Η χώρα της καρδιάς μου: Ο Φώτης Κόντογλου στο Άγιον Όρος και στην Εγνατία

Η Αγιορειτική Εστία της Εγνατίας απέχει κάπου εκατό μέτρα από το Φαρμακείο του Πεντζίκη και δύο εύκολα ποδαράτα χιλιομετράκια από το Βαφοπούλειο. Αν ξεκινάει έτσι αυτό το ραπόρτο για την έκθεση «Ο Φώτης Κόντογλου στο Άγιον Όρος» είναι γιατί υπάρχει μια ευθεία καλλιτεχνική γραμμή αίματος που συνδέει τον Κόντογλου με τον Πεντζίκη και τον Πολύκλειτο Ρέγκο. Στο Βαφοπούλειο εκτίθενται πίνακες που σκάρωνε ο Ρέγκος, όταν δυνάμωνε τις τεχνικές και τις θεωρίες του στο Παρίσι. Τα σκέφτομαι όλα αυτά για τη Γενιά του ’30 και την ισχυρή τους σύνδεση με τη Θεσσαλονίκη καθώς περιπλανιέμαι με δέος σε μια έκθεση που παρουσιάζει για πρώτη φορά στο ευρύ κοινό μια συλλογή σπάνιων ντοκουμέντων που αποτυπώνουν την επίδραση του Όρους στη ζωή και το έργο του Κόντογλου.

Πλούσια τα τεκμήρια: επιστολές του προς κάποιους μοναχούς, σχέδια με μελάνι σε χαρτί και τέμπερες, αντίγραφα των πρώτων εικόνων και τοιχογραφιών που δημιούργησε, βασισμένα στα έργα των μοναστηριών του Άθω. Παράλληλα παρουσιάζεται και το λεύκωμα «Η τέχνη του Άθω», μια προσπάθεια που έκανε ο ζωγράφος να συστήσει στο ευρύτερο κοινό τη βυζαντινή τέχνη μέσα από το δικό του πρίσμα. Μα εκεί που το δέος και η συγκίνηση κορυφώνουν είναι όταν στέκομαι ενώπιον του γραφείου, της καρέκλας, του ραδιοφώνου και μιας ραφιέρας, που ζωντανεύουν το σύμπαν του Κόντογλου.

Παραδίπλα στέκει η υπέροχη μνημειακή τοιχογραφία με την οποία ο Κόντογλου κόσμησε το σπίτι του, εκτελεσμένη με τη βοήθεια των μαθητών του Γιάννη Τσαρούχη και Νίκου Εγγονόπουλου. Εδώ ο Κόντογλου απεικόνισε όλο το πάνθεον των ηρώων και των προτύπων του, συγγραφείς και ζωγράφους που θαύμαζε, τους οποίους απέδωσε με χαρακτηριστικά βυζαντινών αγίων: ο Εμμανουήλ Πανσέληνος ο ήλιος της τέχνης, ο Θεοφάνης ο Κρης, ο εν τη Λαύρα ιστορίσας, ο Κυριάκος Θεοτοκόπουλος ο εν Ισπανία ακμάσας, ο Τζώρτζης ο Κρης, ο εν τη μονή Διονυσίου ζωγραφίσας και ο Φράγκος Κατελάνος, ο Θηβαίος ο εν Μετεώροις και Λαύρα ζωγραφίσας. Στο υπέρθυρο του έργου εικονίζεται και η οικογένεια του Κόντογλου, ενώ στους υπόλοιπους πίνακες συνυπήρχαν φανταστικές και βιβλικές σκηνές αποτυπωμένες με σουρεαλιστική ελευθερία, δημιουργώντας έναν κόσμο γοητευτικό, γνώριμο και συνάμα εξωτικό.

Για την ιστορία να πούμε ότι ο μετέπειτα αγοραστής του σπιτιού του Κόντογλου, στην Κατοχή, σοβάντισε το μεγαλειώδες έργο. Ευτυχώς χρόνια αργότερα η Πινακοθήκη κατάφερε να καθαρίσει και να ξεκολλήσει τον τοίχο. «Δεν περίμενα να έβρω μια τέχνη τόσο τέλεια μέσα στις εκκλησίες των μοναστηριών» θα ομολογήσει ο Κόντογλου μετά το πρώτο του ταξίδι στο Άγιον Όρος, το οποίο καθόρισε την κοσμοθεωρία του, την τέχνη του και την ηθική όλου του βίου του, σηματοδοτώντας όλη την εξέλιξή του.

Και είναι άλλη μια φωτογραφία που παρουσιάζει η έκθεση, ο Κόντογλου με τον μαθητή του Γιάννη Τσαρούχη, ντυμένοι και οι δυο καλογεράκια, που μου ανακαλεί τη δήλωση του Τσαρούχη. Πώς ο Κόντογλου ήταν μια παραδοχή αντιφάσεων και αισθημάτων που έπρεπε να ξεσπάσουνε. «Μπορεί να του βρει κανείς εκατό ελαττώματα, αλλά σε αυτή τη μέτρια Αθήνα, τη μουχλιασμένη που όλοι μου συσταίνανε να πάω στον Παρθένη και πήγα, εγώ με το ένστικτό μου κατάλαβα ότι εκεί υπάρχει ουσία. Ουσία έστω και να διαφωνήσεις, αλλά να διαφωνήσεις με κάτι και όχι να κάνεις πράγματα χλιαρά. Ο Κόντογλου αγαπούσε πολύ τη δυτική ζωγραφική, παρόλο που επετίθετο κατά του Ραφαήλ και του Μπρακ. Εντούτοις, όταν τον γνώρισα, μιλούσε συνεχώς για πολλούς Ευρωπαίους ζωγράφους, που ήταν πιο κοντά στην ιδιοσυγκρασία του, πιο πολύ σχεδιαστές. Ακριβώς αυτή ήταν η διαφωνία μας, εγώ μέσα στο Βυζάντιο έβρισκα μια μεγάλη παράδοση χρώματος. Ο Κόντογλου ήταν πιο κοντά στο σχέδιο, πιο κοντά στη γραφίδα, ήταν εξαίρετος σχεδιαστής».

Υπέροχη έκθεση, η «Η χώρα της καρδιάς μου - Ο Φώτης Κόντογλου στο Άγιον Όρος» θα διαρκέσει ως τις 21 του Μάρτη, ξεκλέψτε χρόνο και επισκεφτείτε το σημείο 109 της Εγνατίας, satisfaction guaranteed.