Συνάντησα τον Θεόδωρο Τερζόπουλο στο σπίτι του με μια συγκινητική αφορμή. Το μεγάλο αφιέρωμα που διοργανώνει προς τιμήν του το Ευρωπαϊκό Κέντρο Δελφών με την υποστήριξη του Ιδρύματος Ωνάση. Ένα αφιέρωμα που ξεκίνησε από την απλή παρουσίαση της παράστασης των διαπολιτισμικών «Τρωάδων» του Ευριπίδη που παρουσίασε το θέατρο Άττις στις 7 Ιουλίου 2017 στο Αρχαίο Ωδείο της Πάφου, με τη συμμετοχή ηθοποιών από διχοτομημένες πόλεις και έχει καταλήξει να γίνει γιορτή. Μια μεγάλη γιορτή με τίτλο «Η επιστροφή του Διόνυσου», που περιλαμβάνει, εκτός από παραστάσεις και εργαστήριο σχετικό με τη Μέθοδό του, φωτογραφική και ηχητική εγκατάσταση και ένα διεθνές συμπόσιο στο οποίο σπουδαίοι πανεπιστημιακοί, σκηνοθέτες, ηθοποιοί, διευθυντές θεάτρων και πολιτιστικών ιδρυμάτων, εικαστικοί, ψυχαναλυτές και θεατρολόγοι από όλο τον πλανήτη θα παραβρεθούν για να τιμήσουν τον πιο σημαντικό Έλληνα σκηνοθέτη.
Τι σημαίνει άραγε για τον διεθνώς καταξιωμένο θεατράνθρωπο αυτή η καθολική αναγνώριση στην πατρίδα του; Είναι αιφνιδιασμένος; Είναι συγκινημένος; Ή δεν έχει χρόνο για όλα αυτά;
Με τη ματιά του στραμμένη στο μέλλον, ο Θεόδωρος Τερζόπουλος πάντοτε αντλούσε έμπνευση και μετάγγιζε ενέργεια από τον μεγάλο χώρο της ιστορικής μνήμης, της ιδεολογικής μνήμης, της παράδοσης. Μέσα από την εμπειρία του στο μεγάλο ταξίδι του κόσμου, έχοντας δει τα αποτελέσματα της παγκοσμιοποίησης και της ομογενοποίησης του θεάτρου, δεν έχει σταματήσει να προειδοποιεί για τη νοοτροπία που υπηρετεί το εφήμερο και καταργεί τις ιδιαιτερότητες, τα εθνικά στοιχεία και τις μεγάλες παραδόσεις. Δεν μπορούμε να τα ξεριζώσουμε όλα, μου λέει τώρα με πάθος, δεν μπορούμε να αποεδαφοποιηθούμε, δεν μπορούμε να λέμε ότι μόνο το παρόν ισχύει. Δεν ισχύει το παρόν, χωρίς το παρελθόν, ούτε στη ζωή, ούτε στην τέχνη.
Τι σημαίνει για εσάς αυτό το μεγάλο αφιέρωμα προς τιμήν σας με τόσους σημαντικούς προσκεκλημένους ομιλητές, που θα γίνει στους Δελφούς;
Είχα αποδεχθεί την πρόταση του Ευρωπαϊκού Κέντρου Δελφών να παρουσιάσω τις «Τρωάδες» και να γίνουν και κάποιες ομιλίες στο πλαίσιο της παράστασης. Τελικά έγινε ένα μεγάλο αφιέρωμα με συμπόσιο, επίδειξη μεθόδου, εκθέσεις, εγκαταστάσεις, performances και επάνω από όλα την παράσταση των «Τρωάδων» που είχα σκηνοθετήσει πέρυσι στην Κύπρο, στο πλαίσιο της πολιτιστικής πρωτεύουσας. Αναπτύχθηκε πολύ. Δεν κρύβω ότι έχω αιφνιδιασθεί από αυτό, γιατί καταλαβαίνω ότι όσο αναπτύσσεται αυτό το αφιέρωμα, ακόμα και τώρα που μιλάμε, μεγαλώνει και η ευθύνη μου απέναντι στον κόσμο που θα το παρακολουθήσει, στους καλλιτέχνες που συμμετέχουν, αλλά ακόμα και απέναντι σε εμένα τον ίδιο. Tι είναι όλο αυτό, είναι ένας απολογισμός όσων έκανα ή είναι ένας απολογισμός αυτών που δεν έκανα; Είναι το τέλος μίας περιόδου και μία νέα αρχή ή είναι η αρχή ενός τέλους; Φαίνεται ότι δημιουργείται η ανάγκη ενός επαναπροσδιορισμού που ακόμα δεν μπορώ να τον ερμηνεύσω. Δεν ξέρω, όταν τελειώσει αυτό, τι θα κάνω. Θα συνεχίσω τον ίδιο δρόμο; Θα σκεφθώ ότι κάτι πρέπει να αλλάξει στη δουλειά μου, ακόμα και στη δομή του θεάτρου, της θεατρικής ομάδας. Μήπως θα πρέπει να απευθυνθώ περισσότερο στη νέα γενιά των Ελλήνων καλλιτεχνών; Μήπως θα πρέπει να ασχοληθώ πιο πολύ με το εκπαιδευτικό κομμάτι, μια και αυτό έχει πραγματικά αναπτυχθεί με έναν εξαιρετικό τρόπο σε όλον τον κόσμο; Πιθανότατα να περάσω σε μία κρίση με τον εαυτό μου, με τη δουλειά μου και με το κοινό και αυτό είναι ευεργετικό.
Βάζω καινούρια διλήμματα στον εαυτό μου, διλήμματα διαρκή, και αμφισβητώ πραγματικά πολλά πράγματα. Αυτό μου δίνει νεότητα, μου δίνει κι άλλη ενέργεια και μου λέει «συνέχισε».
Βάζω καινούρια διλήμματα στον εαυτό μου, διλήμματα διαρκή, και αμφισβητώ πραγματικά πολλά πράγματα. Αυτό μου δίνει νεότητα, μου δίνει κι άλλη ενέργεια και μου λέει «συνέχισε».
Υπάρχουν πράγματα που επιθυμούσατε και δεν τα κάνατε;
Ήθελα να πάω σε ακόμα πιο ακραίες περιοχές, σε ό,τι αφορά και την τέχνη μου, αλλά και σε ό,τι αφορά κι εμένα τον ίδιο. Τι συνέβη και μέσα από τις απανωτές επιτυχίες και την αποδοχή σε όλον τον κόσμο κρατήθηκα σε ένα συγκεκριμένο πεδίο έρευνας, ενώ ήμουν έτοιμος για πιο εκρηκτικές φόρμες; Γιατί ησύχασα μέσα μου; Από την αποδοχή του κοινού. Η αποδοχή του κοινού και της κριτικής δημιούργησαν μέσα μου ένα κενό. Οι Δελφοί είναι η αποκορύφωση της αποδοχής. Ταυτόχρονα πυροδοτεί μια αμφισβήτηση. Αυτοαμφισβητούμαι και αυτό έχει σχέση με τη δουλειά μου και όχι τόσο με εμένα τον ίδιο.
Είχα την εντύπωση ότι ποτέ δεν αμφισβητούσατε τον εαυτό σας...
Κάπως έτσι προχωρούσα, αλλά φαίνεται ότι κάποια στιγμή, μέσα από τη μεγάλη αποδοχή αμβλύνθηκαν κάποιες ανάγκες μου και κάποιες ακυρώθηκαν. Αυτό ακριβώς που γίνεται ιδιαίτερα με τους νέους καλλιτέχνες, οι οποίοι πραγματικά δεν βοηθιούνται ούτε ολοκληρώνονται έτσι. Γιατί τελικά μέσα από την καθολική αποδοχή γίνονται θύματα ενός συστήματος, ιδιαίτερα ενός συστήματος διαφήμισης, η οποία πολλές φορές εμφανίζεται ισχυρότερη από το ίδιο το καλλιτεχνικό έργο. Τώρα με αυτό που γίνεται στους Δελφούς, ξεβολεύομαι γιατί μία οποιαδήποτε συνήθεια είναι μία βολική κατάσταση, είναι μία θέση επανάπαυσης. Τελικά, σκέφτομαι, είναι καλό που γίνεται αυτό γιατί με έκανε να ανησυχήσω και η ανησυχία πάντα είναι ευεργετική. Όταν το θέτω σε κάποιους φίλους μου αυτό το θέμα, μου λένε, καλά έκανες και ανησύχησες, έχεις ακόμα ενέργεια και ανησύχησε ακόμα περισσότερο, γιατί κι εμείς κάποιες φορές ανησυχούσαμε για σένα αλλά δεν σου το λέγαμε!
Γυμνάζομαι, δουλεύω και ενεργοποιούμαι από τον Διόνυσο που είναι και ο θεός μου.
Είπατε πριν ότι σκέφτεστε να απευθυνθείτε περισσότερο στη νέα γενιά των Ελλήνων καλλιτεχνών. Αισθάνεστε ότι ήσασταν κάπως κλειστός όλα αυτά τα χρόνια;
Ναι, δούλευα με μια πιο κλειστή ομάδα. Ήμουν πολύ στο εξωτερικό, η ομάδα έπαιζε όσο εγώ έλειπα, όλα πήγαιναν καλά, και πηγαίνουν καλά, αλλά φαίνεται ότι μεγαλώνει αυτή η ευθύνη απέναντι στους νέους Έλληνες. Δηλαδή με κάποιο τρόπο πρέπει όλο αυτό που έχω κάνει να το μεταγγίσω στη νεότερη γενιά, σε μία πολύ νέα γενιά. Γιατί πιστεύω πως μόνο η παιδεία μπορεί να βοηθήσει. Σε αυτό το επίπεδο είμαι πάρα πολύ συγκεντρωμένος και παρεμβατικός σε όλο τον κόσμο, όπου ταξιδεύω, γιατί καταλαβαίνω πόση σημασία έχει η παιδεία σήμερα, μεγαλύτερη και από την ίδια την παράσταση.
Η Μέθοδός σας διδάσκεται σε νέους ηθοποιούς σε όλο τον κόσμο. Γιατί αισθάνεστε ότι δεν είστε αρκετά κοντά με τη νεότερη γενιά;
Μπορώ να ομολογήσω ότι δεν είχα μία απόλυτη σχέση με αυτή τη γενιά. Τώρα αντιμετωπίζω αυτό το ζήτημα και, πραγματικά, σκέφτομαι ότι θα ήθελα να απευθυνθώ στην ακόμα πιο μικρή γενιά, στα παιδιά που τώρα είναι 15 - 20 ετών, δηλαδή στη γενιά που δεν βίωσε τη λαίλαπα του λαϊκισμού και της ψευτοευημερίας. Θέλω να απευθυνθώ σε αυτή την απενεχοποιημένη γενιά, η οποία δεν φορτώθηκε όλο αυτό το φορτίο –πολλές φορές επιβλαβές– των πολιτικών καταστάσεων, ακόμα και της Αριστεράς. Έρχονται πολλά νέα παιδιά και μου θέτουν ένα ερώτημα, ένα δίλημμα, κι εγώ πολλές φορές, ενώ θέλω να απαντήσω, είμαι ανέτοιμος. Δεν είμαι έτοιμος γιατί φαίνεται ότι υπάρχει ένα χάσμα γενεών, αυτό σημαίνει χάσμα απόψεων, αλλά δεν είναι αγεφύρωτο. Είναι ίδιο με την προσπάθεια που κάνω πολλές φορές με τους ηθοποιούς μου, να τους καταλάβω – γιατί τους ηθοποιούς μου πρέπει να τους καταλαβαίνω πάντα, δεν πρέπει να τους επιβάλλω απόλυτα τη δική μου άποψη γιατί ο ηθοποιός μόνο όταν απελευθερώνεται πραγματικά και απελευθερώνει τις δικές του δυνάμεις και ενέργειες, μπορεί να αντιληφθεί τον σκηνοθέτη ή τον δάσκαλο. Θέλω, λοιπόν, να ακούσω, να αφουγκραστώ αυτή την πολύ μικρή γενιά.
Έχετε κάνει 2.100 παραστάσεις σε 32 χρόνια σε όλο τον κόσμο. Υπάρχει κάποιο κλειδί με το οποίο ξεκλειδώνετε τους ηθοποιούς από διαφορετικούς τόπους και παραδόσεις;
Οι Κεντροευρωπαίοι ή Βορειοευρωπαίοι είναι πιο κλειστοί, τους ξεκλειδώνεις πολύ δυσκολότερα, γιατί υπάρχει μπλοκαρισμένη ενέργεια σε όλο το σώμα, λειτουργούν μόνο με το κεφάλι. Πρέπει, δηλαδή, να πυροδοτηθεί πρώτα το κεφάλι, η σκέψη, και μετά σιγά-σιγά να προχωρήσουμε προς τα κάτω. Αυτό είναι μία επώδυνη διαδικασία και για τον ηθοποιό αλλά και για εμένα. Οι μεσογειακοί λαοί είναι, σαφώς, πολύ πιο έτοιμοι, όπως και οι Λατινοαμερικάνοι, ενώ οι Βορειοαμερικάνοι, οι οποίοι είναι συνηθισμένοι στον αμερικάνικο ρεαλισμό, όχι. Οι Κινέζοι επίσης είναι πολύ ανοιxτοί, όπως και οι Ρώσοι, επειδή φέρουν στο σώμα τους μεγάλες παραδόσεις. Γενικά, άλλοτε με δυσκολία και άλλοτε όχι, το αποτέλεσμα είναι ίδιο, όλοι φθάνουν στο ίδιο σημείο, όπου λύνεται το σώμα, ξεκαθαρίζουν οι σωματικοί άξονες, οι ενεργειακοί άξονες, και φωτίζεται το σώμα, το πρόσωπο και η ψυχή.
Το έργο σας, πέρα από όλα τα άλλα, αναδίδει και μία εντυπωσιακή ομορφιά, στη μέθοδό σας μιλάτε για σαγήνη. Αυτό είναι ένα στοιχείο που σας ενδιαφέρει όλο και περισσότερο;
Με ενδιαφέρει όλο και περισσότερο γιατί η σαγήνη είναι, θα έλεγα, η άλλη όψη του θανάτου. Με αυτή την έννοια, όσο περνούν τα χρόνια και αντιλαμβάνομαι πιο βαθιά τη συνύπαρξη των δύο αυτών ζητημάτων, η ζωή περνά καλύτερα. Δηλαδή, προχωρώ προς το τέλος –γιατί θα έρθει, μοιραία– έχοντας υπόψη μου αυτό το ζήτημα.
Έχετε πει ότι βλέπετε το θέατρό σας σαν προθάλαμο του θανάτου…
Ναι, έτσι είναι. Είναι μία γκρίζα ζώνη. Δεν φοβήθηκα τον θάνατο, γι’ αυτό και προσπάθησα να διπλασιάσω ή πολλές φορές και να υπερπλασιάσω την ενέργειά μου για να δουλεύω, να αγωνίζομαι, να ταξιδεύω και να κινδυνεύω, γιατί κινήθηκα στα όρια του κινδύνου άρα και του θανάτου. Δεν φοβήθηκα. Από πολύ μικρός δεν με είχε καταλάβει ο φόβος, ίσα-ίσα κέρδισα πολύ και λόγω των οικογενειακών συνθηκών, και από την παιδεία που μου προσέφερε η μητέρα μου για να απελευθερωθώ.
Πώς σας βοήθησε η μητέρα σας;
Με άφησε ελεύθερο από πολύ μικρό. Όταν είσαι ελεύθερος δεν φοβάσαι τη ζωή, δεν φοβάσαι και το θάνατο. Έχω εξοικειωθεί και πάντα επαναφέρω στη μνήμη μου αυτό που έκαναν οι αρχαίοι Έλληνες, κάθε ημέρα έλεγαν δύο-τρεις φορές τη λέξη θάνατος. Οι αρχαίοι πολιτισμοί ήταν εξοικειωμένοι με το θάνατο. Θα μπορούσα να πω ότι όλη η ζωή των αρχαίων ήταν στάδια, ritual του θανάτου, ήταν μία προετοιμασία με σταθμούς προθανάτιους.
Η δουλειά σας προσιδιάζει σε μία Ασκητική του θεάτρου. Όπως και η ζωή σας;
Ζω ασκητικά, δεν έχω αυτοκίνητο, δεν κάνω περιττά έξοδα. Ζούσα ακητικά ακόμα και σε εποχές που υπήρχαν περισσότερα έσοδα. Τρέφομαι ταπεινά, είμαι λιτοδίαιτος, δεν σπαταλώ καθόλου χρήματα για ρούχα ή σε άσκοπες κινήσεις και η δουλειά μου είναι κοντά στην arte povera. Στη δουλειά μου προσπαθώ πάντα να κρατώ το χρήσιμο, το ουσιώδες. Απομακρύνω ό,τι είναι περιττό, ας είναι εντυπωσιακό και πιασάρικο που λέμε στη γλώσσα του θεάτρου, το πετώ. Πολλές φορές πετώ και ωραία πράγματα, αλλά αφήνω το ουσιώδες.
Πώς βλέπετε σήμερα, μετά από όλη αυτή τη διεθνή καταξίωση, τα πρώτα χρόνια αρνητικής υποδοχής του ΑΤΤΙΣ από κάποιους κριτικούς;
Σχεδόν στο σύνολό τους οι κριτικές για τις «Βάκχες», για πολλά χρόνια, θα έλεγα για δύο δεκαετίες, πέρα από ελάχιστες εξαιρέσεις, ήταν αρνητικές. Η πιο ισχυρή εξαίρεση ήταν η Ελένη Βαροπούλου, η οποία ήταν θετική από την πρώτη στιγμή, αλλά και υποστηρικτική. Όμως όσο αρνητικά έγραφαν, τόσο εγώ δυνάμωνα, αλλά και όταν κάποια στιγμή άρχισαν οι μισοί να γράφουν θετικά αυτό δεν με επηρέασε καθόλου ή και ακόμα όταν, μετά, ξαφνικά όλοι έγραφαν θετικά. Είχα μία τέτοια επαφή με το κοινό και με ένοιαζε πραγματικά να δημιουργήσω ένα σταθερό κοινό για το ΑΤΤΙΣ, ένα πολύ συγκεκριμένο κοινό, το οποίο σε κάποιες παραστάσεις, όπως το «Alarme», έφτασε τους 25.000 θεατές. Αυτό το θεωρώ πολύ σημαντικό.
Ήταν και η πολιτική θέση του ΑΤΤΙΣ που ενόχλησε τότε; Τι σημαίνει σήμερα ότι το ’86 είδατε τις «Βάκχες» από την πλευρά των «ηττημένων του εμφυλίου»;
Το πολιτικό δεν το επιδιώκω, δεν λέω ότι τώρα θα κάνω μία πολιτική ανάγνωση πρώτου επιπέδου, βγαίνει από την ίδια μου την ανάγκη, από τη βαθιά μου μνήμη. Γι’ αυτό στις πρώτες «Βάκχες» είχα, ας πούμε, μία μεγάλη αναφορά στη μετεμφυλιακή περίοδο όπως τη βίωσα ο ίδιος, από την πλευρά των ηττημένων, και στην οποία ανήκα. Εξάλλου το γράφω και στο πρώτο βιβλίο μου, των εκδόσεων Άγρα, ότι το βίωμά μου ήταν πολύ ισχυρό γιατί ζυμώθηκε στη μετεμφυλιακή εποχή. Εάν καθίσω και σκεφτώ τι είναι όλο αυτό που έκανα, ένα προσφυγικό ταξίδι. Με αυτή την έννοια, υπάρχουν περίπου 15 έως 20 χώρες στον κόσμο, οι οποίες αποδέχονται τη δουλειά μου, επικοινωνώ μαζί τους σε διαφορετικές γλώσσες, από Ασία μέχρι Ανατολή, και αυτό μου δίνει δύναμη. Εάν με ρωτήσετε τι είναι η ζωή, είναι ένα ταξίδι που δεν τελειώνει ποτέ.
Ένα προσφυγικό ταξίδι; Φεύγατε από ανάγκη ή από περιέργεια;
Το κάθε ταξίδι είναι μετακίνηση, αυτή είναι η προσφυγιά, δηλαδή φεύγεις ακόμα και με σκοπό να μη γυρίσεις ξανά. Όλα αυτά προϋπήρξαν, και η ανάγκη, και η περιέργεια, και η αγωνία πιθανότατα, και η μανία φυγής ή καταδίωξης, αλλά όλο αυτό αυτονομήθηκε εδώ και πολλά χρόνια και είναι ένα ταξίδι που γίνεται μόνο του, δηλαδή σα να υπάρχει μία εντολή και τώρα πάμε, φεύγουμε. Αυτονομήθηκε το ταξίδι. Είμαι ένας ταξιδιώτης, δηλαδή αν μου πεις τι είμαι, ένας ταξιδευτής.
Ένας ταξιδευτής που πάντα αρνιόταν θέσεις σε κρατικούς καλλιτεχνικούς φορείς…
Δεν τις έχω ανάγκη. Πολύ μικρός ήμουν Διευθυντής της Σχολής του Κρατικού Θεάτρου και υπέφερα. Εκεί έκανα το πρώτο πείραμα και κατάλαβα ότι όλα αυτά δεν μου πηγαίνουν.
Τι είναι για σας η τέχνη;
Για εμένα πολλές φορές, το λέω και στους ηθοποιούς μου, η τέχνη είναι ένα επίμονο σινιάλο από το μέλλον. Δεν επεδίωξα να δημιουργήσω μία στάση ζωής, μία στάση ιδεολογική, αισθητική, υπαρξιακή, έγιναν όλα μέσα σε αυτό το ταξίδι. Όλα αυτά ζυμώθηκαν και μέσα από αυτές τις συναντήσεις δημιουργήθηκε και η ιδέα μου για την τέχνη και τη ζωή, γιατί δεν είμαι ένας άνθρωπος ο οποίος ακύρωσε τις ανάγκες της ζωής, καθόλου, ήταν όλα ένα πράγμα, δεν είπα ότι τα κάνω όλα για την τέχνη. Κοιτάς στο μέλλον όταν κοιτάς μέσα σου βαθιά και θέλεις να συναντήσεις τις ρίζες και διαρκώς τροφοδοτούνται οι ανάγκες σου από πηγές οι οποίες, πραγματικά, σε ζωογονούν διαρκώς. Με αυτήν την έννοια, διαπερνάς αυτήν όλη την επικαιρικότητα κι όσο πιο βαθιά κοιτάς μέσα σου, τόσο πιο ανοιχτά κοιτάς και προς το μέλλον, πηγαίνεις προς το μέλλον.
Και η Ελλάδα, τι είναι για εσάς;
Η Ελλάδα είναι μία βαθιά μνήμη, τώρα, να μη γίνω και εθνικιστής ξαφνικά, ξέρεις, όλα παρερμηνεύονται πια. Η Ελλάδα, αυτή η πανέμορφη χώρα με το γαλανό ουρανό και το υπέροχο φως, δεν κλείνεται, κατά τη γνώμη μου, στα συγκεκριμένα βαλκανικά της σύνορα, αλλά είναι μία πολύ μεγάλη ιδέα και μέσα σε όλο αυτό το ταξίδι μου είχα πάντα την αίσθηση ότι θα πρέπει να υπηρετώ αυτή την ιδέα. Την παίρνω μαζί μου, την ταξιδεύω και την υποστηρίζω και με τις παραστάσεις μου, αλλά και σε συνέδρια. Ωστόσο, η Ελλάδα είναι μία χώρα που δεν ωρίμασε ποτέ. Αυτό από τη μια είναι καλό, αυτή η διατήρηση της παιδικότητας, αλλά, από την άλλη, είναι ολέθριο το ότι δεν ωριμάσαμε σαν λαός.
Το αφιέρωμα στους Δελφούς περιλαμβάνει εκτός από το διεθνές συμπόσιο, το εργαστήριο σχετικό με τη Μέθοδό σας και τη διαπολιτισμική παράσταση «Τρωάδων» του Ευριπίδη, τη φωτογραφική εγκατάσταση της Johanna «Η Επιστροφή της Διονύσου». Φαίνεται ότι όλοι οι στενοί συνεργάτες σας είναι δοσμένοι σε αυτό το γεγονός στους Δελφούς…
Τη Γιοχάνα την γνώρισα πριν από 30 χρόνια. Αγάπησε πάρα πολύ την παράσταση των Βακχών και αρχίσαμε να συνεργαζόμαστε. Από τότε φωτογραφίζει τη δουλειά μου. Τώρα οργανώνει μία εξαιρετική έκθεση, μαζί με έναν άλλο φίλο και συνεργάτη, τον Αλέξανδρο Κόκκινο, ο οποίος είχε κάνει και τρεις σκηνογραφίες των έργων μου παλιά. Κεντρική θέση έχει η παρουσίαση της Μεθόδου μου, την οποία διευθύνω μαζί με τον συνεργάτη μου, Σάββα Στρούμπο. Συμμετέχουν δάσκαλοι της μεθόδου μου και ηθοποιοί απ’ όλο τον κόσμο. Επίσης, υπάρχει η ηχητική εγκατάσταση του Παναγιώτη Βελιανίτη, ο οποίος είναι 25 χρόνια συνεργάτης μου, και μία ευτυχισμένη στιγμή η performance την τελευταία ημέρα, δηλαδή το βράδυ της Κυριακής, του Δημήτρη Τηλιακού, με τον τίτλο «Ο Οδοιπόρος και η σκιά του», το οποίο είναι ένα νέο εγχείρημα που το ξεκινάμε μαζί. Στο συμπόσιο με τιμούν με την παρουσία τους ο Eugenio Barba, o Anatoly Vasiliev –μεγάλοι δάσκαλοι–, ο Hans Thies Lehman, η Ελένη Βαροπούλου, ο Freddy Decreus, ο Δημήτρης Τσατσούλης, ο Γιώργος Σαμπατακάκης, η Μαρίκα Θωμαδάκη, όλοι αυτοί οι Έλληνες που έχουν γράψει και βιβλία για τη δουλειά μου, ο Daniel Wetzel των Rimini Protokoll με τον οποίο συνεργαστήκαμε και άλλοι πολλοί που θα έρθουν από το εξωτερικό και άλλοι. Όλο αυτό που δημιούργησα είναι, πραγματικά, σε ένα μεγάλο βαθμό, αποτέλεσμα της δημιουργικής ζύμωσης με τους ηθοποιούς μου. Δηλαδή, μπορώ να πω τα δύο ιστορικά πρόσωπα του ΑΤΤΙΣ, που είναι η Σοφία Μιχοπούλου και ο Τάσος Δήμας. Ο Τάσος δουλεύει ακόμα μαζί μου. Είναι επίσης ο Σάββας Στρούμπος, ο οποίος δουλεύει εξαιρετικά τον εκπαιδευτικό άξονα. Η Σοφία Χιλλ που αποτελεί, μπορώ να πω, πυρήνα της δουλειάς μου, ο Αντώνης Μυριαγκός, η Αγλαΐα Παππά, τα τελευταία χρόνια, της οποίας η ενσωμάτωση είναι πολύ συγκινητική. Υπάρχουν πάρα πολλοί οι οποίοι συμμετείχαν, όπως ο Άκης Σακελλαρίου, ο Ιερώνυμος Καλετσάνος, ο Γιώργος Συμεωνίδης, ο Γιάννης Στάνκογλου, ο Θανάσης Αλευράς, η Κωνσταντίνα Τάκαλου, η Ευρύκλεια Σωφρονιάδου, η Καλλιόπη Ταχτσιόγλου τα πρώτα χρόνια, κι άλλοι πολλοί. Μέσα από αυτήν τη ζύμωση δημιουργήθηκε αυτή η συγκεκριμένη ιδέα και αυτή η συγκεκριμένη μορφή. Δηλαδή, εάν με ρωτήσεις σε ποιους είμαι ευγνώμων, πιο πολύ απ’ όλους, στους ηθοποιούς μου, αυτούς θα σου αναφέρω, γιατί αυτοί αποτέλεσαν και αποτελούν την οικογένειά μου.
Επειδή είναι εκείνοι οι οποίοι δίνουν σάρκα στις ιδέες σας;
Ναι και κάποιοι κουβαλούν αυτές τις αρχές. Βλέποντας κάποιος μία παράσταση μπορεί να πει ότι αυτός ο ηθοποιός είναι από το ΑΤΤΙΣ.
Πέρασαν τόσες δεκαετίες όπου δουλεύετε ασταμάτητα, 2.100 παραστάσεις στο εξωτερικό, το εκπαιδευτικό κομμάτι είναι απέραντο, η Μέθοδός σας διδάσκεται σε 30 πανεπιστήμια και ακαδημίες σε όλο τον κόσμο, βιβλία για το έργο σας έχουν εκδοθεί σε 9 γλώσσες. Τι θα ακολουθήσει τους Δελφούς;
Αυτή είναι μία ευκαιρία να κάνω δυο-τρεις εβδομάδες διακοπές και να σκεφθώ τι έχω κάνει, γιατί μετά από το διεθνές σεμινάριο και τις διακοπές θα πάω στην Ταϊπέι στην Ταϊβάν, όπου θα είμαι δύο μήνες εκεί και θα σκηνοθετήσω τη Γέρμα του Λόρκα στο Εθνικό Θέατρο της Ταϊβάν, με εξαιρετικούς ηθοποιούς. Ίσως αυτή την περίοδο να μπορέσω να σκεφθώ και να δω και τα αποτελέσματα αυτής της αυτοαμφισβήτησης και μίας γενικής αμφισβήτησης και πολλών αμφιβολιών που έχουν γεννηθεί μετά το αφιέρωμα. Και αν αλλάξουν πολλά και ίσως, εάν αλλάξουν κάποια πράγματα, θα υπάρξει μία εξαιρετική και πολύ δημιουργική συνέχεια. Εάν δεν αλλάξουν, θα είναι η συνέχεια του ίδιου…
Αυτό σας ανησυχεί, να μείνουν όλα το ίδιο;
Με κάποιο τρόπο με ανησυχεί, παρόλο που και με το ίδιο όλα πηγαίνουν καλά. Μέχρι τώρα δεν υπάρχει ο επηρεασμός της ηλικίας, δηλαδή δεν υπάρχει ένας βιολογικός επηρεασμός που μπορεί να αναστείλει κάποιες δικές μου επιθυμίες και ανατροπές. Ωστόσο θα φανεί. Η ενέργεια πάντα υπάρχει. Γυμνάζομαι, δουλεύω και ενεργοποιούμαι από τον Διόνυσο που είναι και ο θεός μου.
Γιατί ο Διόνυσος;
Γιατί, πολύ απλά, είναι ο θεός του θεάτρου, ο θεός των μεταμορφώσεων, και το θέατρο είναι συνώνυμο των μεταμορφώσεων. Χωρίς τις μεταμορφώσεις, είναι ένα στερεότυπο. Με αυτήν την έννοια ο Διόνυσος είναι ο ενεργοποιός θεός των αισθήσεων και των ενστίκτων, της φαντασίας και της τρέλας
Αμφισβητήσατε ποτέ τον εαυτό σας;
Πολλές φορές, αλλά άλλο να τον αμφισβητείς μέσα σε ένα διαρκές πέλαγος αμφισβήτησης και αυτοαμφισβήτησης και άλλο να πιστεύεις στον εαυτό σου, να πιστεύεις στην τέχνη, να πιστεύεις στον άλλο και να εμφανίζεται και αμφισβήτηση. Αυτό είναι ένα δημιουργικό πεδίο. Βάζω καινούρια διλήμματα στον εαυτό μου, διλήμματα διαρκή, και αμφισβητώ πραγματικά πολλά πράγματα. Αυτό μου δίνει νεότητα, μου δίνει κι άλλη ενέργεια και μου λέει «συνέχισε».
Τελικά, κ. Τερζόπουλε, όλα αυτά σας συγκινούν;
Δεν ξέρω, θα φανεί. [γέλια] Σκέφτομαι μήπως όλο αυτό που γίνεται είναι πολύ και διαφημίστηκε και πάρα πολύ. Γιατί πιστεύω ότι στο πολύ λίγο μπορεί να υπάρχει το πολύ. Πιστεύω πως στο πολύ λίγο, όταν είναι ουσιώδες, υπάρχει το πολύ.
Η συνέντευξη τελειώνει, φεύγουμε μαζί. Εγώ για το γραφείο, εκείνος για το θέατρο Άττις. Έχει να συναντήσει τον φίλο του Μαρκ Μαζάουερ, να προετοιμάσει επόμενα ταξίδια και παραστάσεις, τις τελευταίες λεπτομέρειες για τους Δελφούς, να διαχειριστεί όλη αυτή την απίστευτη κινητοποίηση των ΜΜΕ που το γεγονός έχει προκαλέσει. Είναι, σκέφτομαι, σαν όλοι να ανακάλυψαν ξαφνικά το θησαυρό που ήταν μπροστά στα μάτια τους 33 χρόνια, αλλά λίγοι μπορούσαν να δουν.
22°
