Άλλαξε κάτι μέσα μου: Γιατί οι άνθρωποι στρέφονται στη βιβλιοθεραπεία - Τι πραγματικά συμβαίνει μέσα μας

Το καλοκαίρι του 2017, η Ελίζαμπεθ Ράσελ περνούσε μια δύσκολη περίοδο. Ήταν εν μέσω ενός σκληρού διαζυγίου, με εμπλοκή των δύο εφήβων παιδιών της, ενώ ταυτόχρονα πάλευε με μακροχρόνια κατάθλιψη. «Ήταν απλώς μια πολύ, πολύ στρεσογόνα περίοδος», θυμάται η Ράσελ, δασκάλα και βιβλιοθηκονόμος σε δημοτικό σχολείο στο Κονέκτικατ των ΗΠΑ.

Τότε βρήκε στο διαδίκτυο κάτι που λεγόταν «δημιουργική βιβλιοθεραπεία», κατά την οποία γίνεται εξατομικευμένη πρόταση λογοτεχνικών βιβλίων με στόχο τη βελτίωση της ψυχικής υγείας. Συχνά έβλεπε να αναφέρεται το όνομα της Έλα Μπέρθουντ, μιας βιβλιοθεραπεύτριας με έδρα το Σάσεξ του Ηνωμένου Βασιλείου, η οποία συνέγραψε το βιβλίο The Novel Cure για τέτοιου είδους λογοτεχνικές «θεραπείες». Η Ράσελ - παθιασμένη αναγνώστρια - ήθελε αμέσως να το δοκιμάσει.

Μετά από ερωτήσεις σχετικά με τις αναγνωστικές της συνήθειες και μια συνέντευξη για τις προσωπικές της προκλήσεις, η Μπέρθουντ της έστειλε μια λίστα με προτεινόμενα βιβλία που συνδέονταν με τη ζωή της, πολλά από τα οποία περιείχαν χαρακτήρες που αντιμετώπιζαν δύσκολες αποφάσεις γάμου, όπως το George and Lizzie της Nancy Pearl. «Έμεινα άφωνη», θυμάται η Ράσελ. Το να μαθαίνει μέσα από τα λάθη και τις εμπειρίες των φανταστικών χαρακτήρων τη βοήθησε να διαχειριστεί όσα περνούσε και την έκανε να νιώσει λιγότερο μόνη. «Άνοιξε κάτι μέσα μου που έπρεπε να ανοιχτεί και να γιατρευτεί», λέει.

Στο Ηνωμένο Βασίλειο και αλλού, η βιβλιοθεραπεία - που περιλαμβάνει και προτάσεις για δοκίμια και βιβλία αυτοβοήθειας - γνωρίζει ραγδαία άνοδο ως μέσο ενίσχυσης της ευεξίας, υποστήριξης στη λήψη δύσκολων αποφάσεων και ακόμη και ως βοήθημα στη θεραπεία συγκεκριμένων ψυχικών παθήσεων.

Παρόλο που τα οφέλη της αυτοβοήθειας είναι καλά τεκμηριωμένα, οι υπέρμαχοι της λογοτεχνικής ή «δημιουργικής βιβλιοθεραπείας» υποστηρίζουν πως προσφέρει παρόμοια πλεονεκτήματα. Υποστηρίζουν ότι η εμβύθιση σε πλούσιους, προσομοιωμένους κόσμους - που συχνά αντανακλούν την πραγματική ζωή - μπορεί να βοηθήσει τον αναγνώστη να επεξεργαστεί συναισθήματα, να ανακαλύψει στρατηγικές αντιμετώπισης ή απλώς να ξεφύγει προσωρινά από τις δυσκολίες της καθημερινότητας.

H εμβύθιση στη μεγάλη λογοτεχνία μπορεί να ανακουφίσει το ταραγμένο μυαλό

Όπως έγραψαν δύο ερευνητές σε άρθρο στο The Lancet το 2016, η εμβύθιση στη μεγάλη λογοτεχνία μπορεί «να ανακουφίσει, να αποκαταστήσει και να αναζωογονήσει το ταραγμένο μυαλό — και μπορεί να συμβάλει στην ανακούφιση από το άγχος και άλλες ταραγμένες ψυχικές καταστάσεις». Λαμβάνοντας υπόψη την έλλειψη οικονομικά προσβάσιμων υπηρεσιών ψυχικής υγείας σε πολλές χώρες, η ιδέα ότι η λογοτεχνία μπορεί να προσφέρει στήριξη είναι ελκυστική.

Όπως γνωρίζει κάθε αναγνώστης που έχει αγαπήσει ένα έργο θεάτρου, ποίησης ή πεζογραφίας, οι ιστορίες έχουν ισχυρή επίδραση στο μυαλό και τα συναισθήματά μας. Αυτό, όμως, δεν σημαίνει ότι κάθε είδος λογοτεχνίας ωφελεί ψυχικά όλους τους ανθρώπους. Αρκετοί ειδικοί που μίλησαν για το άρθρο εξέφρασαν ανησυχία για αυτό που θεωρούν υπερβολική υπόσχεση της δημιουργικής βιβλιοθεραπείας στη θεραπεία συγκεκριμένων ψυχικών παθήσεων, καθώς τα επιστημονικά δεδομένα είναι ακόμα περιορισμένα. Μάλιστα, η έρευνα δείχνει ότι ορισμένα βιβλία μπορούν να έχουν και αρνητικό αντίκτυπο.

Αντίθετα, τα υπάρχοντα ερευνητικά δεδομένα παρουσιάζουν μια πιο σύνθετη εικόνα, υποδηλώνοντας ότι η λογοτεχνία μπορεί να ενισχύσει τη γενική ευεξία, αλλά εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από το άτομο, το βιβλίο και τον τρόπο με τον οποίο αλληλεπιδρά με αυτό, λέει ο Τζέιμς Κάρνεϊ, υπολογιστικός γνωσιακός επιστήμονας στο London Interdisciplinary School.

«Υπάρχει η ιδέα ότι τα βιβλία είναι κάποιου είδους μαγικό αντικείμενο που θα τα κάνει όλα καλύτερα», λέει ο Κάρνεϊ. «Πιστεύω ότι για κάποιες συνθήκες και για συγκεκριμένες προσωπικότητες, αυτό μπορεί να ισχύει, αλλά η ιδέα ότι αποτελούν καθολικό φάρμακο είναι απλώς ψευδής».

Οι ρίζες της βιβλιοθεραπείας 

Κάποιοι εντοπίζουν τις ρίζες της βιβλιοθεραπείας στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, όταν βιβλία λογοτεχνικά και μη χρησιμοποιούνταν για να απαλύνουν τα ψυχικά τραύματα των στρατιωτών. Όμως η ιδέα αναζωπυρώθηκε τη δεκαετία του 1990, λέει ο Κάρνεϊ. Σήμερα εμφανίζεται με πολλές μορφές — από βιβλιοθεραπευτές όπως η Μπέρθουντ που προσφέρουν εξατομικευμένες προτάσεις με 100 λίρες (130 δολάρια) ανά συνεδρία, μέχρι γιατρούς του NHS όπως ο Άντριου Σούμαν, που παραπέμπει ασθενείς σε λογοτεχνικά έργα. Ο ίδιος συνεργάζεται με τη φιλανθρωπική οργάνωση ReLit και είναι συν-συγγραφέας του άρθρου του Lancet το 2016 για τα οφέλη της βιβλιοθεραπείας.

Αν και η βιβλιοθεραπεία με λογοτεχνία δεν αντικαθιστά άλλες θεραπείες, «σε συνδυασμό με άλλες μορφές θεραπείας, μπορεί να αποτελέσει μια ιδιαίτερα ισχυρή ενισχυτική παρέμβαση», λέει ο Σούμαν. Ένα πλεονέκτημα, σύμφωνα με τη Ράσελ, είναι ότι οι άνθρωποι μπορούν να την εφαρμόσουν στον δικό τους χρόνο, να προσεγγίσουν τα βιβλία όταν είναι συναισθηματικά έτοιμοι και να τα αφήσουν όταν νιώθουν υπερφόρτωση.

Από το 2013, ο βρετανικός μη κερδοσκοπικός οργανισμός The Reading Agency υλοποιεί το πρόγραμμα Reading Well, το οποίο επιλέγει λίστες βιβλίων για άτομα με καταστάσεις όπως η άνοια ή η κατάθλιψη. Οι λίστες αυτές είναι επιμελημένες και αξιολογημένες από ειδικούς και από άτομα με προσωπική εμπειρία, λέει η Τζέμα Τζόλι, επικεφαλής υγείας και ευεξίας του οργανισμού.

Η Τζόλι λέει ότι στόχος είναι η καθοδήγηση του κοινού σε ουσιαστικά βοηθητικά βιβλία, ιδίως λόγω του υπερβολικά μεγάλου αριθμού τίτλων που κυκλοφορούν γύρω από την ψυχική υγεία και της διαδεδομένης «σνομπ» στάσης απέναντι στο τι θεωρείται «καλή» λογοτεχνία. Μέσω συνεργασιών με τοπικές βιβλιοθήκες σε Αγγλία και Ουαλία, το πρόγραμμα έχει διευκολύνει τον δανεισμό περισσότερων από 3,9 εκατομμυρίων βιβλίων από την έναρξή του.

Στις διατροφικές διαταραχές τα βιβλία αυτοβοήθειας αναγνωρίζονται ως θεραπευτικό εργαλείο

Ακόμα και ορισμένες υγειονομικές υπηρεσίες στο Ηνωμένο Βασίλειο έχουν αναγνωρίσει τη βιβλιοθεραπεία: σε περιπτώσεις όπως οι διατροφικές διαταραχές, τα βιβλία αυτοβοήθειας αναγνωρίζονται ως θεραπευτικό εργαλείο στις κλινικές οδηγίες. Αξίζει να σημειωθεί ότι, όπως και στις λογοτεχνικές προτάσεις, δεν είναι όλα τα βιβλία αυτοβοήθειας ωφέλιμα για όλους τους ασθενείς — και σε κάθε περίπτωση θα πρέπει να συμβουλεύεστε τον γιατρό σας.

Τα άτομα που διαβάζουν είναι λιγότερο αγχωμένα, λιγότερο καταθλιπτικά και λιγότερο μοναχικά

Ωστόσο, τα στοιχεία για το πώς η ανάγνωση ωφελεί την ψυχική υγεία είναι περίπλοκα. Επιστήμονες έχουν παρατηρήσει ότι, σε σύγκριση με όσους δεν διαβάζουν, τα άτομα που διαβάζουν για ευχαρίστηση είναι λιγότερο αγχωμένα, λιγότερο καταθλιπτικά και λιγότερο μοναχικά, πιο κοινωνικά και πιο σίγουρα για τον εαυτό τους — και ίσως ζουν και περισσότερο — όπως περιέγραψε η γνωσιακή ψυχολόγος Τζιούλια Ποέριο του Πανεπιστημίου του Σάσεξ σε άρθρο του 2020. Όμως, η ίδια αναρωτιέται: «Είναι όντως η ανάγνωση που βελτιώνει την ευεξία ή απλώς τυχαίνει οι πιο ευτυχισμένοι άνθρωποι να είναι και αυτοί που διαβάζουν περισσότερο;»

Όσον αφορά τα βιβλία αυτοβοήθειας - τα οποία κάποιοι ειδικοί περιγράφουν ως μορφή αυτοκαθοδηγούμενης θεραπείας - τα οφέλη είναι σαφή, λέει η Ποέριο. Για παράδειγμα, μελέτη του 2004 έδειξε ότι τέτοια βιβλία μπορούν να βοηθήσουν άτομα με άγχος και κατάθλιψη, ενώ έρευνα του 2006 για ασθενείς με διατροφικές διαταραχές βρήκε ότι η αυτοβοήθεια ήταν εξίσου αποτελεσματική με άλλες ψυχολογικές θεραπείες στη μείωση της υπερφαγίας, του εμετού και των συμπτωμάτων κατάθλιψης.

 Η ανάγνωση ενισχύει την ενσυναίσθηση

Ωστόσο, τα οφέλη της λογοτεχνίας είναι πιο περίπλοκα. Έρευνες δείχνουν ότι η ανάγνωση ενισχύει την ενσυναίσθηση, μειώνει την τάση στιγματισμού περιθωριοποιημένων ομάδων, ενισχύει την καλοσύνη και την αυτοπεποίθηση. Στα παιδιά, βελτιώνει σε μέτριο βαθμό τη συμπεριφορά, περιλαμβανομένης της μείωσης επιθετικότητας στα αγόρια. Έχει διαπιστωθεί ότι βοηθά και παιδιά με συγκεκριμένες ψυχοκοινωνικές και αναπτυξιακές δυσκολίες να εκφραστούν.

Αλλά τα στοιχεία είναι αδύναμα όταν πρόκειται για τη θεραπεία συγκεκριμένων ψυχικών παθήσεων. Ορισμένοι ειδικοί έχουν θεωρητικοποιήσει ότι το να διαβάζουμε για χαρακτήρες με παρόμοιες εμπειρίες με τις δικές μας μας επιτρέπει να ταυτιστούμε και να βιώσουμε μια «κάθαρση» όταν εκείνοι ξεπερνούν τις δυσκολίες τους — κάτι που μπορούμε και εμείς να μιμηθούμε στη ζωή μας, εξηγεί η λογοτεχνική επιστήμονας Έμιλι Τροσκιάνκο του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης.

Όμως, λίγη έρευνα έχει γίνει για το κατά πόσο αυτό συμβαίνει στην πράξη. Η ίδια λέει: «Πιστεύω πως είναι υπερβολικά απλοϊκή αυτή η άποψη και δεν αντανακλά αυτό που πραγματικά συμβαίνει τις περισσότερες φορές όταν οι άνθρωποι διαβάζουν για εμπειρίες παρόμοιες με τις δικές τους».

Πηγή: BBC