Το παιχνίδι της εξαπάτησης

Κορίτσια του Μπλέτσλεϊ Παρκ, σκυμμένα πάνω από τις μηχανές τους, αφοσιωμένα στη μεγαλύτερη υπηρεσία αποκρυπτογράφησης της Μεγάλης Βρετανίας στη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου πολέμου· γυναίκες μέλη των Επιχειρήσεων Ειδικών Αποστολών που πέφτουν με αλεξίπτωτα στην κατεχόμενη Ευρώπη· μανάβισσες στις λαϊκές αγορές, γαλήνιες πλέκτριες στα πάρκα, απλές νοικοκυρές στην κουζίνα τους που υποκλέπτουν πληροφορίες πολύτιμες για την έκβαση του πολέμου. 

Τι απέγιναν όλες αυτές οι γυναίκες που δούλεψαν μυστικά πίσω από τις γραμμές του εχθρού, όταν δεν κατέληξαν στα μπουντρούμια της Γκεστάπο, σε στρατόπεδα συγκέντρωσης ή «βορά των κορακιών» σε κάποιο χωράφι στην καρδιά της Ευρώπης; Μεταμόρφωσαν μια καθαρά ανδρική υπόθεση σε πεδίο έξοχων γυναικείων επιδόσεων χάρη στη «μυστικοπαθή, συνηθισμένη στη μοναξιά, ψυχρή γενναιότητά τους», σύμφωνα με τον αξιωματούχο των ΕΕΑ Σέλγουιν Τζέπσον, όμως μετά τον πόλεμο οι αποκρυπτογράφοι, οι πληροφοριοδότριες, οι κατάσκοποι, οι αγωνίστριες του μεγάλου αντιφασιστικού πολέμου παρέμειναν στη σκιά, αγνοημένες. Συνέχισαν, όσες επέζησαν, τις ανώνυμες ζωές τους, αλλά οι περισσότερες αυτοκαταδικάστηκαν στη μοναξιά – ίσως γιατί η εμπλοκή με την κατασκοπεία δεν υπαγορεύεται απλώς από τις συνθήκες, αλλά είναι ένα περίπλοκο και διεγερτικό παιχνίδι που δύσκολα εγκαταλείπεται, γιατί τα συνδυάζει όλα: ιδιότυπη συνειδησιακή αναζήτηση, ηθική περιπλάνηση, δύσκολη άσκηση στη χειραγώγηση των συναισθημάτων και μαζί υπαρξιακό στοίχημα.

Ποια ήταν τα κορίτσια της «D-Day» λοιπόν; Ποια ήταν η νεαρή Μαντάμ Φουρσάντ που ηγήθηκε του μεγαλύτερου κατασκοπικού δικτύου της Γαλλίας εναντίον του Χίτλερ; Ποια η χωλή Αμερικανίδα Βιρτζίνια Χολ, που έστησε το πιο επιτυχημένο αντιστασιακό δίκτυο στη Λυών, αψηφώντας τον «χασάπη» Κλάους Μπάρμπι; Τρεις μελέτες, πρόσφατα γραμμένες από γυναίκες, φωτίζουν τη μυστική τους δράση. Όμως η λογοτεχνία ίσως συλλαμβάνει καλύτερα αυτό τον κόσμο των σκιών και του κινδύνου.

Στο υπέροχο μυθιστόρημά του «Warlight» («Φώτα πολέμου») που θα κυκλοφορήσει το φθινόπωρο από τις εκδόσεις Πατάκη, ο Μάικλ Οντάατζε εξιστορεί την προσπάθεια ενός νεαρού άντρα να αποκρυπτογραφήσει τον βίο της απούσας μητέρας του στα χρόνια του πολέμου, να συνθέσει τα ράκη της μνήμης, να ανασυστήσει έναν κόσμο γεμάτο ανεπούλωτα τραύματα, να ανακαλύψει τον ρόλο των προσώπων που εμφανίζονταν σαν μετέωρα στον ορίζοντα της μοναχικής, μπερδεμένης του εφηβείας κι έσβηναν αιφνίδια όπως ήρθαν – πολλές, αινιγματικές γυναίκες και η σιωπηλή του μητέρα ανάμεσά τους, όλες συνεργάτιδες των μυστικών υπηρεσιών.

Και η Κέιτ Άτκινσον, στο μυθιστόρημά της «Παραπλάνηση» παρακολουθεί την ιστορία της Τζούλιετ Άρμστρονγκ (μιας έξυπνης, χαριτωμένης, θαρραλέας νέας γυναίκας που εντάσσεται, χωρίς καλά καλά να το καταλάβει, σε μια ομάδα κατασκόπων της ΜΙ5 με σκοπό την εξάρθρωση ενός δικτύου Βρετανών φιλοναζιστών), για να δημιουργήσει από τα θραύσματα εξαρθρωμένων εαυτών μια καλειδοσκοπική φαντασμαγορία. 

Συναντάμε την Τζούλιετ Άρμστρονγκ στις αρχές της δεκαετίας του ’50 να εργάζεται στο BBC – πράγμα διόλου τυχαίο, αφού στον ραδιοσταθμό βρήκαν μεταπολεμικά στέγη πολλοί συνεργάτες των βρετανικών μυστικών υπηρεσιών, ανάμεσά τους ο διαβόητος Μάξγουελ Νάιτ, ο οποίος πιθανόν αποτέλεσε και το πρότυπο πάνω στο οποίο βάσισε ο μεν Οντάατζε τον ήρωά του «φυσιοδίφη» Μαρς Φέλον, η δε Άτκινσον τον μυστηριώδη, ελκυστικό, κομψό πράκτορα Πέρεγκριν Γκίμπονς. Μια δεκαετία νωρίτερα, η Τζούλιετ έχει στρατολογηθεί στην ΜΙ5 και έχει αναλάβει την ολότελα πεζή αποστολή να απομαγνητοφωνεί τις συνομιλίες μιας ομάδας οπαδών του Μόσλεϊ που συναντιούνται τακτικά στο διπλανό διαμέρισμα. Η Τζούλιετ πλήττει·κι όταν ο γοητευτικός προϊστάμενός της την πείθει να παγιδεύσει, χρησιμοποιώντας ψεύτικο όνομα και επινοημένη προσωπική ζωή, μια αντισημίτισσα  χήρα της καλής κοινωνίας, δέχεται ασμένως.

Από εκεί θα αρχίσει η περιπέτειά της, που δεν πρόκειται να τελειώσει με τη λήξη του πολέμου. Ρώσοι και Τσέχοι κατάσκοποι, δυτικό και ανατολικό μπλοκ, περιπέτειες στην εμπόλεμη ζώνη, διπλοί πράκτορες και «προδότες» στις τάξεις της MI5 παρασύρουν την Τζούλιετ σε μια, συχνά ακατανόητη δίνη, ώσπου στο τέλος θα διαπιστώσει ότι από κυνηγός πληροφοριών έχει γίνει η ίδια θήραμα των κατασκοπικών δικτύων. 

Όμως το απολαυστικό μυθιστόρημα της Άτκινσον δεν είναι απλώς ένα κατασκοπικό θρίλερ, την καταιγιστική πλοκή του οποίου ελαφραίνει το σαρδόνιο χιούμορ και ο παιγνιώδης σουρεαλισμός της συγγραφέως. Είναι ταυτόχρονα ένας στοχασμός πάνω στην εναλλαξιμότητα της γυναικείας ταυτότητας, τη ρευστότητα της έμφυλης επιθυμίας, τις ιδεολογικές αυταπάτες, το ψεύδος, την προσποίηση.  Γιατί δεν υπάρχει μόνο στον αβέβαιο, ασταθή, πολύμορφο κόσμο των κατασκόπων, «ένας άλλος, εναλλακτικός εαυτός σου, που στέκεται παράμερα αόρατος και παρατηρεί» όπως έχει γράψει χαρακτηριστικά ο Τζον Μπάνβιλ.

«Παραπλάνηση», Kate Atkinson, μτφ. Ιωάννα Ηλιάδη, εκδ. Παπαδόπουλος