Σάββας Στρούμπος: «Ο Έλληνας σαφώς διεκδικεί τον Πολιτισμό!»

Η συζήτησή μας με τον Σάββα Στρούμπο έγινε την πρώτη ημέρα του νέου γενικού lockdown που βιώνουμε. Μιλήσαμε μέσω skype, καθώς οι περιορισμοί της κυκλοφορίας εμπόδισαν τη συνάντησή μας. Ωστόσο, o 41χρονος σκηνοθέτης, ένας από τους πιο ταλαντούχους της γενιάς του και όχι μόνο, μου χάρισε μια εκ βαθέων κουβέντα με όλη την αμεσότητα της διά ζώσης επαφής.

Παρά το ρευστό τοπίο που δημιουργεί η πανδημία, μιλά με πάθος κι ενθουσιασμό για όσα ετοιμάζει με το άνοιγμα των θεάτρων από κοινού με την Ομάδα Σημείο Μηδέν: την «Αναφορά σε μια Ακαδημία» του Κάφκα, ένα κείμενο που μοιάζει συγκλονιστικά επίκαιρο στην εποχή μας και προγραμματίζει να ανεβάσει στον φιλόξενο Νέο Χώρο του θεάτρου Άττις του Θεόδωρου Τερζόπουλου –με τον οποίον έχει συνεργαστεί στενά επί σειρά ετών τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό– αλλά και τις «Ευτυχισμένες μέρες» του Μπέκετ που θα παρουσιάσει εκ νέου στην ίδια σκηνή.

Μου εξηγεί ότι εξακολουθεί να εργάζεται ακούραστα και για τη θερινή περιοδεία με την «Αντιγόνη» του Σοφοκλή. Είναι μια συνειδητή, υπαρξιακή στάση, λέει. Με αφορμή τα θεατρικά του σχέδια μιλήσαμε για πολλά: για την πανδημία και τις συνθήκες έκτακτης ανάγκης που δημιουργεί, για τον ρόλο της Τέχνης, για το τοπίο στον χώρο του θεάτρου και τους κινδύνους που εγκυμονούνται αλλά και για τη συγκινητική, όπως την περιγράφει, στήριξη του κοινού…

Σε τι φάση σας βρήκε η νέα καραντίνα;
Εν μέσω προβών με την ομάδα Σημείο Μηδέν για την «Αναφορά σε μια Ακαδημία» του Κάφκα. Η παράσταση έχει προγραμματιστεί για τον Μάρτιο του 2021 αλλά αρχίσαμε να δουλεύουμε από τον περασμένο Οκτώβριο με ένα εκτενές εργαστήρι επάνω σε κάθε ηθοποιό με βάση το υλικό του συγγραφέα. Θα συνεχίσουμε ατομικά την ερευνητική δουλειά ενώ παράλληλα είμαστε εν αναμονή και για τις «Ευτυχισμένες μέρες» που προλάβαμε να παρουσιάσουμε για πέντε-έξι παραστάσεις την περασμένη Άνοιξη, σταματήσαμε λόγω του πρώτου lockdown, μετά παίχθηκε στο Φεστιβάλ της Άνδρου το καλοκαίρι και τώρα θα ανέβει εκ νέου μόλις ανοίξουν και πάλι τα θέατρα…

Τι σκέπτεστε, αλήθεια, για όλο αυτό που ζούμε;
Δε με προβληματίζει τόσο η ίδια η πανδημία με την έννοια ότι η Φύση «γεννά» τέτοιου είδους καταστάσεις. Με προβληματίζει, όμως, ότι είναι αποτέλεσμα της πολύ βίαιης παρέμβασης του ανθρώπου στη Φύση. Ο τρόπος που λειτουργεί πλέον η κτηνοτροφία, η παραγωγή φρούτων, η καταστροφή του κλίματος, του περιβάλλοντος με γνώμονα το κέρδος έχουν δημιουργήσει μια πολύ επικίνδυνη κατάσταση. Οι επιστήμονες κρούουν τον κώδωνα του κινδύνου ότι ή θα πρέπει να αλλάξει ο τρόπος που λειτουργούμε ή ο κόσμος μας, όπως τον ξέρουμε, θα πάψει πλέον να υπάρχει. Ακούγονται απόψεις που λένε ότι από τη μια πλευρά έχουμε την πανδημία και από την άλλη την οικονομική κρίση κι αυτά αλληλεπιδρούν. Προσωπικά το βλέπω κάπως διαφορετικά…

Πώς δηλαδή;
Θεωρώ ότι λόγω του βίαιου τρόπου της παρέμβασης του ανθρώπου στη Φύση με γνώμονα το κέρδος σκάει η πανδημία ως το ακραίο σημείο της οικονομικής κρίσης που αντιμετωπίζουμε. Επομένως όχι μόνο συνδέονται αλλά πολλαπλασιάζονται, με αποτέλεσμα η κρίση να μην είναι είτε υγειονομική είτε οικονομική αλλά ανθρωπολογική. Αφορά στον ίδιο τον άνθρωπο, στη μορφή της ζωής του, στον τρόπο που υπάρχει και που σκέφτεται, στο πώς συνυπάρχει με τους άλλους… Αφορά στο πώς θα οριστεί τι εστί άνθρωπος από δω και πέρα. Μιλάμε για τον άνθρωπο της τηλεκπαίδευσης, της τηλεργασίας, της τηλεψυχαγωγίας, τον φοβισμένο, με μια πλήρως ιατρικοποιημένη ζωή; Φοβάμαι πως αυτό είναι το μοντέλο…

Όλο αυτό που περιγράφετε το συνειδητοποιούμε, θεωρείτε, ώστε βαθμιαία να υπάρξει και κάποια διέξοδος;
Ως ένα σημείο ναι. Σε πολύ μεγάλο βαθμό αφορούν και στο σκεπτικό επάνω στο υλικό του Κάφκα με το οποίο δουλεύω αυτό τον καιρό. Πιστεύω ότι η Τέχνη μπορεί να παίξει σημαντικό ρόλο σε αυτό. Όχι με την έννοια του να επικοινωνήσει πληροφορίες, λόγια, αλλά με το να εκπέμψει κραδασμούς και δονήσεις αγωνίας, κάτι που είναι περισσότερο αισθητηριακό. Το οποίο, βεβαίως, μπορεί να επηρεάσει και τη συνείδηση αλλά απευθύνεται σε κάτι ακόμη πιο βαθύ έτσι ώστε σιγά-σιγά να γίνει και στάση ζωής. Κατά τη γνώμη μου δε μπορεί πλέον η Τέχνη να χρυσώνει το χάπι σε κάτι που συμβαίνει γύρω μας. Έχει έναν ρόλο που δεν τον αποκαλώ πολιτικό γιατί το να επικοινωνήσει πληροφορίες από σκηνής είναι πολύ πρώτο επίπεδο αλλά οφείλει να εκφράσει την έκτακτη ανάγκη και να αγγίξει πιο βαθιά δημιουργούς και θεατές, τον καθέναν ξεχωριστά. Αυτό είναι τεράστιο ζήτημα…

Ζούμε, άραγε, σε μεταιχμιακή εποχή;
Ζούμε σε μια εποχή βαθύτατης παρακμής, σε μεσαίωνα. Πάντα σε αυτές τις περιόδους, μέσα από τις συνθήκες σήψης, κυοφορείται κάτι καινούριο το οποίο δεν είναι απαραιτήτως θετικό. Από αυτή την άποψη μπορούμε να πούμε ότι είναι μεταβατική. Προσωπικά δεν είμαι ούτε αισιόδοξος ούτε απαισιόδοξος. Διακρίνω μια γενικότερη προσπάθεια των ανθρώπων να πολιτικοποιηθούν, να συνειδητοποιήσουν πράγματα, να ανατρέξουν στις παραδόσεις, στις πηγές, να επιστρέψουν σε όλα αυτά τα οποία στον μεταμοντερνισμό και στην ύστερη νεωτερικότητα χάθηκαν. Βλέπουμε ένα γενικότερο ενδιαφέρον για την αρχαία ελληνική τραγωδία, για την Ιστορία, για τη Φιλοσοφία αλλά όλα αυτά πρέπει να δημιουργήσουν ρίζες μέσα στην ίδια τη ζωή. Να ριζώσουν και να γεννήσουν νέους τρόπους συνειδητοποίησης, έκφρασης και συνύπαρξης.

Πώς θα μπορούσε να γίνει αυτό;
Πολλά πράγματα μπορούν να βοηθήσουν. Η Τέχνη, η Παιδεία, το διαδίκτυο, οι Επιστήμες. Έχει σημασία ο τρόπος. Για αυτό είπα προηγουμένως ότι η Τέχνη δεν μπορεί πλέον να χρυσώνει το χάπι, να δημιουργεί ένα ιλουστρατίβ κόσμο όπου όλα είναι καλά, χαλαρώνουμε, ηρεμούμε, εφησυχάζουμε… Ποια είναι, άραγε, αυτή η μορφή τέχνης που αναδύεται από τις καταστροφές του καιρού μας, αυτή που μπορεί να δώσει ελπιδοφόρα προοπτική για το μέλλον; Ερώτημα κάνω, δεν έχω απάντηση. Αξίζει ίσως να θυμηθούμε την περιβόητη διαμάχη μεταξύ Αντόρνο και Πάουλ Τσελάν όπου ο πρώτος είπε την περίφημη φράση την οποία μετά βεβαίως αναίρεσε, ότι μετά το Άουσβιτς δεν μπορούμε να γράψουμε ποίηση. Ο Τσελάν, ο οποίος ήταν ο ποιητής του Άουσβιτς, είχε ζήσει εκεί, το αμφισβήτησε. Είπε ότι μπορούμε, αρκεί η ποίηση να βγαίνει μέσα από το τραύμα, τις καταστροφές και να δημιουργεί έναν ορίζοντα για το μέλλον. Κι εκεί είναι και το σημείο εκκίνησης του μεταπολεμικού μοντερνισμού. Έτσι μόνο μπορούμε να είμαστε αισιόδοξοι. Δεν είναι ένα συναισθηματικό ζήτημα και τελειώσαμε…

Θα λέγατε πως υπάρχει Θέατρο πιο επίκαιρο στις μέρες μας σε σχέση με κάποιο άλλο;
Δεν θα το έλεγα από την άποψη της θεατρικής γραφής ή της αισθητικής. Το ερώτημα είναι αυτό στο οποίο αναφέρθηκα προηγουμένως: ποια μορφή τέχνης θα αναδυθεί από την καταστροφή και θα χαράξει έναν ορίζοντα. Από αυτή την πλευρά δεν ξέρω και το ίδιο το θέμα του επίκαιρου πώς ακριβώς λειτουργεί. Μια αρχαία τραγωδία δεν είναι επίκαιρη με τη στενά επικαιρική έννοια. Αν αναζητήσουμε κάποιο τέτοιο στοιχείο εκεί, θα πρέπει να το συνδέσουμε με τα μεγάλα θεμελιώδη ζητήματα, τις κατηγορίες του πάθους, του πένθους, της οργής, της εκδίκησης, του θρήνου, του πόνου, της μνήμης. Γιατί αυτές οι κατηγορίες μας επανασυνδέουν με το ανθρώπινο. Προσωπικά δεν θα έβλεπα ως επίκαιρο είτε από πλευράς γραφής είτε αισθητικής ένα θέατρο που θα προσπαθούσε να μιλήσει για την πανδημία ή για την οικονομική κρίση. Τέτοιου τύπου πρόσβαση στην πληροφορία υπάρχει από πολλές πλευρές και δεν είμαι σίγουρος ότι θα είχε κάποιο νόημα να το πληροφορηθεί ο θεατής από τη σκηνή. Η κατάδειξη του τραύματος μέσα από τον Πολιτισμό δεν είναι επικαιρικό, είναι ένα ζήτημα που αφορά τον άνθρωπο των τελευταίων αιώνων. Για να αντιμετωπίσουμε αυτό που έρχεται, την «ιατρικοποίηση», την «τεχνολογικοποίηση» της ζωής, τον φόβο, την απώλεια της σύνδεσης με το ίδιο μας το σώμα, με τα ένστικτα, τις επιθυμίες, τη φαντασία, τη σύνδεση με τον άλλον άνθρωπο, η επανασύνδεση με τη Φύση πρέπει να επανέλθει οπωσδήποτε…

Για να μιλήσουμε λίγο πιο πρακτικά, ο χώρος του Πολιτισμού πλήττεται ιδιαιτέρως από την τρέχουσα κρίση. Τι σκέπτεστε επ’ αυτού;
Σαφώς παρακολουθώ το θέμα και συμμετέχω κιόλας. Θα μιλήσω πρωτίστως για την Ελλάδα γιατί στην υπόλοιπη Ευρώπη υπάρχει καλύτερη μέριμνα η οποία ούτως ή άλλως υπήρχε και πριν από την πανδημία. Ο τρόπος με τον οποίο βιώνω προσωπικά την κατάσταση είναι σάμπως η Τέχνη, ο Πολιτισμός, να μοιάζει ο εύκολος στόχος. Δε μπορούμε να αναπτύξουμε το ΕΣΥ, δεν μπορούμε να αποσυμφορήσουμε τα μέσα μαζικής μεταφοράς και τις αίθουσες διδασκαλίας, κλείνουμε όμως τα θέατρα, τις αίθουσες συναυλιών, τους κινηματογράφους. Αυτό είναι στα όρια της σχιζοφρένειας, ειδικά μάλιστα αν φέρουμε στο νου μας την περίφημη φράση όλων ανεξαιρέτως των πολιτικών που μιλούν διαρκώς για «βαριά βιομηχανία της χώρας». Κυκλοφορώ με τα μέσα μαζικής μεταφοράς κι έχω εικόνα. Κι όμως, καλλιεργείται η εντύπωση ότι αν κλείσουν οι χώροι Πολιτισμού θα λυθεί το πρόβλημα. Κι έρχονται θεατές και σου λένε «Μα, το λίγο αυτό διάστημα που άνοιξαν τα θέατρα τηρήθηκαν όλα τα μέτρα, δεν υπήρξε πρόβλημα…». Κι όμως η Τέχνη λειτουργεί ως ο αδύναμος κρίκος σε μια αλυσίδα παραγόντων και πραγμάτων που αφορούν στον τρόπο αντιμετώπισης της πανδημίας χωρίς να λαμβάνονται ουσιαστικά μέτρα. Πλέον το ακούς από επίσημα χείλη: «Δεν έχουμε ΜΕΘ, δεν μπορούμε να κάνουμε τίποτα για τα μέσα μαζικής μεταφοράς και για τα σχολεία οπότε τι μένει; Ο Πολιτισμός». Κι εδώ επανέρχεται το θέμα του πιο μακρύ ορίζοντα που συζητούσαμε…

Δηλαδή;
Τίθεται το θέμα του τρόπου με τον οποίο μια κοινωνία μπορεί να αισθάνεται, να αναστοχάζεται, να καλλιεργείται. Από το Netflix; Από τα σίριαλ; Από το livestreaming; Μα, το καλύτερο δυνατό livestreaming να κάνεις υπάρχει ο κινηματογράφος, η τηλεόραση, έχει ξεπεραστεί προ πολλού. Σε κάθε περίπτωση αυτό το μένος για τον Πολιτισμό, γιατί περί μένους πρόκειται, μου φαίνεται αδιανόητο. Το καλοκαίρι που μας πέρασε κάναμε περιοδεία με την «Αντιγόνη» και με τις «Ευτυχισμένες μέρες» και χρησιμοποιήσαμε λεωφορεία, πλοία, ΚΤΕΛ… Όταν βλέπεις τον απόλυτο συνωστισμό στο καράβι τον οποίο βίωσα τουλάχιστον τέσσερις φορές, είναι αστείο να λες ότι δεν θα παίξουν καθόλου τα θέατρα ή θα παίξουν με 30% πληρότητα. Πέραν αυτού θα πρέπει να μας απασχολήσει και η ίδια η κατάσταση στην οποία βρήκε τον χώρο η πανδημία.

Τι εννοείτε;
Ο Πολιτισμός στη χώρα μας κινούταν στα όρια του απόλυτου χάους, οπότε ήρθε και η πανδημία και δημιούργησε ένα μείγμα εκρηκτικό. Οι εργασιακές, κατά βάση, σχέσεις στην πλειοψηφία τους, χωρίς να είμαι απόλυτος ασφαλώς, ήταν κατεστραμμένες. Η πανδημία αποκάλυψε όλη αυτή την κατάσταση. Προς το παρόν τα πράγματα γίνονται όλο και χειρότερα. Χρειάζεται διεκδίκηση, γόνιμος διάλογος. Γιατί εάν τα πράγματα μείνουν ως έχουν πολύ σύντομα δεν ξέρω τι ακριβώς θα σημαίνει ηθοποιός, σκηνοθέτης, μουσικός. Μάλλον θα καταλήξει κάτι ερασιτεχνικό. Ή κάτι που θα αφορά στην απολυτότατη μειοψηφία ανθρώπων. Όχι με την έννοια του ελιτίστικου αλλά από την πλευρά του ότι αυτοί που θα μπορούν να βιοπορίζονται από την ενασχόληση με την  Τέχνη θα είναι μια πενιχρή μειοψηφία. Και δεν το λέω με όρους ξεκαθαρίσματος του τοπίου, ότι θα μείνουν οι καλύτεροι. Θα μείνουν απλώς αυτοί που θα μπορούν να επιβιώσουν. Είναι τελείως διαφορετικό. Το γεγονός ότι έχω πίσω μου μια οποιαδήποτε οικονομική δυνατότητα δε με καθιστά καλύτερο.

Θεωρείτε ότι ο Πολιτισμός είναι αίτημα του σύγχρονου Έλληνα; Θα βγει στον δρόμο να τον διεκδικήσει;
Προσωπικά δεν βλέπω μόνο τον δρόμο ως μορφή διεκδίκησης. Δεν το λέω για να αποπολιτικοποιήσω τη συζήτηση, σαφώς κι έχει τη σημασία του αυτό, αλλά χρειάζεται ο καθένας και η καθεμιά από μας να σκεφτούμε τι ανάγκη τέχνης έχουμε, τι σημαίνει αυτό για μας. Ναι, πρέπει να βγούμε στον δρόμο να διεκδικήσουμε, αλλά από ένα σημείο και πέρα οφείλουμε να κοιτάξουμε και μέσα μας. Κάθε πολιτική διεκδίκηση είναι και υπαρξιακή. Δεν πάνε χώρια αυτά. Να διεκδικήσουμε την κυρίαρχη τάση; Τον Πολιτισμό του lifestyle και του livestreaming; Θα είναι μια διαρκής αναπαραγωγή του ίδιου… Σε αυτή την περίπτωση τα πράγματα θα περιοριστούν στις κρατικές σκηνές και στις μεγάλες καλλιτεχνικές επιχειρήσεις. Πάντα όμως η Τέχνη, οι νέες μορφές, οι νέες ανάγκες, οι νέοι τρόποι έκφρασης δημιουργούνται στα ρήγματα των κυρίαρχων τάσεων. Υπάρχει αυτή η όψη της Τέχνης, η έρευνα, το εργαστήριο που τείνει να χαθεί σε ολόκληρο τον κόσμο. Aυτό που απασχολεί είναι το businessplan και το production making. Πέντε παραγωγές και μετά το επόμενο…

Επομένως; Πού καταλήγουμε;
Ο Έλληνας θεατής σαφώς μπορεί να βγει στον δρόμο να διεκδικήσει. Το έχω δει να συμβαίνει κι ομολογώ πως έχω μείνει έκπληκτος. Και σε κινητοποιήσεις έρχεται, όποτε οργανώνονται, και στηρίζει… Αυτό που με αφήνει άφωνο, όμως, είναι ο τρόπος που στηρίζει ο κόσμος τις δράσεις, όταν πραγματοποιούνται. Κάναμε περιοδεία το καλοκαίρι και ήταν τέτοια η υποστήριξη του κόσμου που δεν μπορούσε να μη σε συγκινήσει. Υπήρχαν φορές που είχα την αγωνία ότι θα παίζαμε για 30 άτομα. Σήμερα που μετράμε πλέον τόσους θανάτους κι αυτές τις πρώτες ημέρες της καραντίνας τα κρούσματα έχουν αγγίξει τις 2.500-3.000 ημερησίως μπορεί να έχουμε συνηθίσει κάπως την ιδέα. Τον Αύγουστο, όμως, όταν κάποια στιγμή τα κρούσματα έφτασαν για πρώτη φορά τα 300 ήταν σοκ. Έτυχε εκείνες τις ημέρες να έχουμε παράσταση στο Δίον και γεμίσαμε, με τα υγειονομικά δεδομένα πάντα. Η ανταπόκριση του κόσμου ήταν συγκινητική. Για αυτό και είμαι πεπεισμένος ότι ο Έλληνας θα διεκδικήσει τον Πολιτισμό…