Υπήρχε τέχνη πριν από 1,5 εκατ. χρόνια; Στην έκθεση «Οι απαρχές της γλυπτικής» δίνεται απάντηση

Πριν από 2,5 εκατ. χρόνια, εκεί που σήμερα βρίσκεται η κοιλάδα Μακαπάνσχατ της Νότιας Αφρικής, ένας αυστραλοπίθηκος βρήκε μια μικρή πέτρα από ίασπη. Την περιεργάστηκε. Του φάνηκε οικεία, ίσως επειδή έμοιαζε με πρόσωπο - δυο μάτια, ένα στόμα. Την πήρε μαζί του και την κράτησε στη φωλιά του, που ήταν κάποια χιλιόμετρα μακριά.

Πριν από 1,4 εκατ. χρόνια, στη σημερινή Ουμπεϊντίγια, στη νότια όχθη της Θάλασσας της Γαλιλαίας, στο βορειοανατολικό Ισραήλ, ένας ή και περισσότεροι πρόγονοί μας του είδους Homo erectus λάξευσαν μια μεγάλη σφαίρα από ασβεστόλιθο. Το σφαιροειδές αντικείμενο δεν θα χρησιμοποιούνταν σε εργασίες - ήταν πολύ βαρύ και μεγάλο (είχε διάμετρο 23 εκ. περίπου). Οι λιθοξόοι του, αλλά και η κοινότητα των ανθρώπων που διέμεναν στην περιοχή, χαίρονταν απλώς το στρογγυλό σχήμα του.

Πριν από 300.000 χρόνια, εκεί όπου σήμερα βρίσκεται το Ουέστ Τοφτς της Αγγλίας, ένας ή μια λιθοξόος Homo heidelbergensis ανακάλυψε κάτι ξεχωριστό την ώρα που έφτιαχνε έναν χειροπέλεκυ: Το κομμάτι πυριτόλιθου που λάξευε είχε ενσωματωμένο ένα απολίθωμα οστράκου. Ο/η πρόγονός μας συνέχισε τη λάξευση γύρω από αυτό - το όστρακο έπρεπε να παραμείνει άθικτο γιατί ήταν πολύ όμορφο.

Πριν από 100.000 χρόνια, ένας ή μία Νεάντερταλ βρήκε μια «μορφή σε λίθο» στο σημερινό Φονμόρ της Γαλλίας που έμοιαζε με πτηνό. Το πήρε στα χέρια του/της και το περιεργάστηκε. Πώς θα μπορούσε να το «διορθώσει» ώστε να μοιάζει περισσότερο με το πουλί που απεικόνιζε φυσικά; Δεν άργησε να βρει τον τρόπο. Μια τρυπίτσα για μάτι και μια μικρή λάξευση γύρω από την «ουρά» και το «ράμφος» και το έργο είχε ολοκληρωθεί.

Υπήρχε αισθητική αναζήτηση 1,5 εκατ. χρόνια πριν;

Τα παραπάνω μπορεί να αποτελούν σενάρια μιας υποθετικής δράσης προγονικών του είδους μας ανθρώπων, ωστόσο αυτά και πολλά ακόμα αντικείμενα που θαυμάζουμε στην έκθεση «Οι ΑΠΑΡΧΕΣ ΤΗΣ ΓΛΥΠΤΙΚΗΣ. Αρχαιολογικά ευρήματα από τον Παλαιό Κόσμο και τη Λέσβο. 2,5 εκατ. έως 50.000 χρόνια πριν», η οποία διεξάγεται έως τις 7 Ιανουαρίου 2024 στο Μουσείο Μπενάκη Ελληνικού Πολιτισμού (Κουμπάρη 1, Κολωνάκι), είναι όχι μόνο μοναδικά, αλλά και δηλωτικά της σημασίας τους.

Γιατί αυτό που ανακαλύπτει ο επισκέπτης της πρωτοποριακής αυτής έκθεσης, την οποία συνδιοργανώνει το Πανεπιστήμιο Κρήτης, το Μουσείο Μπενάκη και η Περιφέρεια Κρήτης, αλλάζει όχι μόνο τον τρόπο που βλέπουμε τους πολύ μακρινούς «συγγενείς» μας, αλλά -ίσως- και το δικό μας είδος.

«Η έκθεση, που φέρνει στο αθηναϊκό κοινό και στους διεθνείς επισκέπτες του Μουσείου Μπενάκη παλαιολιθικά ευρήματα από διάφορα μουσεία από 13 χώρες του κόσμου, την Αφρική, τη Μέση Ανατολή και την Ευρώπη, μας καλεί να αναστοχαστούμε αν υπήρχε αισθητική αναζήτηση 1,5 εκατ. χρόνια πριν», δήλωσε στο ΑΠΕ-ΜΠΕ η Νένα Γαλανίδου, καθηγήτρια Προϊστορικής Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο Κρήτης, επιστημονική επιμελήτρια της έκθεσης μαζί με τον Τhomas Wynn, καθηγητή Γνωσιακής Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο του Κολοράντο, και τον εικαστικό Tony Berlant, που έχει την καλλιτεχνική επιμέλεια.

Και εξήγησε: «Πρόκειται για μια ανατρεπτική έκθεση και ένα πραγματικά διεθνούς εμβέλειας εικαστικό γεγονός, καθώς στα εκθέματα, που είναι λίθινα εργαλεία και 'μορφές σε λίθο', απαντάται για πρώτη φορά το στοιχείο της φόρμας. Στα δακρυόσχημα και στα σφαιροειδή αντικείμενα που εκτίθενται, ηλικίας από 1,5 εκατ. ως 50.000 χρόνων, βλέπει κανείς την απόλυτη συμμετρία, κατοπτρική και ακτινωτή, και τη μεταφορά στον λίθο σχημάτων που συνδέονται με μορφές ζωής: Η σταγόνα με το νερό, η σφαίρα με τα αυγά από τα οποία γεννιέται η ζωή. Οι πρόγονοί μας, που δημιούργησαν αυτά τα εργαλεία και τα υπόλοιπα αντικείμενα της έκθεσης, ήταν ανθρωπίνες -Homo ergaster, Homo erectus, Homo heidelbergensis και οι πολλοί κοντινοί μας Homo neanderthalensis, οι Άνθρωποι του Νεάντερταλ. Όλα είδη που προηγήθηκαν ή έζησαν λίγο καιρό μαζί με τον Homo sapiens και τα οποία φαίνεται ότι είχαν αισθητικές αναζητήσεις, ότι προσπάθησαν με κάποιο τρόπο να συμβολίσουν στοιχεία μέσα στην κοινωνική τους ομάδα. Τα εκθέματα στο Μουσείο Μπενάκη παρουσιάζονται πρώτη φορά στην Ευρώπη και στην Ελλάδα και πρόκειται για τη μεταφορά της έκθεσης 'First Sculpture: Handaxe to Figure Stone' που διοργανώθηκε στο Κέντρο Γλυπτικής Νάσερ του Ντάλας το 2018».

Έκθεση «Απαρχές της Γλυπτικής» στο Μουσείο Μπενάκη

Στο Μουσείο Μπενάκη, όμως, συμμετέχουν τα διπλάσια εκθέματα. Η αθηναϊκή εκδοχή των «ΑΠΑΡΧΩΝ ΤΗΣ ΓΛΥΠΤΙΚΗΣ» εμπλουτίστηκε και με άλλα αντικείμενα, καθώς και με μοναδικά ευρήματα από τη σημαντική παλαιολιθική θέση στα Ροδαφνίδια της Λέσβου, τα οποία φέρνει στο φως η αρχαιολογική σκαπάνη του Πανεπιστημίου Κρήτης, με επικεφαλής την κ. Γαλανίδου.

«Πρόκειται για εκθέματα, κυρίως σφαιροειδή και χειροπέλεκεις, ηλικίας τουλάχιστον 300.000 ως 200.000 ετών, τα οποία αποτελούν πειστήριο ότι το Αιγαίο και ο ελληνικός χώρος αποτέλεσαν φιλόξενη γη στις προϊστορικές μετακινήσεις των προγονικών αυτών ειδών. Και αυτά παρουσιάζονται πρώτη φορά στην Αθήνα και την Ευρώπη», επισήμανε η Ν. Γαλανίδου στο ΑΠΕ-ΜΠΕ.

«Τα αντικείμενα της έκθεσης προέρχονται κυρίως από την αχελαία τεχνική παράδοση η οποία ξεκινά λίγο μετά τα 2 εκατ. χρόνια και τελειώνει πριν από περίπου 200.000 χρόνια. Τα αχελαία αυτά ευρήματα είναι από τα πρώτα στην ιστορία της τεχνολογίας -και υποστηρίζουμε εμείς και της τέχνης- που μαρτυρούν τη γέννηση της φόρμας 1,5 εκατομμύριο χρόνια πριν από σήμερα και μια πρώιμη αισθητική αφύπνιση μισό εκατομμύριο χρόνια πριν από σήμερα. Τα βιβλία με τις απαρχές της ιστορίας της τέχνης ξεκινούν με τα μικρά γλυπτά των παλαιολιθικών 'Αφροδιτών' και τις βραχογραφίες στα σπήλαια, με πιο γνωστά εκείνα του Λασκώ και της Αλταμίρα στη Γαλλία και την Ισπανία. Στην έκθεση αυτή καλούμε τους επισκέπτες να επανεξετάσουν τι σημαίνει η απόλυτη συμμετρία αυτών των χειροποίητων αντικειμένων. Δεν λέμε ότι όλα τα εργαλεία της αχελαίας και ειδικά οι χειροπελέκεις, τα εμβληματικά εργαλεία αυτής της παράδοσης, είναι προϊόντα υψηλής αισθητικής, όμως ενίοτε μέσα από τις συλλογές αυτών των εργαλείων ξεπετιούνται κάποια αντικείμενα που ξεχωρίζουν. Και ξεχωρίζουν γιατί ο/η λιθοξόος του έχει φροντίσει να αναδείξει το ξεχωριστό πέτρωμα, να πλαισιώσει μια κρυσταλλική ατέλεια, ένα απολίθωμα, και να φτιάξει κάτι μοναδικό και ωραίο ή κάτι σπάνιο λόγω του μεγάλου μεγέθους του», σημείωσε η Ν. Γαλανίδου, η οποία ερευνά περισσότερο από μια δεκαετία τη θέση Ροδαφνίδια της Λέσβου, μια από τις πιο σημαντικές παλαιολιθικές τοποθεσίας στην Ανατολική Μεσόγειο και στον κόσμο.

Κατά την ξενάγηση, μπορείτε να θαυμάσετε μια σειρά από μοναδικά εκθέματα από διάφορες περιοχές του παλαιού κόσμου, δηλαδή την Ευρώπη, την Αφρική και την Ασία. Τα αντικείμενα αυτά χρησιμοποιήθηκαν από είδη ανθρωπίνων, που έζησαν πριν το δικό μας Homo sapiens -ή για λίγο παράλληλα.

«Τα εκθέματα αφηγούνται μια εναλλακτική ιστορία για τις απαρχές της αισθητικής. Προγονικά είδη του ανθρώπου συνέλαβαν για πρώτη φορά την ιδέα της φόρμας, πέτυχαν τη συμμετρία μέσω της τεχνικής πράξης της λάξευσης, έκαναν επιλογές με καθαρά αισθητικά κριτήρια, με γνώμονα, δηλαδή, τι είναι ωραίο και ελκυστικό, απέδωσαν νόημα σε φυσικά αντικείμενα στα οποία αναγνώρισαν μορφές. Όλα αυτά τεκμηριώνουν τον βασικό άξονα της έκθεσης που υποστηρίζει ότι η αφηρημένη και γεωμετρική σκέψη, και κατ' επέκταση η συμβολική σκέψη, δεν ήταν χαρακτηριστικό του Ανατομικά Σύγχρονου Ανθρώπου μόνο. Προϋπάρχει αυτού και εξελίσσεται. Αυτήν ακριβώς την προϊστορία και την εξέλιξη επιδιώκουμε να αναδείξουμε και να παρακολουθήσουμε με την έκθεση "Οι απαρχές της γλυπτικής"», πρόσθεσε η καθηγήτρια.

Ο ελβετικός σουγιάς της παλαιολιθικής εποχής

Όσο για τον χειροπέλεκυ, το πολυεργαλείο που έχει χαρακτηριστεί ως ο «ελβετικός σουγιάς» και το «έξυπνο κινητό» της παλαιολιθικής εποχής, και έχει ιδιαίτερη θέση στην έκθεση, η ίδια τόνισε:

«Ο χειροπέλεκυς, ένα συμμετρικό εργαλείο, με ευρεία βάση και αιχμηρή απόληξη, δουλεμένο και από τις δυο πλευρές του ώστε να διαμορφώνονται περιμετρικά κοφτερές ακμές, είναι πράγματι ένα πολυχρηστικό εργαλείο. Μπορεί να εξυπηρετήσει επιτυχημένα μια σειρά από λειτουργίες και χρήσεις όπως κατακρεούργηση, τεμαχισμό, κόψιμο, γδάρσιμο κυρίως ζωικών υλικών αλλά και κόψιμο και αποφλοίωση φυτικών υλικών. Αυτή ακριβώς η επιτυχία του εξηγεί αφενός τη διάρκειά του στον χρόνο για πάνω από 1,5 εκατομμύρια χρόνια -είναι ο μακροβιότερος τύπος εργαλείου στην ιστορία της τεχνολογίας-, αλλά και τη μεγάλη του γεωγραφική εξάπλωση σε Αφρική (όπου και πρωτοεμφανίζεται λίγο μετά τα 2 εκατ. χρόνια), Ευρώπη και Ασία -συνοδεύει τους ανθρωπίνες (Homo ergaster/erectus) στην πρώτη τους έξοδο από την Αφρική προς την Ευρώπη και την Ασία. Υπάρχουν, επίσης, πολλά παραδείγματα χειροπελέκεων που έχουν σπάσει από τη χρήση και επισκευάστηκαν ή μετασκευάστηκαν σε άλλον τύπο λειτουργικού εργαλείου. Η ανακύκλωση ήταν οργανικό στοιχείο στις λιθοτεχνίες λαξευμένου λίθου. Στην έκθεση μπορεί να δει κανείς τον κανόνα και την εξαίρεση των χειροπελέκεων. Ενώ τα εκθέματα της Παλαιολιθικής Λέσβου αντιπροσωπεύουν τον κανόνα, τα υπόλοιπα εκθέματα ξεχωρίζουν για τη σπανιότητά τους. Τα περισσότερα από αυτά δεν προορίζονται για χρήση -συνήθως δεν φέρουν ίχνη ή φθορές που να μαρτυρούν ότι έχουν χρησιμοποιηθεί- και επιπλέον αισθητικά και όχι λειτουργικά κριτήρια ακολουθήθηκαν για την κατασκευή τους».