Ο Αργύρης Ξάφης και ο Τάσος Λέκκας δίνουν φωνή σε δύο γυναίκες-θύματα των αντρών

Η Μαρία Πρωτόπαππα συνεργάζεται για πρώτη φορά σκηνοθετικά με το Φεστιβάλ Αθηνών Επιδαύρου 2025 και ανεβάζει μια τραγωδία που δεν επιλέγεται συχνά, την «Ανδρομάχη» του Ευρυπίδη. Τα κεντρικά πρόσωπα του κειμένου είναι δυο γυναίκες: η Ανδρομάχη και η Ερμιόνη. Για τους ρόλους αυτούς η σκηνοθέτρια επέλεξε δύο άντρες ηθοποιούς, τον Αργύρη Ξάφη και τον Τάσο Λέκκα αντίστοιχα.

Το έργο διαδραματίζεται στο παλάτι του Νεοπτόλεμου, του γιου του Αχιλλέα, που είναι «απών». Η Ανδρομάχη, η γνωστή σε όλους χήρα του Έκτορα, έχει μεταφερθεί στο παλάτι ως σκλάβα του Νεοπτόλεμου. Αφού εκείνος είχε δολοφονήσει το παιδί της, ρίχνοντάς το από τα τείχη της Τροίας, φέρνοντάς τη στην Ελλάδα, τη βίασε, με αποτέλεσμα να φέρει στον κόσμο ένα άλλο παιδί, καρπό βιασμό. Από την άλλη, η Ερμιόνη, η σύζυγος του Νεοπτόλεμου, που τη χειρίζεται ο πατέρας της Μενέλαος, δεν είναι ούτε 18 ετών, δεν μπορεί να κάνει παιδί και θέλει να σκοτώσει το παιδί της Ανδρομάχης.

Αργύρης Ξάφης-Τάσος Λέκκας: Συνέντευξη για την «Ανδρομάχη», σε σκηνοθεσία Μαρίας Πρωτόπαππα

Είναι μια τραγωδία που δεν παρουσιάζεται συχνά στο κοινό. Γιατί πιστεύετε ότι συμβαίνει αυτό;

Α.Ξ. Θεωρώ ότι αυτό που έχει οδηγήσει στο να μην παρουσιάζεται συχνά στο κοινό η συγκεκριμένη τραγωδία είναι το γεγονός ότι οι περισσότεροι αναγκαστικά το έχουμε διαβάσει μέσω των ήδη υπάρχουσων μεταφράσεων, οι οποίες δεν είχαν φωτίσει σωστά το έργο. Νομίζω ότι το κείμενο έπεφτε κατηγορία γιατί με τις προσθήκες και τα διάφορα σχόλια των μεταφραστών  φαινόταν σαν να συζητάμε για ένα γυναικείο καβγαδάκι, χωρίς τίποτα περισσότερο. Η αλήθεια είναι ότι εδώ μιλάμε για συγκρούσεις ιδεολογιών ολόκληρων, πολιτισμικές συγκρούσεις. Αυτό που έκανε η Μαρία Πρωτόπαππα, βασιζόμενη καταρχήν στο ένστικτό της, ήταν έπιασε το αρχαίο κείμενο λέξη λέξη, παρατήρησε ότι προστέθηκαν αργότερα κάποια σχόλια, κάποιες κοινοτοπίες διαφόρων που δεν υπήρχαν στο αρχικό κείμενο του Ευριπίδη.  Εγώ για παράδειγμα όταν το είχα διαβάσει στη σχολή αναρωτιόμουν γιατί το σώσανε αυτό το κείμενο. Γιατί, ας μην κοροϊδευόμαστε, αυτά που σωθήκανε, δεν σώθηκαν τυχαία. Είναι επειδή κάποιος τα προστάτευσε λίγο παραπάνω. Όχι ότι όλα αυτά που δεν έχουν σωθεί αξίζαν λιγότερο, αλλά τα περισσότερα που έχουν σωθεί ήταν και βραβευμένα στους αγώνες, είχαν ξεχωρίσει, είχαν μια δική τους ιστορία. Να είναι καλά η Μαρία, με την αφοσίωση που έδειξε στο κείμενο και μας αποκάλυψε ένα έργο καθαρό, όπου έχουν απαλειφθεί όλες οι προσθήκες και έχει μείνει κάτι το οποίο είναι πάρα πολύ ουσιαστικό και πολύ πολύ πιο δυνατό.

Τ.Λ. Όντως είναι ένα κείμενο που δεν ανεβαίνει συχνά. Το τελευταίο του ανέβασμα ήταν, αν δεν απατώμαι, από τον Σπύρο Ευαγγελάτο, 20 χρόνια πριν. Εγώ το είχα διαβάσει στη σχολή, όπως και ο Αργύρης, γιατί τότε διαβάζαμε όλα τα αρχαία κείμενα. Το θυμόμουν αμυδρά και, για να είμαι ειλικρινής, δεν μου είχε αφήσει την καλύτερη εντύπωση. Ήταν κάτι που συζητήσαμε και με τον Αργυρη στη συνέχεια, και με όλη την ομάδα. Ωστόσο, όταν το ξαναδιάβασα με αφορμή την πρόταση για την παράσταση, το διάβασα αλλιώς. Εστίασα περισσότερο σε πράγματα που δεν είχα δει και κατάλαβα τους λόγους για τους οποίους παρουσιάζει ενδιαφέρον. 

Πώς προέκυψε η συνεργασία σας με τη Μαρία Πρωτόπαππα; Λάβατε ξαφνικά μια πρόταση για ένα ρόλο ή είχε προηγηθεί συζήτηση και το είχατε δουλέψει μαζί; 

Α.Ξ. Με τη Μαρία είχαμε δουλέψει παλιότερα αρκετές φορές σε ωραίες και δύσκολες παραστάσεις, που μας είχανε φέρει κοντά ως συναδέλφους ηθοποιούς. Ήταν από τους ανθρώπους που πραγματικά αγαπάω πάρα πολύ στη δουλειά. Το 2019 συνάντησα τη Μαρία για πρώτη φορά ως σκηνοθέτρια πλέον, στο «Ρίττερ, Ντένε, Φως» του Τόμας Μπέρνχαρντ. Αυτή η συνεργασία ήταν καθοριστική για τη σχέση ηθοποιού-σκηνοθέτη που χτίστηκε μεταξύ μας. Είχαμε δουλέψει πάρα πολύ καλά μαζί. Και τότε δόθηκε και μια άτυπη υπόσχεση ότι θα περιμέναμε να βρεθεί μια συνθήκη για να ξαναδουλέψουμε παρέα. Όπερ και έγινε. Κάποια στιγμή προτάθηκε στη Μαρία να παρουσιάσει μια παράσταση στην Επίδαυρο και μου ζήτησε να κάνουμε την «Ανδρομάχη» και να είμαι σε αυτόν τον ρόλο. Αυτό έγινε πριν από 3-4 χρόνια. Ανώτεροι λόγοι καθυστέρησαν τη συγκεκριμένη συνεργασία και εντέλει συνέβη τώρα. 

Τ.Λ. Με τη Μαρία είχαμε συνεργαστεί στη «Φόνισσα», σε σκηνοθεσία Εύας Νάθενα, όπου είχαμε μόνο μια σκηνή μαζί. Οπότε εκεί είχαμε γνωριστεί. Και στη συνέχεια, με πήρε τηλέφωνο για να παίξω τον ρόλο της Ερμιόνης στην «Ανδρομάχη». Μου φάνηκε πάρα πολύ ενδιαφέρον γιατί, όπως είπαμε και παραπάνω, το έργο δεν ανεβαίνει συχνά.

Δύο άντρες υποδύονται δύο γυναικείους ρόλους. Πώς δουλέψατε; Πόσο εύκολο ή δύσκολο ήταν να μπείτε στη γυναικεία ψυχοσύνθεση των ηρωίδων σας;

Α.Ξ. Ήταν μια ιδέας της Μαρίας, η οποία έχει διάφορα επίπεδα σκέψης σε αυτό το θέμα. Το πρώτο, το πιο απλό, είναι ότι ούτως ή άλλως στα κείμενα αυτά παιζόντουσαν από αυτούς που ήταν γραμμένα, από άντρες. Για να είμαστε ειλικρινείς, η γυναικεία οπτική έλλειπε, λείπει. Επίσης, πολύ ενδεικτικό είναι ότι η Μαρία δεν μας οδηγεί στο να χρησιμοποιήσουμε γυναικεία κινησιολογία, γυναικεία φωνή ή κάποιο τέτοιο κάμωμα. Ίσα ίσα θέλει τις αντρικές μας φωνές, την αντρική μας δύναμη, την κίνηση, τον λόγο. Όλα τα θέματα που θίγει το έργο καλό είναι ένας άντρας να τα σκεφτεί και να προσπαθήσει να ενσυναισθανθεί. Με κάποιο τρόπο, δηλαδή, είναι μια κίνηση συμφιλίωσης που κάνει η Μαρία μεταξύ των δύο φύλων, κατά τη γνώμη μου, βάζοντάς μας σε αυτές τις διαδικασίες. Να προσθέσω και την κοινωνική μπότα που πιέζει ακόμη το κεφάλι μιας γυναίκας, στερώντας της τις αντίστοιχες δυνατότητες που η κοινωνία έδινε και δίνει σε έναν άντρα. Παλιά ακόμα περισσότερο. Αλλά και τώρα. Το ότι θα σε κατηγορήσουν αν ανοίξεις το στόμα σου και μιλήσεις. Το ότι δεν έχεις δικαίωμα να το κάνεις, μια και, ως γυναίκα, είσαι πολίτης δεύτερης τάξης, σκλάβα, ξένη. Μια ξένη στην Ελλάδα, στην περίπτωση της Ανδρομάχης. Και μάλιστα σε μια περιοχή όπου οι άλλες μάνες τη θεωρούν και βασική υπεύθυνη για τον χαμό των συζύγων ή των παιδιών τους που χάθηκαν στην Τροία. Ξεχνώντας βέβαια ότι τον πόλεμο τον κήρυξαν οι στρατηγοί, δεν τον κήρυξε μια μάνα από την άλλη μεριά. Αυτή είναι η πραγματικότητα, γιατί είναι πιο εύκολο φυσικά να κατηγορήσεις τον πιο αδύναμο και να τον θεωρείς βασικό υπεύθυνο των προβλημάτων σου.

Τ.Λ. Το γεγονός ότι καλούμαστε να υπερασπιστούμε δύο γυναικείους ρόλους, αυτών της Ανδρομάχης και της Ερμιόνης, είναι ένα στοίχημα και το βρίσκω πολύ ενδιαφέρον. Βέβαια, εγώ προσπαθώ κάπως να αποφεύγω να σκέφτομαι τους ρόλους από τέτοια σκοπιά. Μου αρέσει να σκέφτομαι περισσότερο τι θέλουν οι ήρωες, τι τους έχει συμβεί, ώστε κάπως να πιάνω πανανθρώπινα πράγματα. Και με αυτή τη λογική δουλεύει και η Μαρία. Μου φαίνεται πολύ ενδιαφέρον να προσπαθήσω να υπερασπιστώ από τη δική μου σκοπιά όλο αυτό που συμβαίνει στην Ερμιόνη. Επειδή δεν μπορώ παρά μόνο να συναισθανθώ πώς είναι να βλέπεις τον κόσμο με γυναικεία μάτια και όλες τις δυσκολίες που έχει να αντιμετωπίσει εκείνη. Οπότε, στην πραγματικότητα δεν νιώθω ότι είναι δύσκολο ή εύκολο, αλλά μία ενδιαφέρουσ ως αποστολή. 

Ανδρομάχη vs Ερμιόνη. Πείτε μας για τις ηρωίδες που υποδύεστε, τη σχέση μεταξύ σας και τις λεπτές ισορροπίες που σας χωρίζουν.

Α.Ξ. Η Ανδρομάχη είναι μια ξένη γυναίκα, της οποίας οι νικητές της έχουν σκοτώσει το πρώτο της παιδί, την έχουν πάρει σκλάβα, την έχουν βιάσει, της έχουν κάνει ένα δεύτερο παιδί, το οποίο υπάρχει πιθανότητα να γίει βασιλιάς, μια και η νόμιμη βασίλισσα δεν δύναται να κάνει παιδιά. Και αυτό τη μετατρέπει σε τεράστιο κίνδυνο για την πόλη. Πρόκειται για ένα πολιτικό θρίλερ. Το μπάσταρδό της μπορεί ξαφνικά να αναλάβει την εξουσία, δηλαδή ένας Τρώας να γίνει βασιλιάς των Ελλήνων. Έρχεται ένα πολιτικό θρίλερ στο προσκήνιο, με μια μάνα η οποία στην αρχή μίσησε αυτό το παιδί, αποτέλεσμα βιασμού, αλλά στη συνέχεια, μέσω αυτού του πλάσματος, είδε τη μοναδική περίπτωση να έχει η ίδια ένα μέλλον, μια συνέχεια, κάποιος ενδεχομένως να την υπερασπιστεί και να συνεχιστεί η ζωή της. 

Η Ερμιόνη, από την άλλη, είναι ένα νεαρό πλάσμα, η νέα γενιά που την έχουν ρημάξει. Περιμένουν το σύμπαν από αυτή, η οποία επηρεασμένη από φήμες έχει υιοθετήσει αυτή τη στάση απέναντι στην Ανδρομάχη, που θέλει να τη σκοτώσει κι αυτή και το παιδί της. Πέρα από τις φήμες, μεγάλο μερίδιο ευθύνης φέρει και ο πατέρας της, ο οποίος στην πραγματικότητα χρησιμοποιεί την Ερμιόνη για πολιτικούς και στρατιωτικούς σκοπούς. 

Στην πραγματικότητα έχουν ένα κοινό αυτές οι δύο γυναίκες, η Ανδρομάχη και η Ερμιόνη. Καμία απ' τις δύο δεν είναι γηγενής του τόπου στον οποίο διαδραματίζεται το έργο: η Ερμιόνη είναι απ' τη Σπάρτη και η Ανδρομάχη είναι απ' την Τροία.

Τ.Λ. Η Ερμιόνη δεν είναι ούτε 18 ετών. Είναι ένα παιδί. Το λέει άλλωστε και η Αδρομάχη κάποια στιγμή στην παράσταση «Άκουσες τα λόγια ενός παιδιού». Είναι μια γυναίκα-παιδί που αντικειμενοποιείται. Πρώτα από τον Μενέλαο, που τη στέλνει ως δώρο, ως τρόπαιο στον Νεοπτόλεμο, για να τον πείσει να πολεμήσει στον Τρωικό Πόλεμο στη θέση του πατέρα του, του Αχιλλέα. Από την άλλη, βρίσκεται σε μια γενιά που κουβαλάει τα λάθη της προηγούμενης (Ελένη, Μενέλαος, Πάρης). Γιατί αυτό το κορίτσι γεννήθηκε έχοντας ως γονείς τον Μενέλαο και την Ωραία Ελένη. Δεν ξέρω πολλούς γονείς χειρότερους από αυτούς τους δύο. Επίσης μεγάλωσε και μόνη της, άμα το πάρουμε ρεαλιστικά, γιατί και οι δύο γονείς ήταν στην Τροία. Οπότε, είναι και ένα παιδί παρατημένο. Από την άλλη, αυτό το παιδί δεν μπορεί να κυοφορήσει. Εδώ βρίσκω ότι υπάρχει η πολύ ενδιαφέρουσα ανάγνωση ότι η νέα γενιά δεν μπορεί να φέρει στον κόσμο τη νεότερη γενιά. Και μου αρέσει να το σκέφτομαι αυτό. Παράλληλα, εκεί την έστειλε ο Μενέλαος για να κάνει μια συμμαχία. Θα μπορούσε να είναι στρατηγός που πήγε κάπου και απέτυχε, κι έτσι πέφτει στα μάτια του πατέρα της που εκείνη τη στιγμή είναι πολύ σημαντικός για εκείνη. Μετά αλλάζουν τα πράγματα, κάνει πολλά λάθη και η Ερμιόνη με την αποστολή που έχει. Επίσης μέσα σε όλα εκτίθεται και ως ον. Δεν μιλούν για εκείνη με σεβασμό. Η Ερμιόνη βάλλεται στον δικό της αξιακό κώδικα. Εκείνη τη στιγμή πραγματικά πιστεύει ότι αμύνεται. Και υπάρχει και ένας ολόκληρος περίγυρος μέσα σε όλα που ψιθυρίζει. 

Η Ανδρομάχη από την άλλη, είναι το τελευταίο απομεινάρι της Τροίας, οπότε συμβολίζει πολλά. Στο πρόσωπο της όλοι οι Έλληνες της εποχής της βλέπουν τους νεκρούς τους. Είναι η γυναίκα του σφαγέα των ανθρώπων τους, γιατί ο Έκτορας ήταν το πρωτοπαλίκαρο. Η Ανδρομάχη όμως είναι ένας άνθρωπος που είδε τον άντρα της νεκρό να τον σέρνουνε σε άρμα, είδε το παιδί της να το πετάνε από τα τείχη της πόλης. Και αυτός που σκότωσε το παιδί της είναι ο Νεοπτόλεμος. Έχει χάσει τα πάντα και τώρα που έχει κάνει και δεύετο παιδί κινδυνεύει κι αυτό.

Στην πραγματικότητα έχουν ένα κοινό αυτές οι δύο γυναίκες, η Ανδρομάχη και η Ερμιόνη. Καμία απ' τις δύο δεν είναι γηγενής του τόπου στον οποίο διαδραματίζεται το έργο: η Ερμιόνη είναι απ' τη Σπάρτη και η Ανδρομάχη είναι απ' τη Τροία. Είμαστε στη Φθία, οπότε με έναν τρόπο και οι δύο είναι ξένες. Υπάρχει αυτός ο πολύ έξυπνος σύνδεσμος μεταξύ τους, κάτι που το βρίσκω συγκινητικό. Υπάρχει και μια πολύ ωραία σύνδεση μάνας-κόρης ή καλύτερα, γονέα-παιδιού. Κι η Ερμιόνη θα μπορούσε μεγαλώνοντας να ωριμάσει, να γίνει μια Ανδρομάχη, αλλά και η Ανδρομάχη, πριν γίνει ο σοφός άνθρωπος που είναι, θα μπορούσε να ήταν μια θερμοκέφαλη Ερμιόνη.

Νεοπτόλεμος, ένας απών βασιλιάς. Από την άλλη έχουμε τον Μενέλαο, που φαίνεται να χειραγωγεί την Ερμιόνη. Μήπως οι ηρωίδες είναι θύματα της πατριαρχίας;

Α.Ξ. Απόλυτα. Απλώς δεν υπήρχε η έννοια τότε. Αλλά ο Ευριπίδης μιλά για τον χτυπημένο για τον πατημένο από την εξουσία, που είναι μια γυναίκα, από τον δυνατότερό της που είναι ένας άντρας. Άρα μιλάμε καθαρά για πατριαρχικές σχέσεις, όπως τις έχουμε αναλύσει εμείς σήμερα. Στον αρχικό μονόλογο η Ανδρομάχη λέει μια χαρακτηριστική φράση «σε όλα απών». Για τον Μενέλαο σού μίλησα παραπάνω.

Τ.Λ. Θα κάνω έναν παραλληλισμό με τον πατέρα της Τζούλιας στο «Δεσποινίς Τζούλια», που τον ακούμε και τον φοβόμαστε σε όλο το έργο και δεν έρχεται ποτέ. Είναι απόντας, αλλά ο απόηχός του είναι εκεί. Εδώ συμβαίνει ακριβώς αυτό. Αναφέρεται ο Νεοπτόλεμος συνέχεια. Δεν είναι στην πραγματικότητα ο βασιλιάς, γιατί τώρα διοικεί ο παππούς του, ο Πηλέας, ο οποίος είναι «αρχαίος» σε σχέση με τους άλλους, έρχεται από μια τελείως άλλη γενιά. Και θα μπορούσε να είναι ένα έργο που μιλάει για τις γενιές ενός τόπου και το πώς οι επιλογές τους οδήγησαν σε ένα τόπο φθαρτότητας. Και ο Νεοπτόλεμος είναι πραγματικά αυτό, η νέα γενιά που θα έπρεπε να είναι εκεί και δεν είναι. Γιατί τον βαραίνουν οι πόλεμοι που έκανε μια γενιά παλιότερη. Για τον Μενέλαο κι εγώ μίλησα παραπάνω. 

Η Μαρία Πρωτόπαππα επιλέγει τον ρόλο της γυναίκας στο έργο. Λειτουργεί ως ο συνδετικός κρίκος των δυο ηρωίδων;

Α.Ξ. Είναι ο συνδετικός κρίκος ανάμεσα στο τότε και στο τώρα. Και δεν θέλω να μιλήσω παραπάνω γι' αυτό. 

Τ.Λ. Όλης της παράστασης, θα έλεγα, γιατί είναι το πρόσωπο που είναι μέσα κι έξω ταυτόχρονα και πιο πολύ από όλους μας. Οπότε είναι κάπως η κόλλα η οποία κολλάει όλο το σύμπαν που έχει δημιουργηθεί. 

Ο Ευριπίδης έχει ξαναδώσει λόγο και σε άλλες τραγωδίες του σε γυναικείες φωνές, περισσότερο ίσως από τους άλλους δύο τραγικούς. Πώς το σχολιάζετε;

Α.Ξ. Ταυτόχρονα τον Ευριπίδη τον έχουν χαρακτηρίσει ως μισογύνη, παρόλο που όντως είναι από αυτούς που έχουν δώσει φοβερούς γυναικείους ρόλους στη δραματουργία. Ήμασταν εκείνη την εποχή σε μια στιγμή που έμπαινε όλο και περισσότερο ο άνθρωπος στο κέντρο και αυτό που τους αποκάλυψε ο Ευριπίδης είναι ότι ο άνθρωπος δεν είναι άντρας, είναι άντρας και γυναίκα, δηλαδή με αυτή την έννοια θεωρώ ότι έκανε τις προσπάθειές του. Μιλάμε τώρα και για μια κοινωνία όπου πραγματικά η κοινωνική θέση της γυναίκας και οι περιορισμοί ήταν αρκετοί. Δεν ήταν εύκολο καν και δεν εννοείται ότι χωρίς λόγο θα μπορούσε να βγαίνει μια γυναίκα από το σπίτι. Δηλαδή, ενώ μιλάμε για δημοκρατία, δεν ήταν τόσο επί ίσοις όροις τα πράγματα. Νομίζω ότι ο Ευριπίδης προσπαθούσε να φέρει στο κέντρο αυτό που θα ολοκλήρωνε τον άνθρωπο, που ήταν το άλλο μισό, η γυναίκα. Έτσι ώστε ένα ολόκληρος άνθρωπο να έχει και άντρα και γυναίκα. 

Τ.Λ. Και οι τρεις μεγάλοι τραγωδοί ήταν με έναν τρόπο μπροστά από την εποχή τους, γι' αυτό και τα έργα τους ανεβαίνουν ακόμα και είναι επίκαιρα. Παίρνανε μύθους που τους κινούσαν τον ενδιαφέρον και τους έκαναν ιστορία, θεατρική πράξη. Ο Ευριπίδης είναι και ο αγαπημένος μου από τους τρεις, για να είμαι ειλικρινής. Όντως έχει ασχοληθεί περισσότερο και με γυναικεία πρόσωπα. Φαντάζομαι ότι μάλλον του κινούσε το ενδιαφέρον περισσότερο αυτό γιατί ήταν μακριά από εκείνον. Αλλά αυτό είναι μια δική μου εικασία.

Σε σχέση με τα όσα συμβαίνουν σήμερα στην Ελλάδα -και όχι μόνο- αναφορικά με τη θέση της γυναίκας, τη σχέση της με τους άντρες, τη σκληρή επικαιρότητα που ακούμε καθημερινά, θεωρείτε ότι το έργο δημιουργεί τέτοιους συνειρμούς;

Α.Ξ. Θεωρώ ότι στο κοινό, βλέποντας την παράσταση και ακούγοντας κάποιες φράσεις του κειμένου, θα αποκαλυφθούν πολλά και θα κάνει τους δικούς του συνειρμούς. Ωστόσο, εγώ δεν θέλω να οδηγήσω την κατεύθυνση των σκέψεων οποιουδήποτε ακούσει ή διαβάζει αυτό που θα συζητάμε. Άλλωστε εμείς στο θέατρο ψάχνουμε να βρούμε φοβερές συνδέσεις με το απόλυτο σήμερα. Και αν τη βρούμε τη σύνδεση, τι έγινε; Θεωρώ ότι είναι άλλη η ουσία των πραγμάτων, οπότε ας αφήσουμε τον κόσμο να νιώσει την εμπειρία αυτού που συμβαίνει στη σκηνή. 

Τ.Λ. Επειδή ζούμε σε αυτή την κοινωνία, νομίζω ότι τη στιγμή που θα διαβάζουμε έργα και θα βλέπουμε πολύ μακριά μας αυτές τις έννοιες θα είμαστε πολύ κοντά σε μια πραγματική κοινωνική ισότητα. Για την ώρα, νομίζω πως δεν μπορούμε να ξεφύγουμε από τέτοιες σκέψεις και αντιστοιχίες με το σήμερα και όσον αφορά την πατριαρχία στις αντιστοιχίες αλλά και στην πορεία που έχουμε διανύσει ώστε να ξεφύγουμε φυσικά από αυτό. Ευτυχώς δεν υπάρχει τόσο έντονα αυτή η αντικειμενοποίηση της γυναίκας που βλέπουμε στο έργο. Τουλάχιστον στην Ευρώπη. Σε άλλες χώρες είναι δυστυχώς εκεί τα πράγματα…