Μανούσος Μανουσάκης: Η θεία μου, η Ειρήνη Παπά

H ηθοποιός Ειρήνη Παπά γεννήθηκε στις 3 Σεπτεμβρίου του 1926 και έφυγε από τη ζωή στις 14 Σεπτεμβρίου 2022, σε ηλικία 96 ετών, αφήνοντάς μας σπουδαία παρακαταθήκη τις ερμηνείες της σε σημαντικές ταινίες. Τον Ιούλιο του 2022, ο σκηνοθέτης Μανούσος Μανουσάκης, ανιψιός της Ειρήνης Παπά, μίλησε στην ATHENS VOICE για τη μεγαλύτερη ελληνίδα ηθοποιό του 20ού αιώνα. Ευχαριστούμε το Ίδρυμα Μιχάλης Κακογιάννης για τη διάθεση του φωτογραφικού του αρχείου για την Ειρήνη Παπά.

Εμβληματική γυναίκα που η αυστηρή της περσόνα έχει αφήσει το στίγμα της μεγαλύτερης Ελληνίδας ηθοποιού του 20ού αιώνα. Ως ένα πανέμορφο πλάσμα με ένα απλό μακρύ φόρεμα, όλο πτυχώσεις, που κινείται με μεγαλοπρέπεια και συνάμα απλότητα, σαν να ζωντάνεψε μια Καρυάτιδα, την περιέγραψε ο Αλέκος Σακελάριος στον Φίνο όταν την είδε να περπατά στο Σύνταγμα. Ο Φίνος γοητευμένος της δίνει το 1948 ρόλο στο «Χαμένοι άγγελοι». Λίγο μετά την ανακαλύπτει ο Ελία Καζάν, και  η διεθνή της καριέρα αρχίζει.

Κινούµενη σε τεράστιο συναισθηµατικό εύρος, πρωταγωνιστεί σε ταινίες του Χόλιγουντ. Η ηρωίδα της Ειρήνης Παπά στο «Zorba the Greek» δεν έχει όνοµα, απλώς αποκαλείται χήρα. Η µοίρα, σαν γεγονός  αναπόφευκτο, προερχόµενο από την αρχαία τραγωδία,  βαραίνει επάνω της. Όπως και το ότι µετά την εµφάνισή της στην ταινία δεν µπορούσε να βρει ρόλο για µήνες, ενώ πληρώθηκε µόνο 10.000 δολάρια. «Το ύψος της αποκλείει πολλούς σηµαντικούς άντρες ηθοποιούς να σταθούν πάλι της, η προφορά της αποκλείει πολλούς ρόλους, η ασυνήθιστη οµορφιά της δεν είναι το είδος που αρέσει στις σταρ να συναγωνίζονται», έγραφαν οι κριτικοί, τη στιγµή που η ίδια δήλωνε: «Δεν µου αρέσουν οι οντισιόν, η σκέψη ότι κάποιοι θα µε κρίνουν».

Πέρασε στην αθανασία ως χήρα στον «Ζορµπά», αντάρτισσα στα «Κανόνια του Ναβαρόνε», πρωταγωνίστρια στην «Ηλέκτρα» και στην «Αντιγόνη», σύζυγος του Κερκ Ντάγκλας στο «The Brotherhood», σύζυγος του Ρίτσαρντ Μπάρτον στην «Άννα των χιλιάδων ηµερών». Ο παγκόσµιος Τύπος αποκάλεσε αρχαία Ελληνίδα θεά τη µελαχρινή καλλονή. Ανεξάρτητη, αγωνίστρια, χείµαρρος ταλέντου, δυναµική, ξεπέρασε τα σύνορα της πατρίδας της, και οι υποκριτικές της ικανότητες προκάλεσαν το ενδιαφέρον µεγάλων ξένων παραγωγών της εποχής. Το 1969 κερδίζει το Όσκαρ η ταινία «Ζ», στην οποία πρωταγωνιστεί. Ερµηνεύει την Ελένη στις «Τρωάδες» και την Κλυταιµνήστρα στην «Ιφιγένεια» του Μιχάλη Κακογιάννη, της απονέµεται ο τίτλος «Γυναίκα της Ευρώπης» για το σπουδαίο πολιτιστικό και πνευµατικό της έργο. «Ποτέ δεν θέλησα να παίξω ρόλους αισθησιακών γυναικών», δηλώνει και στέκεται στο σανίδι του Μπρόντγουεϊ δίπλα στον Γιον Βόιτ, πρωταγωνιστώντας στο έργο «Εκείνο το καλοκαίρι, εκείνο το φθινόπωρο». Χορτασµένη από µια λαµπερή καριέρα, γεµάτη δόξα, έρωτα, ταξίδια και απολαύσεις, θεωρείται πρέσβειρα της Ελλάδας σε όλο τον κόσµο. «Την οµορφιά σ' τη δίνει ο Θεός, όχι ο χαρακτήρας σου. Βέβαια µου αρέσει που ήµουν όµορφη, αλλά εγώ αγαπώ τον χαρακτήρα µου. Τα πάω καλά µε µένα», δήλωνε στην Άννα Παναγιωταρέα.

Αλλά και η προσωπική της ζωή υπήρξε συναρπαστική. Οι γνωριµίες της γίνονταν επίκεντρο συζήτησης όσο και η καριέρα της, που περιλαµβάνει περισσότερες από εβδοµήντα ταινίες. Το 1954 γνώρισε τον άντρα που αργότερα θα αποκαλούσε τον έρωτα της ζωής της, τον Μάρλον Μπράντο, που βρισκόταν τότε στο απόγειο της καριέρας του. Το ζευγάρι έβγαινε κρυφά και είχε µια µακρά και έντονη σχέση µακριά από τα φώτα της δηµοσιότητας. Πενήντα χρόνια αργότερα, µετά τον θάνατο του Μπράντο, µίλησε δηµόσια για τον θρυλικό ηθοποιό του «Νονού». «Δεν έχω αγαπήσει ποτέ έναν άντρα όπως αγάπησα τον Μάρλον. Ήταν το µεγάλο πάθος της ζωής µου, ο άνθρωπος που νοιαζόµουν περισσότερο και επίσης αυτός που εκτιµούσα περισσότερο, δύο πράγµατα που γενικά είναι δύσκολο να συµβιβαστούν».

Έρωτας ανεκπλήρωτος ήταν για τον συγγραφέα Γκαµπριέλ Γκαρσία Μάρκες. Οι δυο τους γνωρίστηκαν όταν θα γυριζόταν η ταινία «Ερέντιρα», η οποία ήταν βασισµένη στο βιβλίο του όπου η ηθοποιός πρωταγωνιστούσε. Έλαβε πρόσκληση από τον πρίγκιπα Aλή Χαν να τον επισκεφτεί στη βίλα του στη Ριβιέρα όταν την είδε στο Φεστιβάλ των Καννών, ενώ εκείνος ήταν ακόµη παντρεµένος µε τη Χέιγουορθ. Ξεκάθαρη, απαντούσε ότι περισσότερο από τους έρωτες, την ενδιέφεραν οι προτάσεις από το Χόλιγουντ και τη Τσινετσιτά για συνεργασίες.

Το 1967, όταν η στρατιωτική χούντα πήρε την εξουσία, επέλεξε να µείνει στην Ιταλία και τη Νέα Υόρκη. Το πραξικόπηµα τη βρήκε στο εξωτερικό να πρωταγωνιστεί στην ταινία του Γιουγκοσλάβου σκηνοθέτη Μίτροβιτς «Πικρό χόρτο», στον ρόλο της Εβραίας που έζησε τη φρίκη των στρατοπέδων συγκέντρωσης. «Δεν είµαστε παρά µια αµερικανική αποικία. Εισάγουµε τσίχλες και αυτοκίνητα, βιβλία και δίσκους και ξενόφερτο πολιτισµό. Ζούµε περικυκλωµένοι από καταναλωτικά αγαθά. Ο Πλάτων έκανε το πρώτο λάθος. Άρχισε να µιλάει για την ψυχή και την ηθική και εµπόδισε τους Επικούρειους να ψάξουν τη φύση του ανθρώπου. Έτσι ο Πλάτων καθυστέρησε την επιστηµονική και τεχνική επανάσταση για 3.000 χρόνια», είχε πει. 

Η αξιοπρέπεια και οι αξίες εµπνέουν την τέχνη της. «Τα πάντα αλλάζουν στον κόσµο, η τέχνη δεν µπορεί παρά να εξελίσσεται. Αντανακλά τα προβλήµατα του κόσµου και αλλάζει µαζί τους. Αλλά δεν υπάρχει τίποτα πιο συναρπαστικό από τον µικρόκοσµο του ενός. Ο µόνος θεός για µένα είναι ο άνθρωπος. Τα όχι µου είναι τα καλύτερα δώρα που έχω δώσει στον εαυτό µου.  Όταν ζεις είκοσι τέσσερις ώρες µε έναν άνθρωπο που είσαι εσύ δεν µπορείς να του πεις ψέµατα. Θέλω να θυµάµαι πάντοτε ότι είµαι από το Χιλιοµόδι, από όπου ποτέ δεν έφυγα, όλες οι µνήµες µου, τα νερά, οι  ίσκιοι, τα δέντρα µου έδειξαν την αλήθεια και τον τρόπο που παίζω. Κάθε παράσταση την περνάω 800 φορές όχι µήπως ξέχασα κάτι αλλά για να κατανοήσω το αίσθηµα που πρέπει να αποδώσω. Η τέχνη µας δεν είναι δώρο του Θεού, είναι επιστήµη!  Όσο πιο ώριµος γίνεσαι, τόσο λιγότερο θέλεις να διδάξεις. Και η υποκριτική είναι διδασκαλία. Γνωρίζω πως κλαίω καλά. Γράφω ποίηση µόνο για µένα, είναι σαν δάκρυ. Όταν θυσίαζα τη θεατρική µου κόρη Ιφιγένεια τέσσερις φορές µέσα σε ένα Σαββατοκύριακο, ήθελα το κοινό να το βιώνει µαζί µου, δεν αρκούσε να πει µόνο τι καλά που έπαιξα!» έλεγε. Στο θέατρο, την ώρα που φεύγει µία λέξη από το στόµα σου δεν γυρίζει πίσω, δεν επαναλαµβάνεται. Στο βίντεο, αν έχει σκηνοθετική επίβλεψη, αποδίδεται κάπως η ποιότητα της παράστασης. Η µεταφορά του Εθνικού Θεάτρου σήµερα στην Πειραιώς συνάδει µε το φυτώριο νέων ηθοποιών, τον χώρο  διδασκαλίας της ερµηνείας του αρχαίου δράµατος που ήταν το όραµά της.

Έβγαλε τα ρούχα της όταν αυτό ήταν ταµπού, ηχογράφησε ένα LP µε τραγούδια του Θεοδωράκη στην εξορία, δάνεισε το κύρος της σε µια ταινία για τη δολοφονία του Λαµπράκη, όταν αυτό θα µπορούσε να σηµαίνει την απέλασή της από την Ελλάδα. Υπήρξε η µούσα του Μιχάλη Κακογιάννη και του Μανουέλ ντε Ολιβέιρα, δούλεψε µε τους µεγαλύτερους σκηνοθέτες στον κόσµο, έπαιξε απέναντι από τους καλύτερους ηθοποιούς, ερµηνεύοντας ρόλους σε ένα ευρύ φάσµα γλωσσών από τα ελληνικά στα ισπανικά, από αγγλικά, ιταλικά, γιουγκοσλαβικά, ρουµανικά και γαλλικά. Δεν υπήρξε µόνο η πεµπτουσία της  Ελληνίδας ηθοποιού. Η εκπληκτική πρωτόγονη δραµατικότητά της είναι παράλληλη µε του Τσάπλιν, της Γκάρµπο, του Γκέιµπλ, της Μέριλιν.

Παρόλο που αποσύρθηκε το 2004, µετά από πενήντα έξι χρόνια καριέρας που την έκαναν σύµβολο του παγκόσµιου σινεµά, το έντονα αρχαϊκό πρόσωπό της, η σεµνή, δωρική, µυστηριώδης αρµονία, συνδεδεµένη µε τη γη, ο µοναδικός ψυχρός αισθησιασµός της, οι ισορροπηµένες χειρονοµίες της, την τοποθετούν στο πάνθεον των ειδώλων.