Βιβλιο

Frank Snowden: Επιδημίες και κοινωνία

Πώς οι μολυσματικές ασθένειες έγραψαν την ανθρώπινη ιστορία

Νατάσσα Καρυστινού
2’ ΔΙΑΒΑΣΜΑ

Παρουσίαση του βιβλίου «Επιδημίες και κοινωνία» του Frank Snowden, που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Πατάκη.

Μια λεπτομέρεια από τον πίνακα Pieter Bruegel «Ο θρίαμβος του θανάτου» (c. 1562) περιγράφει ό,τι χίλιες λέξεις: Οι επιδημίες δεν έπαψαν ποτέ να είναι γεγονός ζωής και θανάτου για εκατοντάδες εκατομμύρια ανθρώπους. Στο βιβλίο του «Επιδημίες και κοινωνία» (εκδ. Πατάκη), ο ιστορικός του πανεπιστημίου του Γέιλ Frank Snowden αφηγείται, με λέξεις, την ιστορία των ασθενειών που έχουν διαμορφώσει την ανθρωπότητα όσο και οι πόλεμοι: ακόμα και στον 20ό αιώνα στη διάρκεια του οποίου αντιμετωπίσαμε με επιτυχία πολλές μολυσματικές ασθένειες, οι επιδημίες συνεχίστηκαν σε χαμηλή ένταση κι εμείς μετατοπίσαμε τον ενδιαφέρον μας σε ένα άλλο σύνολο ασθενειών, στις εκφυλιστικές: διαβήτη, καρδιαγγειακές παθήσεις, καρκίνο, νευρολογικά νοσήματα. Οι επενδύσεις για τη δημιουργία νέων εμβολίων και αντιβιοτικών ατόνησαν στον ανεπτυγμένο κόσμο επικεντρωθήκαμε, ίσως υπερβολικά, στις παρενέργειες του πολιτισμού: στις βλάβες που προκαλεί η παχυσαρκία, η κουλτούρα του αυτοκινήτου, η καθιστική ζωή. Στο μεταξύ, η παγκοσμιοποίηση εξέθεσε ακόμα και τον ανεπτυγμένο κόσμο στις ασθένειες του υπανάπτυκτου: οι μηχανισμοί της παγκοσμιοποιημένης οικονομίας, η δραματική αύξηση της αστικοποίησης και τα μαζικά διηπειρωτικά ταξίδια αύξησαν εκθετικά τις πιθανότητες μετάλλαξης των παθογόνων και εξάπλωσης μολυσματικών ασθενειών.

Από το 2002 μέχρι το 2007 σημειώθηκαν περίπου 1.100 «παγκόσμια επιδημικά γεγονότα» το 2008, οι ερευνητές εντόπισαν 335 καινούργιες ανθρώπινες ασθένειες που εμφανίστηκαν μετά την εκλαΐκευση του εμβολίου κατά της πολιομυελίτιδας στα τέλη της δεκαετίας του 1950, οι περισσότερες από τις οποίες προέρχονταν από ζώα (π.χ. νυχτερίδες) − ήταν δηλαδή «ζωονόσοι». Ο κατάλογός τους είναι μακρύς και εμπλουτίζεται διαρκώς: σ’ αυτό το βιβλίο, ο Frank Snowden, εκτός του ότι εξηγεί πώς οι επιδημίες έχουν επηρεάσει τα έθνη και τους πολιτισμούς όσο η οικονομία, η πολιτική και ο πόλεμος, μάς προειδοποιεί για τους παρόντες και μελλοντικούς κινδύνους στη δημόσια υγεία. Το πρόβλημα, λέει ο Snowden, δεν είναι μόνο οι αυξημένες ανθρώπινες ανταλλαγές και η πίεση που ασκούμε στο φυσικό περιβάλλον είναι επίσης ο συχνά σκληρός και μάταιος αγώνας της επιστήμης να πείσει τους ανθρώπους για τις δυνατότητές της. Ακόμα και στην τρίτη δεκαετία του 21ου αιώνα, ένας Αμερικανός πρόεδρος έκανε λόγο για ενέσεις απολυμαντικού ως θεραπεία της Covid-19, ενώ οργιάζει η μυθολογία και η συνωμοσιολογία.

Παρότι νικήσαμε φρικτές επιδημίες όπως η πανούκλα και η χολέρα, στην πραγματικότητα για κάθε καινούργιο παθογόνο χρησιμοποιούμε αρχαία μέτρα όπως η καραντίνα (η πρακτική των Βενετών να κρατούν το πλήρωμα των εμπορικών πλοίων σε απομόνωση επί 40 ημέρες), τα οποία υπογραμμίζουν το πόσο ανέτοιμοι είμαστε μπροστά στις κρίσεις της δημόσιας υγείας. Στην πορεία της Ιστορίας, τα κατακτητικά όνειρα, λόγου χάρη του Ναπολέοντα, διαψεύστηκαν τελικά λιγότερο από την ισχύ των αντίπαλων στρατηγών, και περισσότερο από την αδυναμία του Κορσικανού να προβλέψει ή να περιορίσει τη διάδοση των λοιμώξεων στις στρατιές του: το 1803, στην Καραϊβική, ηττήθηκε από τον κίτρινο πυρετό, ενώ το 1812, στη Ρωσία, τους στρατιώτες του θέρισαν η δυσεντερία και ο τύφος. Ο Snowden εντοπίζει παρόμοια αλαζονεία στους σημερινούς ηγέτες οι οποίοι έχουν καλλιεργήσει την ψευδαίσθηση ότι οι μολυσματικές ασθένειες, παλιές και νέες, αποτελούν παρελθόν. Αξίζει όμως να θυμηθούμε ότι το 2014 υπήρχαν, για παράδειγμα, περισσότεροι φυματικοί από ό,τι σε οποιαδήποτε άλλη στιγμή στην ιστορία − κι αυτό παρότι έχουμε αποδεχθεί εδώ και αιώνες το μόττο «salus populi, suprema lex esto» (η υγεία του λαού είναι ο υπέρτατος νόμος).

Ίσως έχουμε βαρεθεί να διαβάζουμε για τις πανδημίες. Το πρόβλημα είναι ακριβώς αυτό: η ποσότητα, η προχειρότητα των δημοσιευμάτων, το κουτσομπολιό, η συνωμοσιολογία, η ψευδοεπιστήμη. Διαβάσαμε πολλά, αλλά όχι απαραιτήτως όσα θα μας διαφώτιζαν για όσα συνέβησαν στην ανθρώπινη ιστορία και για όσα συμβαίνουν σήμερα ολόγυρά μας και μέσα μας. Αυτό το βιβλίο του Frank Snowden, που κυκλοφόρησε στις ΗΠΑ τον Δεκέμβριο του 2019 −τι σύμπτωση− δεν είναι δημοσιογραφικό είναι βιβλίο ιστορίας, ανθρωπολογίας και κοινωνικής θεωρίας: κάνει τις απαραίτητες συνδέσεις μεταξύ των μεγάλων επιδημιών, όπως της πανώλης (του «Μαύρου Θανάτου») με τη φτώχεια και τη μαζική παραφροσύνη − και απαντά στο ερώτημα πώς τα μικρόβια γράφουν την Ιστορία. Το «Επιδημίες και κοινωνία» (μετάφραση Τιτίνα Σπερελάκη) θα ακολουθήσει το φθινόπωρο ένα εξίσου συναρπαστικό βιβλίο, του David Quammen, για τη γέννηση των σύγχρονων επιδημιών, από το AIDS στην Covid-19, με τίτλο «Spillover».