Σάββας Σαββόπουλος | Ο μηχανιστικός άνθρωπος - Σιωπές της ψυχής, ρωγμές του σώματος: Προδημοσίευση

Το βιβλίο «Ο μηχανιστικός άνθρωπος - Σιωπές της ψυχής, ρωγμές του σώματος», που θα κυκλοφορήσει τη 1η Δεκεμβρίου 2025, από τις εκδόσεις Παπαδόπουλος, μιλά για τη στενή σχέση ανάμεσα στην ψυχή και το σώμα. Δείχνει πώς τα ψυχικά τραύματα της παιδικής και ενήλικης ζωής μπορούν, όταν δεν εκφράζονται, να «γράφονται» πάνω στο σώμα και να οδηγούν σε ασθένειες. Ο Σάββας Σαββόπουλος, εξηγεί με απλό τρόπο ότι το σώμα πολλές φορές γίνεται το μόνο σημείο όπου εμφανίζεται ο πόνος που δεν μπόρεσε να ειπωθεί με λόγια. Παρόλο που η κρίση είναι δύσκολη και επώδυνη, μπορεί να γίνει μια ευκαιρία για το άτομο να ξαναβρεί την ιστορία του και να γνωρίσει καλύτερα τον πραγματικό του εαυτό. Μέσα από πραγματικά κλινικά παραδείγματα, το βιβλίο δείχνει ότι η εμφάνιση μιας νόσου δε σημαίνει μόνο κατάρρευση. Μπορεί να αποτελέσει την αρχή μιας επανορθωτικής διαδικασίας, ενός εσωτερικού ταξιδιού που βοηθά το άτομο να επανασυνδεθεί με όσα είχε χάσει μέσα του. Η προδημοσίευση που ακολουθεί προσφέρει έναν πρώτο, απλό και ουσιαστικό πρόλογο σε αυτή τη διαδρομή αυτογνωσίας και θεραπείας.

Κεφάλαιο: Στρες και καρδιαγγειακές νόσοι
Στεφανιαία νόσος – Έμφραγμα του μυοκαρδίου

Από τα βάθη των αιώνων η λαϊκή σοφία υποστηρίζει ότι η καρδιά μπορεί να «συντριβεί», να «σπάσει», από μια έντονη και ιδιαίτερα οδυνηρή συναισθηματική φόρτιση. Λένε ότι μπορείς να πεθάνεις από θλίψη, θυμό, τρόμο, πάθος, ντροπή, ακόμη και από χαρά. Η καρδιά, το όργανο που πάλλεται και στέλνει το αίμα σε όλο το σώμα, μεταφορικά αναφέρεται ως πηγή της συναισθηματικής ζωής, η οποία τρέφει το άτομο με συγκινήσεις και αισθήματα.

Αν και η έρευνα έχει φωτίσει τις σχέσεις ανάμεσα σε καρδιολογικές παθολογίες και ψυχικές καταστάσεις, εντούτοις δεν έχει καταφέρει να προσδιορίσει τον χαρακτήρα των βιολογικών και ψυχικών διεργασιών που διαμορφώνουν αυτές τις σχέσεις, ούτε το πώς μεταβαίνουμε από την ιατρική θεώρηση σε μια ψυχαναλυτική-ψυχοσωματική κατανόηση των σωματικών διαταραχών. Η δυσκολία να προταθεί μια ενοποιητική θεωρία ανάμεσα σε ετερογενείς έννοιες (ιατρικές και ψυχοσωματικές) προέρχεται όχι μόνον από τα γνωστικά εμπόδια αλλά και από τις «ναρκισσιστικές» δυσκολίες των ερευνητών (γιατρών, βιολόγων, ψυχαναλυτών κ.λπ.), όταν μελετούν το ψυχοσωματικό γεγονός.

Ο Μηχανιστικός Άνθρωπος

Η ισχαιμία του μυοκαρδίου, ιδιαίτερα το έμφραγμα, αποτελεί ένα προνομιακό πεδίο για να μελετήσουμε τους δεσμούς ανάμεσα στις ψυχικές διεργασίες και τις διαδικασίες σωματοποίησης που οδηγούν στο έμφραγμα. Σε παθοφυσιολογικό επίπεδο, η απόφραξη των στεφανιαίων αγγείων, η οποία προκύπτει από σοβαρές αθηρωματώσεις ή σπασμούς των αρτηριών, προκαλεί διακοπή της αιμάτωσης ενός τμήματος του μυοκαρδίου και τη νέκρωσή του. Η ψυχική λειτουργία εμπλέκεται στην εκδήλωση του εμφράγματος. Ειδικότερα η επίπτωση των συναισθηματικών διαταραχών και του στρες έχει μελετηθεί από αρκετούς συγγραφείς.

Ο Engel (1971) αναφέρει τον αιφνίδιο θάνατο ατόμων λόγω καρδιακής προσβολής μετά από ρήξη μιας σημαντικής συναισθηματικής σχέσης. Γενικότερα, ένα ισχαιμικό καρδιακό επεισόδιο συμβαίνει μετά την απώλεια κάποιου αντικειμένου. Μερικές φορές η καρδιακή προσβολή εκδηλώνεται στην επέτειο του θανάτου ενός προσφιλούς προσώπου, γεγονός που ενεργοποιεί την παλιά τραυματική θεματική. Έχω διαπιστώσει ότι οι άνθρωποι που δεν μπορούν να επιτελέσουν την εργασία του πένθους κινδυνεύουν περισσότερο να νοσήσουν.

Οι Haynes et al. (1980) ανέλυσαν στοιχεία του Framingham Heart Study και κατέδειξαν ότι οι ψυχοκοινωνικοί παράγοντες (όπως το άγχος, τα χαρακτηριστικά προσωπικότητας τύπου Α, η ένταση στις κοινωνικές σχέσεις) σχετίζονται με την εμφάνιση στεφανιαίας νόσου. Οι συγγραφείς υποστήριξαν ότι εκτός από τους κλασικούς βιοϊατρικούς παράγοντες (υπέρταση, χοληστερίνη, κάπνισμα) οι ψυχολογικές μεταβλητές συμβάλλουν ουσιαστικά στην καρδιαγγειακή νοσηρότητα.

Ο Lown (1982) αποδίδει το έμφραγμα του μυοκαρδίου και τον αιφνίδιο θάνατο από καρδιακή προσβολή σε τρεις παραμέτρους: (α) την κατάσταση του μυοκαρδίου, (β) τη γενική ψυχική κατάσταση και (γ) την ψυχολογική κατάσταση που προηγήθηκε και πυροδότησε την καρδιακή κρίση. Ενώ η κατάθλιψη θεωρείται μια γενική επιβαρυντική ψυχολογική κατάσταση, το στρες ή η τραυματική αλληλεπίδραση του υποκειμένου με το περιβάλλον του αναφέρονται ως εκλυτικοί παράγοντες του εμφράγματος. Γενικότερα, η εμφάνιση του εμφράγματος σε πολλές περιπτώσεις, αν όχι στις περισσότερες, οφείλεται σε χρόνιο ψυχολογικό στρες.

Ο οργανισμός προσαρμοστικά θα απαντήσει στο στρες παράγοντας ορμόνες, κυρίως κατεχολαμίνες και κορτικοστεροειδή (Halz, 1974· Axelrod & Reisine, 1984), τα οποία όμως αυξάνουν την αρτηριακή πίεση. Το στρες, που επηρεάζει επίσης τον μεταβολισμό των λιπιδίων (Williams, 1978), θεωρείται από τη γαλλική ομοσπονδία της καρδιολογίας σημαντικός παράγοντας επικινδυνότητας για έμφραγμα και υπεύθυνος για το 33% των εμφραγμάτων. Ορισμένα εμφράγματα οφείλονται σε σπασμό των αγγείων της καρδιάς (στεφανιαίων).

Ανάμεσα στις συγκινησιακές καταστάσεις που προκαλούν το οξύ στρες και ενδεχομένως δρουν ως εκλυτικοί παράγοντες του εμφράγματος, ο πλέον παθογόνος φαίνεται να είναι οι εκρήξεις θυμού (Mittleman, 1995). Η περίπτωση του Κώστα, η οποία θα παρουσιαστεί στη συνέχεια, είναι χαρακτηριστική. Ωστόσο, δεν υφίσταται αιτιώδης σχέση ανάμεσα σε ορισμένες στρεσογόνες καταστάσεις και συγκεκριμένα νοσήματα. Αν π.χ. κάποια σύγκρουση ή απώλεια μπορεί να ευνοήσει την εκδήλωση εμφράγματος του μυοκαρδίου, οι ίδιοι στρεσογόνοι παράγοντες, σε μια άλλη περίπτωση, ενδέχεται να συμβάλουν στην εμφάνιση αυτοάνοσου νοσήματος.

Οι Stern et al. (2009 και 2011) υπογραμμίζουν ότι ο σπασμός των στεφανιαίων αγγείων οφείλεται σε υπερβολικό συγκινησιακό στρες, στο κάπνισμα, στα ναρκωτικά και σε έκθεση στο κρύο. Στα παροδικά ισχαιμικά επεισόδια αγνοούμε τον μηχανισμό που ευθύνεται για τη διάρκεια του αγγειακού σπασμού. Ωστόσο, η αιτία του εμφράγματος φαίνεται να είναι ο σχηματισμός ενός θρόμβου εκεί όπου συμβαίνει ο σπασμός (Maseri et al., 1978). Πιο συγκεκριμένα, τα αιμοπετάλια που συσσωρεύονται στην περιοχή του σπασμού απελευθερώνουν μια ουσία που εντείνει και παρατείνει τον σπασμό (Ellis, 1976).

Οι Carey et al. (2014) έδειξαν ότι ο κίνδυνος οξέων καρδιαγγειακών επεισοδίων αυξάνεται σημαντικά τον πρώτο μήνα μετά την απώλεια συντρόφου. Το εύρημα αυτό υπογραμμίζει την ισχυρή επίδραση του οξέος ψυχολογικού στρες στο καρδιαγγειακό σύστημα.

Εκτός από τις καταστάσεις στρες, άλλοι παράγοντες επικινδυνότητας που ευνοούν την ανάπτυξη στεφανιαίας νόσου είναι η αρτηριακή υπέρταση, οι μεταβολικές διαταραχές (υπερλιπιδαιμία, διαβήτης), η παχυσαρκία, το κάπνισμα, η καθιστική ζωή, η κατάθλιψη και η προσωπικότητα τύπου Α.

Η προσωπικότητα τύπου Α, την οποία περιέγραψαν οι Friedman και Rosenman (1959), χαρακτηρίζεται από διαρκή φυσική και ψυχική ένταση, η οποία οδηγεί το άτομο σε αδιάλειπτη δραστηριότητα, ανταγωνιστικότητα και έντονη προσπάθεια για επαγγελματική και κοινωνική καταξίωση στο πλαίσιο αστείρευτων ναρκισσιστικών επιδιώξεων. Η περιορισμένη φαντασιωσική δραστηριότητα, η απουσία ονειροπόλησης, η αδυναμία να χαλαρώσει και η επιθετική στάση που διακρίνουν το άτομο σχετίζονται με μια διαρκή επαγρύπνηση και αίσθηση επείγοντος έναντι των πολλαπλών στόχων που θέτει. Ένα τέτοιο άτομο δεν ικανοποιείται ποτέ από την όποια πρόοδο, διότι εμφορείται από ανέφικτα ιδεώδη. Ορισμένοι ερευνητές θεωρούν ότι εξαιτίας αυτής της συμπεριφοράς εμφανίζονται στεφανιαίες αλλοιώσεις μέσω νευρο-ορμονικών μηχανισμών που οφείλονται στο στρες. Κατ’ άλλους, η συμπεριφορά τύπου Α και η στεφανιαία νόσος αποτελούν παράλληλες εκδηλώσεις που προέρχονται από μια συγγενή επιθετικότητα (agressivité constitutionnelle, Cooper, 1981). Ίσως η ενεργειακή εκφόρτιση που χαρακτηρίζεται ως συγγενής επιθετικότητα να αποτελεί ένα ενεργειακό-ενορμητικό ρεύμα ποιοτικά υποβαθμισμένο, λόγω του ότι το υποκείμενο παρουσιάζει ανεπαρκή αναπαραστατική λειτουργία, ιδιαίτερα όσον αφορά την αναγνώριση και έκφραση του συναισθήματος.

Έτσι, η ενέργεια, που δεν εκφράζεται ψυχικά, τείνει να εκφορτίζεται μέσω της συμπεριφοράς με τρόπο μηχανιστικό. Η προσωπικότητα τύπου Α διαθέτει ένα ευρύ φάσμα συμπεριφορικής έκφρασης, η οποία εξαρτάται από την ικανότητα του υποκειμένου να εκφράζει τις ενορμήσεις και διεγέρσεις και με αναπαραστάσεις. Οι προσωπικότητες τύπου Α, οι οποίες έχουν μια επαρκώς ικανοποιητική ψυχικοποίηση (νεύρωση χαρακτήρα), μπορεί να διατηρούν μια σχετική ενεργειακή ροή ανάμεσα στο Ασυνείδητο και την έκδηλη συμπεριφορά· η ενέργεια που δεν εκφράζεται ψυχικά εκφορτίζεται μέσω του χαρακτήρα ή της συμπεριφοράς.

Από την άλλη, στα άτομα με πενιχρή ικανότητα ψυχικής επεξεργασίας (νεύρωση συμπεριφοράς), η συμπεριφορά τύπου Α αποκρύπτει το γεγονός ότι οι ψυχικές διαδικασίες που διαπιστώνουμε στη μηχανιστική ζωή σε μεγάλο βαθμό έχουν εξαλειφθεί. Οι ενορμήσεις χάνουν την ψυχική τους εκπροσώπηση, με αποτέλεσμα προοδευτικά να υποβαθμίζεται ποιοτικά η λίμπιντο, κάτι που διευκολύνει τη διαδικασία της σωματοποίησης. Η διαμόρφωση της προσωπικότητας τύπου Α ενδέχεται να είναι το συμπεριφορικό αποτέλεσμα της ισχύος του Ιδεώδους Εγώ, το οποίο εκπροσωπεί την απουσία μέτρου.

Θεωρώ ότι η προσωπικότητα τύπου Α αποτελεί ένα συμπεριφορικό παράγωγο του Ιδεώδους Εγώ, το οποίο αντιπροσωπεύει το ά-μετρο, το υπερβολικό, το απρόσιτο ιδεώδες για το υποκείμενο. Η εξασθένηση ή η εξαφάνιση αυτής της συμπεριφοράς μπορεί να σημαίνει ότι έχει εγκατασταθεί η θεμελιώδης κατάθλιψη.

Ο Μηχανιστικός Άνθρωπος | Κλινικό παράδειγμα

Παράδειγμα προσωπικότητας τύπου Α είναι ο Αίαντας, ένας άνδρας 55 ετών, που υπέστη έμφραγμα του μυοκαρδίου και εισήχθη στη μονάδα εντατικής θεραπείας και στη συνέχεια στην πανεπιστημιακή καρδιολογική κλινική του νοσοκομείου της Γενεύης. Επρόκειτο για έναν διεθνούς φήμης φυσικό, ο οποίος ήταν διαρκώς σε κατάσταση στρες, γιατί ήταν υπεύθυνος για σημαντικά ερευνητικά προγράμματα, τα οποία έπρεπε να υλοποιήσει σε σύντομο χρονικό διάστημα. Η επικοινωνία μαζί του ήταν εξαιρετικά δύσκολη, γιατί διέψευδε πλήρως τη σοβαρότητα της κατάστασής του, ενώ ήταν εντυπωσιακό το πάγωμα της συναισθηματικής του ζωής. Το μυαλό του ήταν συνέχεια στις έρευνές του, οι οποίες τον έκαναν να νιώθει ξεχωριστός στον τομέα του, και τίποτα δεν μπορούσε να τον αποσπάσει από αυτές. Από τις μιμικές κινήσεις του προσώπου του ένιωθα ότι γίνομαι φορτικός κάθε φορά που εμφανιζόμουν στον θάλαμό του. Δεν έδειχνε κανένα ενδιαφέρον για την παρουσία μου ούτε είχε διάθεση να μιλήσει για το έμφραγμα. Τον καρδιολόγο επίσης τον άκουγε με το ζόρι και αυτό το έκανε με τρόπο μηχανικό, χρηστικό. Όλοι οι εντεταλμένοι να τον φροντίσουμε ήταν σαν να μην υπήρχαμε, όπως έμοιαζε να μη νιώθει και το σώμα του που υπέφερε. Εμφορούμενος από έναν φαλλικό ναρκισσισμό, δεν μπορούσε να αφεθεί σε μια παθητική θέση (να χαλαρώσει) ούτε να επωφεληθεί από τη φροντίδα των θεραπευτών. Μόνο οι έρευνές του μετρούσαν, ο ανταγωνισμός με τους συναδέλφους του και το πώς θα διακριθεί αυτός και οι έρευνές του. Παρόλο που ο καθηγητής της καρδιολογίας είχε κρίνει απαραίτητη την περαιτέρω νοσοκομειακή παρακολούθηση και θεραπεία, ο Αίαντας επέμενε να εγκαταλείψει το νοσοκομείο για να μεταβεί σε ένα συνέδριο, όπου επρόκειτο να μιλήσει για την τελευταία έρευνά του. Παρά τη διεθνή καταξίωσή του, φαίνεται να μην ένιωθε ασφαλής, επαρκής. Κάθε μέρα έπρεπε να αποδεικνύει ότι αξίζει. Χωρίς τον παραμικρό δισταγμό, υπέγραψε και βγήκε από το νοσοκομείο με ένα μικρό βαλιτσάκι. Θα έπαιρνε από τον σιδηροδρομικό σταθμό το τρένο για τη Ζυρίχη, όπου θα γινόταν το συνέδριο.

Τα υψηλά ιδεώδη του Αίαντα, τα οποία έχουν αναπτυχθεί στο πλαίσιο ενός ναρκισσισμού θανάτου, τον ωθούν να διαψεύδει την πραγματικότητα, ακόμα και τη σωματική του κατάσταση. Η ανάγκη για αναγνώριση που ριζώνει στα υψηλά ιδεώδη είναι τόσο μεγάλη ώστε οτιδήποτε άλλο, ακόμα και το σώμα, να είναι δευτερεύον. Σε αυτή του την προσπάθεια βιώνει ένα στρες το οποίο δυναμιτίζει τις αμυντικές δυνατότητες του υποκειμένου και συνεπώς δρα τραυματικά.

Οι έννοιες της σύγχρονης νεύρωσης και της τραυματικής νεύρωσης θα μπορούσαν να προταθούν από την ψυχανάλυση ως υποδείγματα που θα μας επέτρεπαν να κατανοήσουμε και να επεξεργαστούμε τις καταστάσεις του στρες. Στον αναλυτικό χώρο, μέσω της ερμηνευτικής εργασίας, τόσο το τραύμα όσο και η στρεσογόνος κατάσταση ενδέχεται να αποκτήσουν νόημα και να μπουν στη θέση τους.

Τα άτομα με προσωπικότητα τύπου Β εμφανίζουν ψυχική λειτουργία και συμπεριφορά στον αντίποδα εκείνης του τύπου Α. Έχουν καλύτερη ψυχικοποίηση, πιο πλούσια φαντασιωσική και ονειρική ζωή και αφήνονται σε παθητική θέση, δηλαδή να χαρούν χωρίς να κάνουν τίποτα, να ονειροπολούν. Μια τέτοια προσωπικότητα δρα ευεργετικά στο καρδιαγγειακό σύστημα. Όμως, και ασθενείς με προσωπικότητα τύπου Α που εμφάνισαν έμφραγμα του μυοκαρδίου επωφελούνται (μειώνονται οι υποτροπές, αυξάνεται το προσδόκιμο ζωής) όταν βελτιώνουν την ψυχική τους λειτουργία μέσα από διάφορες θεραπευτικές μεθόδους.

Σχετικά με την πρόγνωση στεφανιαίων ασθενών, είχαμε ενθαρρυντικά αποτελέσματα στο τμήμα Ψυχιατρικής και Ιατρικής Ψυχολογίας στο Πανεπιστημιακό Νοσοκομείο της Γενεύης. Ομάδες αυτών των ασθενών που είχαν υποστεί έμφραγμα του μυοκαρδίου επωφελήθηκαν από ψυχοθεραπεία χαλάρωσης (μέθοδος de Ajuriaguerra). Αυτή η θεραπευτική προσέγγιση τους επέτρεψε να επενδύσουν ξανά το σώμα τους, κάτι που αποτέλεσε το εφαλτήριο για να εξετάσουν εκ νέου την ιστορία τους (Savvopoulos, 1989). Οι μελέτες των Benson (1975) και Friedman (1984) έδειξαν επίσης ευνοϊκά αποτελέσματα σχετικά με τις ευεργετικές επιπτώσεις της χαλάρωσης (relaxation) στους στεφανιαίους και υπερτασικούς ασθενείς.

Μια αλλαγή της προσωπικότητας τύπου Α θα βελτίωνε την πιθανότητα ψυχικής επεξεργασίας και θα ενίσχυε την αποδοχή της παθητικής θέσης (όπως συμβαίνει στην προσωπικότητα τύπου Β), κάτι που ενδέχεται να επηρεάσει ευεργετικά την πρόγνωση αυτών των ασθενών (μείωση υποτροπών).

→ Ο Σάββας Σαββόπουλος είναι ψυχίατρος-ψυχαναλυτής, διδάσκων ψυχαναλυτής της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας και μέλος της Διεθνούς Ψυχαναλυτικής Ένωσης. Είναι επίσης ιδρυτικό μέλος της Ελληνικής Ψυχοσωματικής Εταιρείας και μέλος του Ινστιτούτου Ψυχοσωματικής των Παρισίων. Είναι διδάκτωρ της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου της Γενεύης, όπου και εργάστηκε για έντεκα χρόνια στα εκεί Πανεπιστημιακά Ψυχιατρικά Ιδρύματα. Έχει πολύχρονο κλινικό και ερευνητικό έργο σε διάφορα πεδία της ψυχιατρικής, της ψυχανάλυσης και της ψυχοσωματικής.

Έχει γράψει άρθρα και βιβλία που δημοσιεύτηκαν στην Ελλάδα και στο εξωτερικό. Τα πιο γνωστά του βιβλία είναι: Η Θεοφαγία. Πρωτογενής και Μεταφορική Στοματικότητα (εκδόσεις Εστία), που συνέγραψε με τον Νίκο Νικολαΐδη, Επτά παραμύθια Ζωής. Είναι η Νόσος ένα Αμετάφραστο Μήνυμα; (εκδόσεις Αρμός), καρπός της εργασίας του με καρκινοπαθείς και το Εμείς και η Ψυχή μας. Όλα όσα θα θέλατε να ρωτήσετε έναν ψυχίατρο-ψυχαναλυτή. Μία συζήτηση με τον Κώστα Γιαννακίδη (εκδόσεις Παπαδόπουλος).