Από την ελληνική μυθολογία στον Φρόιντ και στον Ντοστογιέφσκι

- Ησίοδος τε και Όμηρος μύθους ψευδείς έλεγον.
- Οι θεοί Ουρανός και Κρόνος από Πλάτωνα, Ντοστογιέφσκι, Φρόιντ.
- Η αναφορά στους μύθους οδηγεί στη φιλοσοφία και στην ψυχανάλυση.
- Αιώνιο παιχνίδι εξουσίας.

Πλάτωνος Πολιτεία, βιβλίο β', 377b, 11 κ.ε.

Ο Σωκράτης απευθύνεται στον Αδείμαντο, αδελφό του Πλάτωνος και λέει:

Πρώτο μας μέλημα είναι να ελέγχουμε τους μυθοποιούς (επιστατητέον τοις μυθοποιοίς). Αν ο μύθος τους είναι καλός και διδακτικός να τον εγκρίνουμε, αν όχι να τον απορρίπτουμε (αν καλόν μύθον ποιήσωσιν, εγκριτέον, ον δε αν μη, αποκριτέον.)

Ο Αδείμαντος ζητά από τον Σωκράτη να γίνει πιο συγκεκριμένος και εκείνος του λέει: Αδείμαντε αναφέρομαι στους μύθους που μας είπαν ο Ησίοδος και ο Όμηρος και άλλοι ποιητές. Έπλαθαν φανταστικούς, ψευδείς μύθους τους λέγανε στους ανθρώπους και τους λένε ακόμη. (ους Ησίοδος τε, είπον, και Όμηρος ημίν έλεγέτην και οι άλλοι ποιηταί. Ούτοι γαρ που μύθους τοις ανθρώποις ψευδείς συντιθέντες έλεγον τε και λέγουσι). Πρέπει να απορρίψουμε τους κραυγαλέους μύθους που παρουσιάζουν αδίστακτους και κυνικούς τους θεούς και τους ήρωες. Δεν ισχύουν. Που τα έμαθαν αυτά; Όπως ο ζωγράφος που ζωγραφίζει από φαντασίας και οι ζωγραφιές του δεν έχουν σχέση με την πραγματικότητα. (ώσπερ γραφεύς μηδέν εοικότα γράφων οις αν όμοια βουληθεί γράψαι.).

Ας ξεκινήσουμε από την αρχή σε όσα μας λέει ο Ησίοδος (στη Θεογονία). Είναι αληθινά αγαπητέ Αδείμαντε ότι ο πρώτος θεός, ο παντοδύναμος Ουρανός έπραξε τόσα αμαρτήματα όσα του αποδίδει ο Ησίοδος και με τη σειρά του τον εκδικήθηκε ο γιος του Κρόνος. Για τα έργα και τα πάθη τουΚρόνου από τον γιο του (Δία) ακόμα κι αν είχαν συμβεί δεν πρέπει να τα λέμε σε νέα παιδιά που ακόμα δεν έχουν διαμορφώσει τον χαρακτήρα τους. Ας μείνουν αυτά (δολοφονίες, πατροκτονίες, ευνουχισμοί) για ενήλικες ως απόρρητα και ανομολόγητα. Να τα ακούν όσο γίνεται λιγότεροι. Να υπάρχουν μέσα στα πλαίσια μιας ιερής θυσίας με μεγάλο και σπάνιο, δυσεύρετο σφάγιο και όχι με θυσία ένός οικόσιτου χοίρου. Να ακούν τέτοιες ολέθριες μυθικές διηγήσεις όσο γίνεται λιγότεροι. (Ουρανός ηργάσατο ά φησί δράσαι αυτόν Ησίοδος, ο τε αυ Κρόνος ως ετιμωρήσατο αυτόν, τα δε δη του Κρόνου έργα και πάθη υπό του υέος, ουδ' αν ει ην αληθή ώμην δειν ραδίως ούτως λέγεσθαι προς άφρονας τε και νέους, αλλά μάλιστα μεν σιγάσθαι, ει δε ανάγκη (η ανίκητη Ανάγκη, αφού «Ανάγκα και θεοί πείθονται») τις ήν λέγειν, δι` απορρήτων ακούειν ως ολιγίστους, θυσαμένους ού χοίρον αλλά τι μέγα και άπορον θύμα, όπως ότι ελαχίστοις συνέβη ακούσαι.

Ήσίοδος, Θεογονία, 126 κ.ε.

Η Γαία, η μεγάλη Γη, τον Ουρανό γεννάει που είναι ίσος με αυτήν κι είναι γεμάτος άστρα. Ο Ουρανός φιλοξενεί όλους τους αθανάτους με μέγιστη ασφάλεια μέσα στα νέφαλά του.

Τα όρη, τα ψηλά βουνά με τις πολλές πτυχώσεις η Γαία η πλατύστερνος μετά στον κόσμο φέρνει,

οι Νύμφες για να κατοικούν στην ομορφιά της φύσης μέσα σε δροσερούς δρυμούς και άπατα φαράγγια.

Γέννησε έπειτα η Γη το πέλαγος το μέγα, τ' ατρύγητο, το όμορφο με το ψηλό το κύμα. Τον Πόντο εγκαθίδρυσε χωρίς να τον γεννήσει.

Πλάγιασε με τον Ουρανό πολύ ερωτευμένη και γέννησε πολλούς θεούς, μακάριους, σπουδαίους. Γέννησε τον Ωκεανό με τις βαθιές τις δίνες, Κοίο και Υπεριονα, Ιαπετό και Κρείο, Θεία, Ρέα, Θέμιδα, Τηθύ και Μνημοσύνη, την Φοίβη την πανέμορφη με το χρυσό στεφάνι. Τελευταίος γεννήθηκε ο Κρόνος πιο ισχυρός από τ` αδέλφια του αλλά και δολοπλόκος, σκευωρός, ραδιούργος και μηχανορράφος. Με το που γεννήθηκε σκέφτηκε πώς να επικρατήσει του πατέρα του Ουρανού.

Σημειώσεις

Ο ευνουχισμός του Ουρανού από τον Κρόνο και στη συνέχεια η ανατροπή του Κρόνου από τον Δία είναι από τους πιο εμβληματικούς μύθους πατροκτονίας, εξουσίας και διαδοχής και έχουν απασχολήσει τόσο τον Πλάτωνα τον 4ο αιώνα π.Χ. όσο και τον Φρόιντ και συγγραφείς όπως ο Ντοστογιέφσκι αλλά και ευρύτερα την ψυχαναλυτική και φιλοσοφική σκέψη.

Ο Φρόιντ είδε σε αυτούς τους μύθους την αρχέγονη σύγκρουση πατέρα, γιου, που βρίσκεται στην καρδιά του οιδιπόδειου συμπλέγματος. Ο ευνουχισμός του Ουρανού από τον Κρόνο συμβολίζει την επιθυμία του γιου να εκθρονίσει τον πατέρα και να πάρει τη θέση του, κάτι που επιστρέφει αργότερα, όταν ο Δίας εκθρονίζει τον Κρόνο. Για τον Φρόιντ, αυτός ο «κύκλος πατροκτονίας» είναι σύμβολο της ανθρώπινης ψυχικής εξέλιξης όπου η πατρική εξουσία και το υπερεγώ διαμορφώνονται μέσα από την επιθυμία, την ενοχή και τον φόβο ευνουχισμού.

-Ο Φρόιντ στο δοκίμιο «Ο Ντοστογιέφσκι και η πατροκτονία» (1928), αναλύει τον Ρώσο συγγραφέα μέσα από αυτήν ακριβώς την οπτική.

-Ο Ντοστογιέφσκι, ιδίως στους «Αδελφούς Καραμαζώφ», παρουσιάζει τη σύγκρουση του γιου με τον πατέρα σε βαθιά ηθικό, ψυχολογικό επίπεδο.

-Ο Καρλ Γιουνγκ είδε τους μύθους αυτούς ως αρχετυπικές παραστάσεις του κύκλου της ζωής και του ασυνειδήτου, όπου ο παλιός θεός πρέπει να «πεθάνει» για να αναδυθεί ο νέος — μια αλληγορία για τη μεταμόρφωση της ψυχής.

-Ο Νίτσε έβλεπε σε αυτούς τους μύθους το αιώνιο παιχνίδι εξουσίας, Wille zur Macht, τη θέληση για δύναμη που ωθεί τον νέο να υπερβεί τον παλιό.

-Ο Φρόιντ, όσο και ο Ντοστογιέφσκι (μέσω της φροϋδικής ανάγνωσης), αλλά και άλλοι στοχαστές είδαν στον μύθο του Ουρανού–Κρόνου–Δία το αρχέτυπο της πατροκτονίας και της διαδοχής της εξουσίας, δηλαδή μια κοσμογονική έκφραση της ανθρώπινης ψυχικής σύγκρουσης.