Romáland: Μια φορά στη Στέγη ήταν και δεν ήταν

Μια φορά κι έναν καιρό ήταν και δεν ήταν. Έτσι ξεκινάνε τα παραμύθια των Ρομά –με ένα διφορούμενο, παιχνιδιάρικο, αλλά και σοφό «ήξεις, αφήξεις» που αν το καλοσκεφτείς συμπυκνώνει το ευμετάβλητο και το αβέβαιο, την κινούμενη άμμο στην οποία κλήθηκαν να βαδίσουν και οι Έλληνες Ρομά ανά τους αιώνες. Μια φορά κι έναν καιρό ήταν και δεν ήταν–, όπως μας ενημερώνει ο Αβράαμ Γκουτζελούδης από την Κεντρική Σκηνή της Στέγης κατά την εισαγωγή στη συνθήκη του «Romáland» συνεχίζοντας με μια ξεκαρδιστική ατάκα για το ορόσημο πολιτισμικής ορατότητας που πρόσφεραν οι «Ψίθυροι καρδιάς» και η Άννα-Μαρία Παπαχαραλάμπους ως Ερατώ στην κοινότητα των Ελλήνων Ρομά. Για την επόμενη μιάμιση περίπου ώρα η παράσταση των Ανέστη Αζά και Πρόδρομου Τσινικόρη θα συνεχίζει να μας χαρίζει γέλιο, αλλά κυρίως άφθονη συγκίνηση και ακόμα πιο άφθονη τροφή για σκέψη.

Είκοσι έξι χρόνια έχουν περάσει από το 1977, όταν η πολυσυζητημένη τότε σειρά του Μανούσου Μανουσάκη κρατούσε κόσμο και κοσμάκη στο σπίτι συντονισμένο στην τηλεόρασή του, κι όμως δεν θα μπορούσε κάποιος να ισχυριστεί εύκολα ότι τα πράγματα έχουν αλλάξει ιδιαίτερα για τους Έλληνες Ρομά. Το μεγάλο στοίχημα της ένταξης μένει ως επί το πλείστον στα χαρτιά, οι προκαταλήψεις παραμένουν βαθιά ριζωμένες κι έτοιμες να δείξουν τα δόντια τους, το χρονολόγιο της βίας που συχνά καταλήγει σε δολοφονία ανανεώνεται με ετήσιες εγγραφές. Από το 2001, όταν αστυνομικός πυροβόλησε και σκότωσε τον 21χρονο Μαρίνο Χριστόπουλο επειδή δεν σταμάτησε σε σήμα του, μέχρι τις δολοφονικές καταδιώξεις των 16χρονου Κώστα Φραγκούλη και 18χρονου Νίκου Σαμπάνη το 2022 και 2021 αντίστοιχα, μεσολάβησαν δύο δεκαετίας και σχεδόν καμία εξέλιξη.

Η παράσταση «Romáland» των Ανέστη Αζά Πρόδρομου Τσινικόρη 

Από τα περιστατικά αυτά γεννιέται η ιδέα των Ανέστη Αζά και Πρόδρομου Τσινικόρη για μια παράσταση που θα φέρει στη σκηνή τους ίδιους τους Έλληνες Ρομά ώστε να πουν την ιστορία τους, μια σύγχρονη ιστορία γεμάτη από τα ίδια παλιά προβλήματα. Μια επίσκεψη στη δομή «Φάρος του Κόσμου» στον Δενδροπόταμο Θεσσαλονίκης, η οποία εργάζεται για την κοινωνική ένταξη παιδιών Ρομά, σφραγίζει την ιδέα και η έρευνα ξεκινάει. Με αναφορές στη φόρμα του θεάτρου ντοκιμαντέρ, το οποίο οι Αζάς και Τσινικόρης υπηρετούν σταθερά τα τελευταία χρόνια, και κεντρικό άξονα πραγματικές ιστορίες Ελλήνων Ρομά, το «Romáland» επιχειρεί να αφηγηθεί ένα ανεστραμμένο ταξίδι στη σύγχρονη ιστορία της Ελλάδας από την οπτική γωνία των Ρομά της Λάρισας, της Κρήτης, της Θεσσαλονίκης, της Αττικής, στοχεύοντας να αναδείξει τους πολλαπλούς κοινωνικούς αποκλεισμούς που αντιμετωπίζουν και τις καθημερινές προσπάθειές τους να τους ξεπεράσουν.

Από αυτό το ταξίδι δεν λείπει το χιούμορ –ένα πικρό χιούμορ που κατατείνει στον σαρκασμό– αλλά και η μουσική. Το γλυκό κλαρίνο του Γιώργου Δούσου, μια κιθάρα κι ένα τουμπελέκι είναι αρκετά για να χτίσουν έναν μουσικό άξονα που σε πολλές στιγμές λειτουργεί άκρως ζωτικά για την παράσταση, με αποκορύφωμα ένα καθηλωτικό ραπ ιντερμέδιο που όλα τα στοιχεία του συνομωτούν για να παραδώσουν ένα βαθύ high light. Οι Αβραάμ Γκουτζελούδης, Γιώργος Βιλανάκης, Θεοδοσία Γεωργοπούλου, Αγγελική Ευαγγελοπούλου και Μέλπω Σαΐνη εξιστορούν με απλό αλλά άμεσο τρόπο επεισόδια, ήθη και έθιμα από τη ζωή των Ρομά, ιστορίες καθόλα βιογραφικές, δικές τους ή κάποιων άλλων.

Όλα τα «στερεότυπα» είναι εδώ, αλλά περνάνε κάτω από τον δικαιωματικό δίαυλο των ανθρώπων που τα υφίστανται, χαρίζοντας μια πολύτιμη διαφορετική οπτική. Τα παιδιά που μεγαλώνουν βοηθώντας τους ενήλικες να μαζέψουν χαλκό και παλιοσίδερα, τα αγόρια που σταματάνε το σχολείο νωρίς για να πιάσουν δουλειά, τα κορίτσια που σταματάνε το σχολείο νωρίς για να τα παντρέψουν, οι άτυχοι γάμοι από προξενιό, οι πατέρες και σύζυγοι που μπαινοβγαίνουν στη φυλακή, οι πολυμελείς οικογένειες που αναγκάζονται να δώσουν ένα παιδί για υιοθεσία ώστε να αγοράσουν ένα αυτοκίνητο, η νομαδική ζωή από πόλη σε πόλη, ο αγώνας για ένα σπίτι με τον συνεχή φόβο ότι θα τους το πάρουν, η βία και οι προκαταλήψεις.

Οι νέοι «που δεν μοιάζουν για Ρομά» και ζουν στο μεταίχμιο της ζωής των μπαλαμών και του περιθωρίου που παραμένει δεμένο με την προκατάληψη εναντίον της ταυτότητάς τους. Δεν σε αφορά ποιος λέει την ιστορία, ποιος από τους ανθρώπους που παίζουν έχει περισσότερη ή λιγότερη τριβή με το θέατρο. Η Αγγελική ξεχνάει συχνά τις ατάκες της και σκάει στα γέλια σαν παιδί παρασύροντας όλο το κοινό μαζί της, σε μια κοιλάδα γέλιου και ανθρωπιάς. Η Μέλπω, μιλώντας για ένα κομμάτι ελευθερίας που κέρδισε όταν κατάφερε να πιάσει δουλειά μετά από έναν γάμο στον οποίο ο άντρας της δεν της επέτρεπε να δουλεύει, δηλώνει αφοπλιστικά επί σκηνής: «Η πρώτη μου δουλειά ήταν να καθαρίζω σπίτια. Και τώρα αυτή εδώ, ηθοποιός. Όταν τελειώσουν οι παραστάσεις θα ψάξω πάλι για δουλειά. Έχω αφήσει στην είσοδο τα στοιχεία μου. Παρακαλώ να με πάρετε, αλλά μόνο για δουλειά».

Ναι, το «Romáland» δεν είναι μια τέλεια παράσταση, ο σκοπός του άλλωστε δεν είναι αυτός. Είναι όμως μια αληθινή παράσταση, ένα θέατρο έξω από το κουτί που ακριβώς από τη μη τελειότητά του εξάγει την αλήθεια – όπως ακριβώς συμβαίνει με την ανθρώπινη ύπαρξη. Και πάνω απ’ όλα είναι μια παράσταση κοινωνικά χρήσιμη και απαραίτητη. Όταν στην Κεντρική Σκηνή ενός από τα κορυφαία πολιτιστικά ιδρύματα της χώρας, άνθρωποι που για αιώνες ζουν στο περιθώριο βρίσκονται στο επίκεντρο, παίρνουν χώρο και χρόνο για να πουν την ιστορία τους και στο τέλος καταχειροκροτούνται από τον κόσμο που με τον έναν ή τον άλλον τρόπο έχει, δυστυχώς, μερίδιο συνενοχής στην επιβίωση του περιθωρίου, μόνο ως χρήσιμο ή καλύτερα απαραίτητο μπορεί να χαρακτηριστεί.

Και την ώρα που χειροκροτείς τη Μέλπω, την Αγγελική, τον Γιώργο, τη Θεοδοσία, τον Αβραάμ, την ώρα που χειροκροτείς το εγχείρημα των Ανέστη Αζά και Πρόδρομου Τσινικόρη, δεν μπορείς παρά να σκεφτείς κάτι τέτοιο: Μακάρι όλοι εμείς οι θεατρόφιλοι, οι φασαίοι, οι χίπστερ και οι new age διανοούμενοι που έχουμε μαζευτεί στη Στέγη και χειροκροτούμε, να θυμόμαστε αυτήν την παράσταση την επόμενη φορά που η λανθάνουσα γλώσσα μας θα μας οδηγήσει στην αναπαραγωγή ενός στεροτύπου, ενός ρατσιστικού κατάλοιπου. Αν τη θυμόμαστε θα έχουμε επιτελέσει τουλάχιστον τον δικό μας ρόλο και ίσως έτσι βοηθήσουμε την πολιτεία να εξασκήσει με ουσιαστικό τρόπο τη δική της γλώσσα προς τη μόνη σωστή κατεύθυνση που υπάρχει, εκείνη που όλοι (πρέπει να) ξέρουμε.

Άλλωστε τα παραμύθια των Ρομά, εκτός από αρχή έχουν και διαφορετικό τέλος. Δεν λένε «έζησαν αυτοί καλά κι εμείς καλύτερα». Τα παραμύθια των Ρομά τελειώνουν πάλι με κίνηση: «Εκεί ήμουνα, εδώ ήρθα».