Ο γιατρός και συνθέτης Θανάσης Δρίτσας γράφει για την ιαματική διάσταση της μουσικής και στην σύγχρονη κοινωνία των χρυσόψαρων.
Στο εξαιρετικό του βιβλίο με τίτλο «Ηπειρώτικο Μοιρολόι» (κυκλοφορεί στα ελληνικά από τις εκδόσεις Δώμα) ο Κρίστοφερ Κινγκ, βραβευμένος μουσικός παραγωγός και παθιασμένος συλλέκτης δίσκων γραμμοφώνου ανακαλύπτει μέσα από τα μουσικά του ταξίδια την Ηπειρώτικη μουσική (*). Ο Κινγκ μέσα από ένα σαγηνευτικό ταξίδι θεωρεί ότι στο νότιο άκρο της Ευρώπης, στην Ήπειρο, σαν από θαύμα κρατήθηκε ζωντανός ένας πανάρχαιος τρόπος ζωής που επέτρεψε στη μουσική να διατηρήσει τον ουσιώδη ιαματικό της ρόλο. Ο Κρίστοφερ Κινγκ διατρέχει με αριστοτεχνικό τρόπο την ιστορία της Ηπείρου και γράφει για τα πανηγύρια, τα τσίπουρα, τους Τσιγγάνους ταλαντούχους μουσικούς, τα συλλογικά βιώματα και τις κοινές αναμνήσεις. Προσεγγίζει τη μουσική έκφραση από την μεριά του θρήνου, του νανουρίσματος και της παρηγορίας. Σύμφωνα με το Κινγκ σταδιακά η μουσική, σε παγκόσμιο επίπεδο, έχει πάψει να διατηρεί την πρωταρχική της ιδιότητα λόγω της αλλοίωσης των πολιτισμικών συστημάτων μέσα στα οποία επιτελούσε τον ιαματικό της προορισμό. Με εξαίρεση όμως την περιοχή της Ηπείρου, όπου συντελείται (ακόμη και σήμερα) με μαγικό τρόπο μια σύνδεση του σκληρού τοπίου με την μουσική έκφραση. Στην Ήπειρο, σύμφωνα με τον Κρίστοφερ Κινγκ, η μουσική γίνεται ένα με την ποίηση, το χορό και τη γιορτή και οι άνθρωποι της Ηπείρου ξέρουν να πενθήσουν και να γλεντήσουν.
Τι αντιπροσωπεύει όμως πραγματικά η μουσική για τον άνθρωπο και ποια είναι η χρησιμότητα της; Αυτό είναι ένα πανάρχαιο ερώτημα αλλά και εξαιρετικά επίκαιρο ακόμη και σήμερα μεταξύ των επιστημόνων που μελετούν την λειτουργία του εγκεφάλου, ιδιαίτερα όσων αποκαλούνται ειδικοί στη γνωστική νευροεπιστήμη (cognitive neuroscience). Το ερώτημα παραμένει και θα παραμένει ίσως ανοιχτό για πολύ καιρό ακόμη όπως φαίνεται. Δεν υπάρχει συγκεκριμένη απάντηση αλλά υπάρχουν διάφορες θεωρίες και επιστημονικά ρεύματα. Μία άποψη βασισμένη στον θεωρητικό Leonard Meyer ισχυρίζεται ότι πρωταρχικά ο σκοπός της μουσικής είναι η επικοινωνία του συναισθήματος, μια άλλη άποψη που έχει διατυπώσει ο συνθέτης Edgar Varese είναι ότι η μουσική αντιπροσωπεύει απλά υψηλό επίπεδο οργάνωσης ήχου. Ο νευροεπιστήμονας Pinker το 1997 διατύπωσε την άποψη ότι η μουσική είναι ένα πρόδρομο προιόν εξέλιξης η οποία είχε ως απώτερο στόχο την δημιουργία της ανθρώπινης γλώσσας. Μάλιστα ο Pinker είχε αποκαλέσει την μουσική ένας είδος γευστικού εδέσματος μέσα στη διαδικασία της εξέλιξης (auditory cheesecake), ένα ρητορικό σχόλιο που είχε στόχο να βάλει ερωτηματικά στην εξελικτική θεωρία. Γενικά η άποψη του Pinker για τις τέχνες γενικότερα είναι ότι εξυπηρέτησαν τις πρωτόγονες κοινωνίες σε οργάνωση και επικοινωνία όσο και στην ανάπτυξη της φαντασίας, ένα όπλο για την αντιμετώπιση άμεσων κινδύνων που απειλούσαν την επιβίωση. Μάλιστα οι μουσικές και χορευτικές δεξιότητες, κυρίως του άνδρα-κυνηγού, φαίνεται ότι αποτελούσαν ένα σημαντικό κριτήριο για την επιλογή συντρόφου στις αρχέγονες κοινωνίες (το αναφέρει επίσης ο Δαρβίνος στις επιστημονικές του εργασίες πάνω στη θεωρία της εξέλιξης).
Συνηθίζουμε (οι περισσότεροι) να αντιλαμβανόμαστε συχνά τη μουσική ως περιττή πολυτέλεια και ως μέσον διασκέδασης. Η λέξη «διασκεδάζω» ετυμολογείται από το αρχαίο ρήμα «διασκεδάννυμι» η σημασία του οποίου υποδηλώνει εκτροπή-σκεδασμό, επι της ουσίας λήθη και κατά προέκταση διασκεδάζω σημαίνει κάνω κάτι για να ξεχάσω. Στα ξενυχτάδικα και τα σκυλάδικα δεν έχει καμμία σημασία η ίδια η μουσική και ο χαρακτήρας της, μεγαλύτερη σημασία έχει ο θόρυβος και η εξωτερική εμφάνιση των αοιδών της νύχτας. Είναι τόποι οινοποσίας και λήθης κατά προτεραιότητα παρά χώροι έκφρασης της μουσικής. Δεν είναι με κανένα τρόπο η διασκέδαση-λήθη ο αποκλειστικός στόχος της μουσικής. Περισσότερο κοντά στον ουσιαστικό ρόλο της μουσικής είναι ο όρος «ψυχαγωγία» ως αγωγή ψυχής. Αλλά η μουσική είναι επιστημονικά αποδεδειγμένο σήμερα ότι προάγει και άλλες (μη μουσικές) δεξιότητες και ανώτερες γνωστικές λειτουργίες όπως είναι η μνήμη, η συγκέντρωση, η μάθηση. Τα παιδιά που αποκτούν μουσική παιδεία εκπαιδεύουν τον εγκέφαλο τους έτσι ώστε να προάγουν πολλές άλλες δεξιότητες. Η μουσική αποτελεί άριστο γνωσιακό, μαθησιακό και εκπαιδευτικό εργαλείο και δεν ήταν καθόλου τυχαίο ότι ο αρχαίος κόσμος έβαζε τη μουσική στον κορμό της παιδείας. Οτι σημαίνει η φυσική άσκηση για το σώμα σημαίνει και η μουσική για τον εγκέφαλο, θα χρησιμοποιούσα μάλιστα την ευρύτερη έννοια Νους. Ο Νους είναι κάτι ευρύτερο από την έννοια του Εγκεφάλου, ο εγκέφαλος συνδέεται με την λογισμική πλευρά του Νου.
Γράφει κάπου τα εξής ο Κρίστοφερ Κινγκ στο συγκλονιστικό του βιβλίο «Ηπειρώτικο Μοιρολόι»: «Υπήρξε μια εποχή που η μουσική λειτουργούσε τόσο σε μυστηριακό όσο και σε πρακτικό επίπεδο, όπως η φωτιά. Σκοπός της μουσικής ήταν να γιατρεύει, ως να εμπεριείχε κάποια μυστική δύναμη, κάποια πνευματική ωφελιμότητα. Όμως κάτι συνέβη, το μυστηριακό και το πρακτικό διαχωρίστηκαν, η λειτουργία της μουσικής επαναπροσδιορίστηκε. Ένδείξεις που μαρτυρούν την άφατη λειτουργία της μουσικής επιβιώνουν και σήμερα στην Ήπειρο. Θα μπορούσε να ισχυριστεί κάποιος ότι, ως ξένος και Δυτικός, επηρρεάζομαι από κάτι το εξωτικό. Όμως το γεγονός παραμένει: αυτοί οι ήχοι της Ηπείρου με συγκινούν με τον ίδιο ακριβώς τρόπο που συγκινούν και τους χωρικούς της Ηπείρου». Αναφέρει το εξής ο Κινγκ στο βιβλίο του με έμφαση στην θεραπευτική αξία της μουσικής: «Όταν πηγαίνω σε κάποιο πανηγύρι ακούω συχνά να λένε οι χωρικοί στον κλαριντζή: Φτιάξε μας. Δηλαδή διόρθωσε μας, γιάτρεψε μας, κάνε μας καλά. Την ίδια στιγμή αυτό το Φτιάξε μας είναι μια παρότρυνση που μεταφράζεται σε: πήγαινε μας ψηλά, κάνε μας να νοιώσουμε ολόκληροι».
Με εμφατικό τρόπο ο Κρίστοφερ Κινγκ περιγράφει την επουλωτική δύναμη του θρήνου στο Ηπειρώτικο Μοιρολόι. Αυτό συμφωνεί και με πρόσφατες επιστημονικές παρατηρήσεις που δείχνουν ότι κατά τη διάρκεια ακρόασης μουσικής γραμμένης σε ελάσσονα τρόπο (κατά τεκμήριο λυπητερή μουσική στην δυτική κουλτούρα) παρατηρήθηκε (εργασία του ερευνητή Huron που δημοσιεύτηκε το 2006) αυξημένη παραγωγή της προλακτίνης, μιας ορμόνης που προκαλεί ευχαρίστηση-ευεξία και παράγεται κατά τον οργασμό, την λοχεία και τη γαλακτοφορία. Μάλιστα η προλακτίνη ανιχνεύεται αποκλειστικά σε δάκρυα που παράγονται από λύπη και δεν ανιχνεύεται σε δάκρυα που προέρχονται από ερεθισμό του ματιού ή δάκρυα χαράς. Η θεωρία είναι ότι η μεγάλη έκκριση της προλακτίνης σε καταστάσεις λύπης προετοιμάζει την διαδικασία της επούλωσης του υποτιθέμενου τραύματος το οποίο προκάλεσε το συναίσθημα της λύπης.
Η πρωταρχική όμως «ιαματική» λειτουργία της μουσικής, που με θαυματουργικό ίσως τρόπο διατηρείται ακόμη και σήμερα στην Ήπειρο, συνδέθηκε με ένα πολιτισμικό χαρακτηριστικό μιας κοινωνίας που ήξερε να χαλαρώνει, να ζει με βάση του βιορρυθμούς του φωτός και του σκότους, να αντιλαμβάνεται την έννοια της παύσης, την ώρα της εργασίας και την ώρα του ύπνου. Σήμερα αναφερόμαστε σε μια καθημερινότητα που αποτελεί μια κόλαση περισπασμού όταν περνάμε ώρες ολόκληρες μπροστά σε οθόνες, με συνεχείς ειδοποιήσεις, ατελείωτα μηνύματα, αιτήματα φιλίας σε social media, πληροφορίες, ανεξακρίβωτες ειδήσεις, βίντεο και φωτογραφίες. Οι συσκευές που κρατάμε μας καλούν, μας καταδιώκουν, μας κατέχουν. Σύμφωνα με τον πολιτικό επιστήμονα και οικονομολόγο Μπρυνό Πατινό έχουμε μετατραπεί σε «χρυσόψαρα στη γιάλα», στερούμενοι κάθε δυνατότητα να ζήσουμε διαφορετικά, ανίκανοι να σκεφτούμε ή να ελπίσουμε, δεσμώτες της απόλυτης διαφάνειας, βυθισμένοι στον Ωκεανό του ίντερνετ και των μέσων κοινωνικής δικτύωσης. Η εξέλιξη αυτή δεν είχε μάλλον προβλεφθεί ωστόσο οι νέες αυτοκρατορίες οικοδόμησαν ένα μοντέλο ψηφιακής εθελοδουλείας, χωρίς μέτρα προφύλαξης και στρατηγικές πρόληψης. Στον πυρήνα αυτής της εξέλιξης δεν υποκρύπτεται κάποιος τεχνολογικός μακροπρόθεσμος στόχος αλλά ίσως ένα πρόγραμμα μετάβασης σε μια νέα μορφή καπιταλισμού. Αυτή είναι η οικονομία της προσοχής η οποία επιχειρεί να αυξήσει την παραγωγικότητα του χρόνου έτσι ώστε να ρουφήξει από τον χρόνο πρόσθετη αξία. Στο βιβλίο του με τίτλο «Ο πολιτισμός του χρυσόψαρου-μικρή πραγματεία για την αγορά της προσοχής» οσυγγραφέας Μπρυνό Πατινό αναφέρει ότι όλες οι οθόνες έχουν πλέον υπαχθεί στον κανόνα διέγερσης της προσοχής (**). Οι πληροφορίες που παραθέτει στο βιβλίο του ο Πατινό είναι εξαιρετικά αποκαλυπτικές: «Ο ρυθμός της ζωής μας καθορίζεται από την ροή των ειδοποιήσεων. Τα βίντεο του YouTube διαδέχονται το ένα το άλλο ακολουθώντας μια σειρά που υποδεικνύεται από ψηφιακό αυτοματισμό ως πλέον πρόσφορη μεθοδο για να διατηρήσει «καρφωμένη» την προσοχή του χρήστη. Οι παραγωγοί ψηφιακού περιεχομένου σπαζοκεφαλιάζουν για το πως τα βίντεο τους θα καταφέρουν να κερδίσουν την προσοχή του θεατή πέραν από το όριο των τριών ή, για τους πλέον υπομονετικούς, των δέκα δευτερολέπτων μέγιστης θέασης. Διότι οι χρήστες έχουν καταστεί ανυπόμονοι: το 30% των χρηστών εγκαταλείπει ένα βίντεο που ανοίγει στο Facebook πριν από το τέταρτο δευτερόλεπτο, υπακούοντας ήδη στον πειρασμό νέων σκουντημάτων ή ειδοποιήσεων. Η ίδια δυστυχώς ανυπομονησία επικρατεί και στις μουσικές πλατφόρμες και στο ευρύτερο πεδίο της μουσικής ψηφιακής ακρόασης. Το Deezerή το Spotifyέχουν εντελώς αλλάξει την διαδικασία της μουσικής ακρόασης, άλλοτε έπρεπε να πουλήσουν ολόκληρους δίσκους ενώ σήμερα πρέπει να πείσουν τον ακροατή να ακούσει την εισαγωγή ενός κομματιού για τουλάχιστον έντεκα δευτερόλεπτα! Διότι το κέρδος επιτυγχάνεται μετά το ενδέκατο δευτερόλεπτο και οι χρήστες (πχ του Spotify) διακατέχονται από την ακριβώς ίδια κοσμοθεωρία ταχείας αναζήτησης με εκείνους του Facebook. Οι δημιουργοί μουσικής πρέπει πλέον να γνωρίζουν πολύ καλά ότι το παιχνίδι της εμπορικής επιτυχίας παίζεται εντός έντεκα δευτερολέπτων! Στο σύμπαν μιας μουσικής πλατφόρμας επιτυχημένη δημιουργία σημαίνει τραβάω ακαριαία την προσοχή».
Ο χρόνος μας που έχει συμπιεστεί ήδη σε ένα ατέρμονο παρόν παρατείνεται όλο και περισσότερο μέσα από μια όλο και μεγαλύτερη συμπίεση. Η επιτάχυνση έχει λοιπόν αντικαταστήσει τη συνήθεια με την προσοχή και τη χαρά με τον αδιέξοδο εθισμό. Μέσα σε αυτά τα νέα πολιτισμικά δεδομένα προάγεται απλά η ιδέα της ανθρώπινης ζωής ως γυμνής επιβίωσης. Η σύγχρονη κοινωνία των χρυσόψαρων στη γιάλα έχει αυτο-καταστεί ουσιαστικά ανίκανη να δεχτεί πλέον την ιαματική επίδραση της μουσικής όπως ακριβώς την παρουσιάζει ο Κρίστοφερ Κινγκ στο βιβλίο του «Ηπειρώτικο Μοιρολόι». Εκτός αν καταφέρουμε να βγούμε και να αναστοχαστούμε έξω από τη γιάλα. Θα απαιτηθεί μια ηρωική έξοδος.
(*) Κρίστοφερ Κινγκ. Ηπειρώτικο Μοιρολόι. Οδοιπορικό στην αρχαιότερη ζωντανή δημώδη μουσική της Ευρώπης. Μετάφραση από την αγγλική έκδοση, Αριστείδης Μαλλιαρός. Εκδόσεις Δώμα (2018).
(**) Μπρυνό Πατινό. Ο πολιτισμός του χρυσόψαρου. Μετάφραση από την γαλλική έκδοση, Άγγελος Μουταφίδης. Εκδόσεις Καστανιώτη, Ιούνιος 2020.
12°
