 τη στιγμή που υπάρχουν ακόμη άλυτα σημαντικά κοινωνικά θέματα.
Στην Copacabana - Κοπακαμπάνα τη μεγαλύτερη νότια παραλία της πόλης, μέσα από μια αιχμηρή εικαστική εγκατάσταση με 500 μπάλες ποδοσφαίρου θαμμένες στην άμμο και ζωγραφισμένες με ένα μαύρο σταυρό – ένα πραγματικό νεκροταφείο - οι κάτοικοι με πλακάτ απαιτούν κονδύλια για την δημόσια παιδεία, υγεία και ασφάλεια αντί γι αυτά που δίνονται για τα στάδια της FIFA. Και είναι φανερή πραγματικά παντού η προετοιμασία για το Μουντιάλ και τους Ολυμπιακούς του 2016.
Νέοι σταθμοί του μετρό ετοιμάζονται, παλιοί κλείνουν για επισκευή δυσχεραίνοντας την κυκλοφορία στην πόλη. Αναπαλαιώνονται παλιά κτίρια, κτίζονται καινούργια, τμήματα ολόκληρα όπως το λιμάνι, ανανεώνονται με ταχύτατους ρυθμούς για να φιλοξενήσουν χώρους και δράσεις, προσόψεις και αγάλματα, έργα τέχνης εντός και εκτός μουσείων και εκκλησιών συντηρούνται.
Εκκλησίες: όλων των εποχών, ρυθμών και μεγεθών αποτελούν αναπόσπαστο μέρος της καθημερινότητας πολλών πιστών που δεν παραλείπουν να ανάψουν ένα κερί - έστω και ηλεκτρικό, να αγγίξουν τα πόδια της Παναγίας και του Χριστού και να προσευχηθούν.
Η επίσκεψη του Πάπα στο Ρίο οργανώνεται πυρετικά και εκατομμύρια πιστών τον περιμένουν με αγωνία και ελπίδα στα μέσα Ιουλίου όπως δηλώνει κι ο επίσημος ύμνος της νεολαίας «Η ελπίδα που ανατέλλει».
Και από το 1931, Art Deco ρυθμού, ο Χριστός ο Λυτρωτής του Corcovado - Κορκοβάντο με 30 μέτρα ύψος και 28 το πλάτος των ανοιχτών χεριών κυριαρχεί στην πόλη και στις καρδιές όλων των κατοίκων πιστών και μη. Αναφορά θρησκευτική και υπενθύμιση ειρήνης, διακρίνεται από κάθε πλευρά της μεγαλούπολης τόσο την ημέρα αλλά και τη νύχτα όταν φωτισμένο σχεδόν μεταφυσικά μοιάζει με κοντινό αστέρι…
Σύμβολο δυναμικό πια της πόλης το συναντάει κανείς σε διάφορες μορφές, διαστάσεις και υλικό καθημερινά σε αυλές σπιτιών, τουριστικά μαγαζιά αλλά και σε έργα καλλιτεχνών. Από εκεί η ματιά απλώνεται σε όλη την έκταση της πόλης, όπως κι από το Pan de Azucar (ζαχαρένιο καρβέλι). Ένας μονολιθικός βράχος 396 μέτρων από γρανίτη και χαλαζία ξεπετάγεται πάνω σε μια χερσόνησο του Ατλαντικού.
Η πόλη: Το μαγευτικό φυσικό τοπίο στο οποίο έχει χτιστεί, οι λόφοι, οι βράχοι, με τα δάση – ζούγκλες, η εντυπωσιακή λίμνη (Lagoa), τα τεράστια πάρκα αναψυχής και οι αμέτρητες παραλίες της την καθιστούν μια από τις ομορφότερες του κόσμου–ομορφιά σχεδόν άγρια. Οι παραλίες αυτές της Νότιας Ζώνης όπως ονομάζεται με μια θερμοκρασία που ακόμη και το χειμώνα δεν πέφτει κάτω από τους 20 βαθμούς Κελσίου δεν είναι περίεργο να μην είναι πάντα γεμάτες με κόσμο όλων των ηλικιών, κοινωνικών τάξεων, φύλλων, χρωμάτων, εθνοτήτων. Μέρα και νύχτα. Χαρά των αισθήσεων και ύμνος στη διαφορετικότητα.
Δίπλα στα νερά του Ατλαντικού με τα μεγάλα κύματα και πολλές φορές επικίνδυνα ρεύματα, κάτω από τον τροπικό ήλιο ή την ευωδιαστή νύχτα (και τις τροπικές καταιγίδες) συνυπάρχουν ειρηνικά όλοι σαν να υπάρχει κάποια μυστική συμφωνία με σκοπό την διασκέδαση, τη χαλάρωση, την άσκηση, τη μουσική και το χορό. Τη Σάμπα και τη Μπόσα Νόβα που τα σαββατοκύριακα χορεύουν με πάθος στο κέντρο της πόλης από νωρίς το απόγευμα μέχρι τα ξημερώματα.
Το κέντρο: ιδιόρρυθμη συγκατοίκηση του παλιού και του νέου, του πλούτου και της φτώχιας. Αποικιακός ρυθμός, νεοκλασικά μέγαρα, σύγχρονη αρχιτεκτονική, αγορές, εστιατόρια με κουζίνα από όλη την ήπειρο, καφέ, χρώμα γκράφιτι. Γειτονιές που είχαν εγκαταλειφθεί για δεκαετίες (Σάντα Τερέζα και Λάπα) ξαναζωντανεύουν σιγά σιγά ενώ τα σαββατοκύριακα γίνονται πόλος έλξης για τους νέους της πόλης.
Φαβέλες: τελευταία, άνεμος αλλαγής πνέει και στις παραγκουπόλεις μετά την απόφαση του τότε προέδρου Λούλα το 2007 να επενδύσει κεφάλαια για προγράμματα υδροδότησης, αποχέτευσης, κοινωνικής υγείας, δρόμων, κατοικιών ακόμη και σχολείων. Οι προσπάθειες συνεχίζονται και ήδη μερικές φαβέλες έχουν απελευθερωθεί από την εξουσία των πανίσχυρων εμπόρων ναρκωτικών (drug lords)και έχουν εξελιχτεί σε γειτονιές χωρίς την παλιά εγκληματικότητα, ενώ μεγάλοι πληθυσμοί αρχίζουν να ζουν πάνω από τα όρια της φτώχιας και νέες τάξεις δημιουργούνται.
Το 2011 στη μεγαλύτερη φαβέλα του Ριο, την Rocinha-Ροσίνια, 3000 αστυνομικοί μπήκαν και την ελέγχουν ολοκληρωτικά στο πλαίσιο της «ειρηνοποίησης» των παραγκουπόλεων. Μέχρι τους Ολυμπιακούς ελπίζουν να ανακτήσουν κατά πολύ τον έλεγχο και στις υπόλοιπες. Προγράμματα τέχνης και συνεργασίας με μουσεία κι εκπαιδευτικά ιδρύματα είναι επίσης συχνά. Το μουσείο Όσκαρ Νιεμέγιερ- Οscar Niemeyer και το MAR (Μουσείο Τέχνης του Ρίο) φιλοξένησαν αυτές τις μέρες έργα από αυτή την ιδιότυπη συνεργασία.
Το πρότζεκτ Morrinho-Μορίνιο που ξεκίνησε από ένα 14χρονο αγόρι το 1998 στη φαβέλα Vila Pereira da Silva είναι μια κατασκευή 320τμ και αναπαριστά τη γειτονιά αυτή φτιαγμένη από τούβλα και άλλα υλικά ανακύκλωσης σαν παιδικό παιγνίδι διαφυγής από το καθεστώς εγκληματικότητας και διαφθοράς που βίωσαν σαν έφηβοι στην κοινότητα τους. Τμήματα του έργου αυτού, φωτογραφίες, βίντεο, ντοκιμαντέρ, συνεντεύξεις της πρωτοβουλίας που έχει εξελιχτεί σε NGO έχουν εκτεθεί σε μεγάλα μουσεία του κόσμου καθώς και στη Μπιενάλε της Βενετίας.
Μουσεία σύγχρονης Τέχνης: Σχεδιασμένα ή ανακαινισμένα από εκλεκτούς συγχρόνους αρχιτέκτονες συνομιλούν με το τοπίο της πόλης εξωτικό και αστικό, παλιό και σύγχρονο και στεγάζουν τεράστιες συλλογές τέχνης από όλον τον κόσμο και ιδιαίτερα από τη Λατινική Αμερική. Ονόματα όπως Helio Oiticica, Cildo Meireles, Anna Bella Geiger, Abraham Palatnik, Lygia Clark,Sergio Camargo άλλα και της νεώτερης γενιάς όπως Jarbas Lopez, Vik Muniz (εκθέτει στην Xippas Arte Contemporaneo Uruguay) Adriana Varejão στο MALBA (museo de arte latino americano de Buenos Aires) έχoυν μπει στον διεθνή χάρτη της εικαστικής δημιουργίας. Καλλιτέχνες όλης της ηπείρου με έργα ώριμα και ουσιαστικά, και εγκαταστάσεις δυναμικές παρουσιάζονται συστηματικά στα μεγαλύτερα ιδρύματα της πόλης.
MAM (museu de arte moderna) χτισμένο στα μέσα του 20ου αιώνα διακρίνεται για την εξωτική και μοντερνιστική διαμόρφωση του εξωτερικού χώρου από τον Roberto Burle Marx συνεργάτη των αρχιτεκτόνων της Μπραζίλια Lucio Costa και του Oscar Niemeyer καθώς και άλλων διεθνών μορφών της αρχιτεκτονικής. Καλλιτέχνης, θεωρητικός και μεγάλος μελετητής του Βραζιλιάνικου τοπίου και της Βοτανικής επιστήμης βάσισε το σχεδιασμό των κήπων στα δυο αυτά στοιχεία, αφήνοντας μεγάλα έργα στην Λατινική Αμερική και αλλού καθώς και ένα τεράστιο κτήμα έξω από το Ρίο με τη συλλογή του 3.500 τροπικών φυτών την οποία δώρισε στο κράτος το 1985 που έκτοτε ονομάστηκε Sítio Roberto Burle Marx και αποτελεί ίδρυμα καλλιτεχνικής, ιστορικής και εθνικής κληρονομιάς.
Σχεδίασε επίσης την διαμόρφωση των πλατιών πεζοδρομίων (promenade) της Copacabana της διασημότερης παραλίας του κόσμου με τα τροπικά δέντρα και το ασπρόμαυρο λιθόστρωτο- μωσαϊκό, που καθόρισε το προφίλ της Νότιας Ζώνης –μοναδικό και αναγνωρίσιμο σύμβολο κι αυτό της μαγευτικής πόλης.
MAC (Μuseu do Arte Contemporanea) σχεδιασμένο από τον πιο διάσημο αρχιτέκτονα της χώρας, τον Οscar Niemeyer, ξεπροβάλλει σαν τεράστιο λουλούδι. Άλλοι το παρομοιάζουν με διαστημόπλοιο, ο ίδιος είχε πει κάποτε ότι εμπνεύστηκε από ένα ποτήρι κρασί. Η βάση του αναδύεται από μια τεράστια κυκλική στέρνα με νερό που ενώνει το κτίριο με το φυσικό τοπίο του κόλπου. Βρίσκεται στο Niteroi στην απέναντι πλευρά της πόλης με αποτέλεσμα να έχει μια συγκλονιστική θέα στο Ρίο.
MAR (Μuseu do Arte do Rio) από το αρχιτεκτονικό γραφείο Bernardes+ Jacobsen Arquitetura.Το μουσείο άνοιξε ανακαινισμένο τον Μάρτιο του 2013 και υλοποιήθηκε μέσα στα πλαίσια της αξιοποίησης της περιοχής του λιμανιού. Οι αρχιτέκτονες ένωσαν έντεχνα δυο παλιά κτίρια. Το ένα σε παλιό αποικιακό ρυθμό και το δεύτερο, που κάποτε υπήρξε σταθμός λεωφορείων, ενώνονται με ένα γυάλινο τμήμα-διάδρομο και μια περίτεχνη οροφή σχεδιασμένη σαν κυματισμένη επιφάνεια. Θαυμάζει κανείς εξ ίσου τις περίφημες εκθέσεις και συλλογές μαζί με το αρχιτεκτονικό πόνημα και την υπέροχη θέα στο λιμάνι άλλα και στο εσωτερικό της πόλης.
CASA DAROS: Ένα νέο κλασικό κτίριο του 1866 μετατράπηκε σε ίδρυμα τέχνης αρχικά σχεδιασμένο από τον Paulo Mendes da Rocha συνεχίστηκε από τους Ernani Freire Associated Architects. Και αυτό το μουσείο εγκαινιάστηκε πρόσφατα (ξεκινώντας με την έκθεση «τραγούδια, διηγήσεις Κολομβίας» μια συγκλονιστική μαρτυρία και σχόλιο δέκα σύγχρονων καλλιτεχνών για τη χώρα τους) περιλαμβάνει την πιο ολοκληρωμένη συλλογή της σύγχρονης τέχνης της Λατινικής Αμερικής σήμερα: πάνω από χίλια έργα από περισσότερους από εκατό καλλιτέχνες.
Ανέλπιστη τύχη η συναυλία του αξεπέραστου Gilberto Gil το Μάιο που συγκέντρωσε πλήθη «πιστών» αλλά και η γνωριμία μου με την τραγουδίστρια και συνθέτρια Ana Lonardi - ένα νέο και πολλά υποσχόμενο όνομα στο χώρο της μουσικής σκηνής της χώρας. Καταγοητευμένη για δεύτερη φορά από την πόλη αυτή και την κουλτούρα της αλλά κυρίως από τους φιλόξενους, φιλικούς, θερμούς κατοίκους της, ελπίζω να δικαιωθούν τα αιτήματα των διαδηλωτών που υποστηρίζονται από το μεγαλύτερο τμήμα της κοινωνίας, να βρεθούν οι αναγκαίες λύσεις και να ξαναβρεί η χώρα τον ρυθμό της.
22°
