Επικίνδυνος οίκτος

Η ιστορία ξεκινάει το 1914 σε μια κωμόπολη συνοριοφυλακής στην ουγγρική μεθόριο. O εικοσιπεντάχρονος υπίλαρχος του αυστριακού Ιππικού Άντον Χοφμίλερ εξασφαλίζει απρόσμενα μια πρόσκληση σε δείπνο από τον τοπικό προύχοντα Λάγιο φον Κεκεσφάλβα. Περνάει μια βραδιά πλουσιοπάροχη πίνοντας και τρώγοντας δίπλα στην όμορφη ανιψιά του οικοδεσπότη. Στο τέλος της βραδιάς διαπράττει την γκάφα της ζωής του, ζητάει σε χορό την ανάπηρη οικοδέσποινα, τη δεκαοχτάχρονη Έντιθ φον Κεκεσφάλβα, και εκείνη ξεσπάει σε λυγμούς.

Ο πρώτος συναισθηματικός εκβιασμός έχει ήδη επιτευχθεί, οι πρώτες τύψεις είναι ήδη εκεί, το βάρος ενός λάθους αλλά και η ελαφρότητα που δίνει η χαρά της συγχώρεσης, όταν την επομένη ο πρωταγωνιστής προσπαθεί να διορθώσει την γκάφα του στέλνοντας ένα μεγάλο μπουκέτο λουλούδια. Η πλοκή συμπυκνώνεται στο αίσθημα της συμπόνιας. Ο Τσβάιχ τοποθετεί τους ήρωες απέναντι στις διακυμάνσεις που φέρνει ο οίκτος: ενοχές, ντροπή, περιφρόνηση, καθήκον, ευγνωμοσύνη, αγάπη.

Το μοναδικό μυθιστόρημα που έγραψε ο Τσβάιχ (1881-1942) κατά τη διάρκεια της συγγραφικής του καριέρας προβάλλει την εποχή του. Γραμμένο μετά την εγκατάστασή του στο Λονδίνο στα τέλη του 1930, σε μια περίοδο ταραγμένη τόσο σε συλλογικό όσο και σε προσωπικό επίπεδο, στο κλίμα ενός πολέμου που πλησίαζε και ενός που είχε προηγηθεί, και με νωπές τις επικρίσεις των συναδέλφων του επειδή δεν είχε αποκηρύξει δημόσια το ναζισμό, αλλά και με τύψεις για το διαζύγιο και την επιλογή μιας νέας συζύγου με εύθραυστη υγεία και εξαρτημένης από τον ίδιο. Σε μια επιστολή στο φίλο του Σίγκμουντ Φρόιντ γράφει: «Δουλεύω σε ένα ψυχολογικό μυθιστόρημα. Είναι μια επιστροφή στον κόσμο σας και το βιβλίο μπαίνει στα χωράφια της Ιατρικής».

Τα ιστορικά των ασθενών, αλλά και τα γραπτά του Φρόιντ, συνέβαλαν στο μυθιστόρημα: συναντάμε τις λέξεις υστερικός και υποσυνείδητο, όπως και την πεποίθηση ότι το αγιάτρευτο είναι μια έννοια σχετική και όχι απόλυτη. Με την προσήλωση που απαιτεί ο ιατρικός ορθολογισμός και με τη δεινότητα ενός καλού λογοτέχνη αναλύεται ένα καινοτόμο για την εποχή θέμα, αποτυπώνοντας όλα τα ψυχολογικά ξεσπάσματα των ηρώων του. Ο Τσβάιχ θέτει ερωτήματα και τα αφήνει συχνά αναπάντητα. Καταλήγει στο ότι ο «οίκτος είναι δίκοπο μαχαίρι. Στην αρχή, όπως η μορφίνη, είναι μια ευεργεσία για τον άρρωστο, ένα καταπραϋντικό που γίνεται θανάσιμο δηλητήριο όταν δεν ξέρεις τη σωστή αναλογία, το σημείο που πρέπει να σταματήσεις».