Aγγελική Κοσμοπούλου: Οι ιστορίες που λέμε στον εαυτό μας

Tο ραντεβού μας με την Αγγελική Κοσμοπούλου, μεσημέρι Παρασκευής, εξελίχθηκε σε μία πολύ ενδιαφέρουσα συνάντηση ανταλλαγής ιστοριών. Ήξερα για εκείνη ότι είναι διευθύντρια του Κοινωφελούς Ιδρύματος Αθανάσιος Κ. Λασκαρίδης και ότι ανάμεσα σε άλλα με ένα πλοίο καθαρίζουν τις ακτές όλης της χώρας, ότι στο podcast της «Μηδενικό αποτύπωμα» στην A.V. μιλά για μερικά από τα πιο σημαντικά περιβαλλοντικά ζητήματα και ότι κάθε εβδομάδα στις «Ιστορίες για τη γυάλινη οροφή» στο athensvoice.gr παρουσιάζει μία γυναίκα που μιλάει για το πώς έσπασε τα αόρατα εμπόδια ξεχωρίζοντας στο επάγγελμά της – ήξερα, με άλλα λόγια, ότι έχει σημαντική παρουσία στον κοινωφελή χώρο και ασχολείται με το περιβάλλον και τη γυναικεία ενδυνάμωση. Εκείνη τη μέρα θα συναντιόμασταν με αφορμή το βιβλίο της «Πώς να πεις μια ιστορία» (εκδ. Λιβάνη). Αυτό που δεν ήξερα, λοιπόν, ήταν πως το θέμα του βιβλίου της διαπερνά εγκάρσια την επαγγελματική της δραστηριότητα και την ιδιοσυγκρασία της, το παρελθόν της και τα σχέδιά της, τον τρόπο της να παρουσιάζει τον εαυτό της και να αφήνει το αποτύπωμά της. Για τις επόμενες ώρες θα είχα απέναντί μου έναν άνθρωπο που θα μου εξηγούσε τη σημασία του πώς λέμε μια ιστορία –όταν θέλουμε να πείσουμε, να εξηγήσουμε, να προβάλουμε τη δουλειά μας–, αλλά κυρίως μία storyteller που θα μου έδειχνε ότι είμαστε πολλά περισσότερα από όσα προδίδει η εικόνα μας, εξιστορώντας τις πιο μύχιες δικές της ιστορίες. Όλοι έχουμε σκοτεινά σημεία και την ίδια στιγμή όλοι είμαστε οι ιστορίες μας. Tο να τις αναγνωρίσουμε και να μάθουμε να τις λέμε, τόσο στον εαυτό μας όσο και στους άλλους, είναι όμως ο μόνος τρόπος να μας γνωρίσουμε, αλλά και να συστηθούμε, να εμπνεύσουμε, να κινητοποιήσουμε.

Ιστορίες είναι…
Σχεδόν τα πάντα, αποτελούμαστε από ιστορίες. Έχουμε μία μεγάλη αφήγηση για το ποιοι είμαστε και έχουμε και τις μικροϊστορίες που είναι ο τρόπος μας να φωτίζουμε πλευρές της ζωής μας, να συστηνόμαστε, να επικοινωνούμε. Με ιστορίες εξηγούμε την αρχή ή το τέλος μιας σχέσης, τι συνέβη και δεν είμαστε καλά, γιατί είμαστε χαρούμενοι, τα συναισθήματά μας, ακόμα αυτό που λέμε κουτσομπολιό – τι μάθαμε, τι μας είπαν, τι έγινε χθες το βράδυ… Οι ιστορίες είναι δηλαδή η αξιοποίηση της αφήγησης στην καθημερινότητά μας – το 70% αυτών που μοιραζόμαστε καθημερινά με τους άλλους σε ένα οικείο περιβάλλον. Ιστορίες είναι επίσης οι ταινίες, τα ντοκιμαντέρ, οι σειρές, τα κόμικς και βέβαια τα βιβλία που διαβάζουμε.

Εκπαιδεύοντας την κοινωνία των πολιτών
Άρχισα να διαβάζω μανιωδώς και να παρακολουθώ σεμινάρια στο εξωτερικό, μελετώντας και αποκωδικοποιώντας τις τεχνικές της αφήγησης. Είχα πάντοτε ένα προσωπικό ενδιαφέρον, αλλά έβλεπα και από τη δουλειά μου ότι υπήρχε ένα κενό. Στα ιδρύματα μας ενδιαφέρει ο αντίκτυπος της δουλειάς μας και αναζητούμε τους καλύτερους τρόπους να μιλήσουμε για αυτόν. Ένας τρόπος π.χ. είναι να πεις ότι φέτος χρηματοδοτήσαμε 10 υποτροφίες, αλλά ο αριθμός δεν λέει πολύ περισσότερα από την οικονομική δέσμευση. Είναι πολύ διαφορετικό να εξηγήσουμε πώς μία υποτροφία μπορεί να αλλάξει τη ζωή ενός παιδιού, και να αφηγηθούμε την ιστορία του, δείχνοντας το πριν και το μετά, πάντα με σεβασμό, με αλήθεια, χρησιμοποιώντας τους κώδικες της συγκίνησης με μέτρο. Άρχισα να το κάνω σαν πείραμα, στη δική μου δουλειά, και μετά να διδάσκω τις εφαρμοσμένες χρήσεις της αφήγησης σε δεκάδες οργανώσεις του κοινωφελούς χώρου, εκπαιδεύοντάς τες να μπορούν να μιλήσουν για τη δουλειά τους, ή σε νέους επιχειρηματίες και επιστήμονες που ήθελαν να φτάσουν σε ένα μεγαλύτερο ακροατήριο. Το 2020, είχα πια πειστεί ότι έπρεπε να καταγράψω με συστηματικό τρόπο όλη αυτή τη γνώση, να κωδικοποιήσω όσα είχα μάθει και να γράψω ένα βιβλίο που θα είναι χρήσιμο σε όσους θελήσουν να εφαρμόσουν τις τεχνικές της αφήγησης στα δικά τους πεδία. Στην καραντίνα, η αλλαγή στον ρυθμό της ζωής μού έδωσε αυτή τη μοναδική ευκαιρία και κάπως έτσι γεννήθηκε το «Πώς να πεις μια ιστορία».

Οικογενειακές ιστορίες γυναικείας ενδυνάμωσης
Ο μπαμπάς μου ήταν φοβερός παραμυθάς κι αυτή είναι η αφετηρία και του δικού μου storytelling. Κι η μαμά μου έλεγε ιστορίες, απλώς πιο άτσαλα, είναι όμως όλες μέσα στο κεφάλι μου. Η ιστορία της μητέρας της που την πάντρεψαν 12 χρονών και γέννησε τη μαμά μου στα 15, η συνέχεια της ιστορίας αυτής, που η γιαγιά μου αποφάσισε να χωρίσει, να πάρει τα 4 παιδιά της και να φύγει από το σπίτι (το ’50!), η ιστορία της μαμάς μου που έκανε την επανάστασή της για να σπουδάσει, το πώς πήγαινε το πρωί στο πανεπιστήμιο και το βράδυ για δουλειά στο τυπογραφείο όπου εκδιδόταν το Βήμα (ήταν λινοτύπης το ’60, η μόνη γυναίκα στην Ελλάδα που έκανε αυτή τη δουλειά), η ιστορία για το πώς την αντιμετώπιζε ο σεξιστής διευθυντής της στην εφημερίδα που θεωρούσε ότι οι γυναίκες πρέπει να είναι διακοσμητικές… Όλες αυτές οι ιστορίες με διαμόρφωσαν, γιατί ο τρόπος της μαμάς μου ήταν να με μεγαλώνει όχι με νουθεσίες, αλλά λέγοντάς μου «έλα να σου πω τι συνέβη στη δική μου ζωή». Οι γονείς μου μού επέτρεψαν με τον τρόπο τους να ξαναγράψω τη δική μου ιστορία μου, κάνοντας διαφορετικές επιλογές, όπως το να παντρευτώ στα 23 μου τον άντρα που ήθελα εγώ. Ελπίζω και το δικό μου παιδί να ξαναγράψει τις ιστορίες που του λέμε εμείς, να τις κάνει δικές του.

Οι ιστορίες που λέμε στον εαυτό μας
Τώρα γράφω τo επόμενο βιβλίο, με θέμα τις ιστορίες που λέμε στον εαυτό μας – ένα πολύ σημαντικό κομμάτι του storytelling. Στην πραγματικότητα, όλοι είμαστε storytellers, η ζωή μας είναι ένα άθροισμα ιστοριών που περιλαμβάνουν συγκρούσεις και ήρωες, καλές και κακές στιγμές. Το πώς θα τις αποδομήσουμε και θα τις συνθέσουμε ξανά, δίνοντάς τους νόημα, γίνεται κομμάτι της ταυτότητάς μας και είναι ο τρόπος να κατανοήσουμε το ποιοι είμαστε. Οι πιο δύσκολες ιστορίες μας είναι αυτές που κατεξοχήν μας ορίζουν, μας υπαγορεύουν τι μπορούμε να κάνουμε και τι δεν μπορούμε. Άρχισα λοιπόν να δουλεύω με τους κώδικες που έμαθα στο storytelling, δηλαδή πώς κάνεις ερωτήσεις στον εαυτό σου για να θυμηθείς συγκεκριμένες μικροϊστορίες, οι οποίες, αν συνδεθούν μεταξύ τους, μπορούν να εξηγήσουν μεγαλύτερα πράγματα για σένα. Ξαφνικά άρχισα να θυμάμαι πολλά. Κάνοντας αυτή τη δουλειά κάθε μέρα βλέπεις ότι η μνήμη είναι σαν το μυϊκό σύστημα. Αν την εξασκείς, δυναμώνει.

Η ταμπέλα της αποτυχίας
Θα σου πω μια ιστορία. Το 2010 έζησα μια τραγική σκηνή. Επιστρέφοντας στο σπίτι, Πάσχα, μες στη χαρά, με ένα μωρό στο καρότσι, βρήκα να με περιμένει κάτω από την πόρτα ένα κατασχετήριο ακίνητης περιουσίας για χρέη στο δημόσιο. Ανακάλυψα ότι ο λογιστής μου, τον οποίο εμπιστευόμουν τυφλά, δεν πλήρωνε τις υποχρεώσεις μου, σωρεύοντάς μου ένα πολύ μεγάλο χρέος. Και δεν ήταν μόνο το χρέος. Ξαφνικά άρχισα να χαρακτηρίζω τον εαυτό μου αποτυχημένο – μια ταμπέλα που υιοθέτησα για πολλά χρόνια. Το πένθησα αυτό αρκετά, μετά άρχισα να το παλεύω. Το οικονομικό βάρος θα το έχω για πάντα, απλώς το διαχειρίζομαι καλύτερα, ωστόσο κάποια στιγμή βρέθηκα σε μια πολύ καλή επαγγελματική θέση που δεν μαρτυρούσε ότι έχω ένα τέτοιο τραύμα και τέτοια προβλήματα. Όταν άρχισα να μιλάω για αυτό δημόσια, κατάλαβα ότι αυτό λειτουργούσε θεραπευτικά όχι μόνο για μένα αλλά και για άλλους ανθρώπους. Στο άκουσμα αυτής της ιστορίας, πάντα ερχόταν κάποιος από το ακροατήριο και μου έλεγε, “σας ευχαριστώ που το είπατε αυτό, έχει συμβεί σε μένα ή σε κάποιον δικό μου”. Ήταν σαν οι άνθρωποι να έψαχναν να κολλήσουν την ιστορία τους στη δική σου, έβλεπαν τον εαυτό τους σε αυτό που έλεγες εσύ, ένιωθαν αυτό που ένιωθες κι εσύ. Επιβεβαίωνα ακόμα περισσότερο ότι έχει σημασία να μιλάς, όπως επίσης να επιλέγεις τις ιστορίες που θα συμπεριλάβεις στην αφήγηση για τον εαυτό σου.

Οι δύσκολες ιστορίες μάς διαμορφώνουν
Γνωρίζοντας τη δύσκολη ιστορία ενός ανθρώπου, καταλαβαίνεις περισσότερα πράγματα για αυτόν. Πολλές φορές μας διαφεύγει η πορεία κάποιου που έχουμε απέναντί μας, δεν ξέρουμε τι τον έχει φέρει ως εδώ. Αν με δεις τώρα εμένα και ξέρεις τον επαγγελματικό μου τίτλο θα σχηματίσεις μια πολύ διαφορετική εικόνα για το ποια είμαι από αυτή που καταλαβαίνεις ακούγοντας τις ιστορίες μου. Το storytelling μάς βοηθάει να αναγνωρίζουμε τη διαδρομή μας ως ένα συνεχές αφήγημα που περιλαμβάνει και τα ωραία και τα δύσκολα. Να αποδεχόμαστε ότι η ζωή έχει και πάνω και κάτω, και όταν είσαι πάνω πρέπει να ξέρεις ότι θα έρθει το κάτω, και όταν είσαι κάτω ότι θα έρθει το πάνω. Μπορεί ανά πάσα στιγμή, από ένα γύρισμα του τροχού, να βρεθείς σε πολύ δύσκολη κατάσταση, αυτό λέει η ανθρώπινη εμπειρία και είναι σημαντικό να το ξέρεις, αλλά βέβαια δεν θέλεις να διαλύσεις τον άλλο με αυτή τη γνώση. Θέλεις να του πεις ότι υπάρχουν και όλες αυτές οι πραγματικές ιστορίες των ανθρώπων που τα κατάφεραν.

Η καλύτερη ομιλία ήταν η πρώτη
Η πρώτη μου ομιλία ήταν σε μια εκδήλωση που με είχαν καλέσει να μιλήσω για την αποτυχία. Ήταν αρχές του 2016, ήμουν ένας πολύ διαφορετικός άνθρωπος από ό,τι τώρα. Η θεματική ήταν ασυνήθιστη, κανείς δεν θέλει να ανέβει στο βήμα και να πει ότι δεν τα κατάφερε. Βγήκα λοιπόν σε μια εκδήλωση στο Higgs και μίλησα για την αποτυχία, χρησιμοποιώντας τη δική μου ιστορία. Το έκανα άτεχνα, ξεκινώντας την ιστορία, βάζοντας τα κλάματα, μαζεύοντας τη σκέψη μου και ξανά πάλι. Κατάφερα ωστόσο να πω τα 2-3 πράγματα που ήθελα, που ήταν κοιτάξτε να δείτε, δεν τα πήγα πάρα πολύ καλά μέχρι τώρα, αλλά είμαι στα πόδια μου, προσπαθώ, και είμαι εδώ. Από τότε έχω μιλήσει πολλές φορές για την αποτυχία, αλλά τότε αισθανόμουν ένα τίποτα, και ήταν μια πρωτιά. Με γνώρισε ένα κοινό το οποίο ακόμα και σήμερα μου μιλάει για αυτή την ομιλία, και δεν ήταν τόσο η ποιότητα της τοποθέτησης, όσο η αποδοχή της αδυναμίας, το ότι βγαίνει ένας άνθρωπος μπροστά που παίρνει το ρίσκο να πει, παιδιά, δεν είναι όλα τέλεια. Και πραγματικά, αν πάρεις τη ζωή μου και τη μετρήσεις με το μέτρο του επαγγελματικού τίτλου, θα τη βρεις σούπερ, της πετυχημένης σχέσης, επίσης σούπερ (η ζωή μού έφερε έναν ξεχωριστό άνθρωπο), της οικογένειας το ίδιο, έχουμε ένα καταπληκτικό παιδί. Με πάρα πολλά μέτρα, η ζωή μου είναι μια πετυχημένη ιστορία, και μου πήρε χρόνια να το καταλάβω, αλλά έχει κι ένα σωρό σκοτεινά πράγματα που δεν τα ξέρει κανείς, και κάποια που δεν τα λέω ούτε εγώ σε εμένα. Όλοι έχουμε σκοτεινά σημεία, απλώς αν δεν τα βγάλουμε στο φως και δεν αποφασίσουμε να τα ξαναγράψουμε προς όφελός μας, θα είναι πάντα εκεί να μας τραβάνε πίσω. Και δεν υπάρχει λόγος, γιατί στόχος είναι να είμαστε πλήρεις όσο γίνεται και ευτυχείς, και να συμπαρασύρουμε κι άλλους ανθρώπους σε αυτή την κατεύθυνση, με ταπεινότητα – δηλαδή, εγώ που μπορώ εύκολα να τσαλακώνομαι, θα βγω να το κάνω. Το παρελθόν μας εμπεριέχει τις ιστορίες που μας έφεραν ως εδώ. Το να τις αναγνωρίσουμε και να μάθουμε να τις λέμε προϋποθέτει ότι παίρνουμε ένα ρίσκο έκθεσης, είναι όμως ο μόνος τρόπος που έχουμε για να συστηθούμε, να εμπνεύσουμε και να κινητοποιήσουμε.