Είχε κάποτε πολλούς κήπους η Αθήνα… Σήμερα, η ασφυκτική δόμηση έχει καλύψει με τσιμέντο ατέλειωτα χιλιόμετρα του αστικού τοπίου. Ζητήσαμε από 8 αρχιτεκτονικά γραφεία και ένα γνωστό δημοσιογράφο να δώσουν ξανά στην πόλη χρώμα, μυρωδιές, ΟΜΟΡΦΙΑ. Κι εκείνοι ονειρεύτηκαν κήπους μαγικούς, αστικούς λαχανόκηπους, μυστικές πύλες, «εξόδους» και διεξόδους, κήπους μέσα σε σύννεφα και ολάνθιστες Εδέμ.
Κήπος εν κενώ
Χρυσοκώνα Μαύρου, αρχιτέκτων
Σε ένα από τα αδρανή κτίρια του κέντρου της Αθήνας, εκεί που το οριζόντιο κενό της στοάς βρίσκει το κατακόρυφο του ακαλύπτου, κρύβεται ο κήπος του Λαζάρου. Ένας κήπος με δύο αφετηρίες: το υποβαθμισμένο εμπορικό επίπεδο του ισογείου και το ελάχιστα επισκέψιμο επίπεδο του δώματος. Μεταξύ των δύο επιπέδων, ένας χώρος στάσης και χαλάρωσης, ένα δίχτυ ασφαλείας από άκρη σ’ άκρη του κενού, προσβάσιμο από το κλιμακοστάσιο, καλεί τον επισκέπτη να αιωρηθεί ανάμεσα στη φύτευση της στοάς και στα κρεμοκλαδή φυτά του δώματος, ανάμεσα στο δημόσιο πέρασμα του επιπέδου του δρόμου και το κάδρο του ουρανού.
Ολάνθιστες εδέμ στις ταράτσες της Αθήνας
Νίκος Βατόπουλος, δημοσιογράφος
Συχνά, καθώς περπατώ στους δρόμους της Αθήνας, ενεργοποιώ το μηχανισμό του εσωτερικού μονολόγου. Με αυτό τον τρόπο οργανώνω τα συννεφάκια των σκέψεων και των ονειροπερπατημάτων, που τα θεωρώ καύσιμο για κάθε πράξη. Στην Αθήνα μού λείπουν πολύ οι κήποι, όχι μόνο όσοι δεν μπορώ να δω γιατί απλώς δεν υπάρχουν, αλλά και εκείνοι που ξέρω ότι υπήρξαν και δεν υπάρχουν πια, εκείνοι που υπήρξαν και που τώρα δεν είναι πια αυτό που ήταν κάποτε ή εκείνοι που υποθέτω ότι υπήρχαν και τους συντηρώ ποτίζοντάς τους με τη φαντασία μου.
Περισσότερο όμως μου λείπουν οι κήποι εκείνοι που δεν υπήρξαν ποτέ, που δεν υπάρχουν σήμερα αλλά που θα μπορούσαν να υπάρχουν αύριο. Αυτοί οι κήποι είναι ήδη οργιαστικοί στη φαντασία μου. Απλώνουν τις ρίζες τους σε εκείνα τα παλιά, αθηναϊκά περιβόλια, σκεπασμένα εδώ και δεκαετίες από κτίρια. Ο ολάνθιστος κήπος που υπήρχε εκεί που χτίστηκε το «Ρεξ» στην Πανεπιστημίου, τα περιβόλια με πηγάδι στο Ωδείο Αθηνών ή στις Καλόγριες στη Χαριλάου Τρικούπη, οι σκοτεινοί κήποι με τους κισσούς και τις ακακίες που σκαρφάλωναν τα αγόρια της οικογένειας στα παλιά αρχοντόσπιτα, στην Ομήρου, στην Ξενοφώντος, στην Πειραιώς...
Υπάρχει ρίζα από κάτω, υδρόφιλη και θηριώδης, κορμοί μιας ξεχασμένης βλάστησης ολόκληροι κάτω από την Αρδηττού και την Καλλιρόης, τη Μιχαλακοπούλου και την Αχαρνών. Και είναι όλος αυτός ο παραδεισένιος, εξαγνισμένος και ιερός τόπος, που σε μία εκδοχή του μου θυμίζει το βιβλικό Κήπο της Εδέμ ή απλώς τον αθέατο κήπο των Καπουλέτων στον «Ρωμαίο και Ιουλιέτα», τον κήπο-φρούριο στον «Εγωιστή γίγαντα» του Όσκαρ Ουάιλντ ή έστω και αυτές τις πρασινάδες που πότιζαν τόσοι και τόσοι Αθηναίοι σε γλάστρες, σε γκαζοτενεκέδες, σε περβάζια ή λίγες σπιθαμές χώμα, που γεννάει ένα υπόστρωμα άδηλης μνήμης. Όλο αυτό το ψυχικό, νοητικό και αισθητικό απόθεμα, εγώ το βάζω σαν στέμμα, διάδημα ή κορωνίδα στην πόλη, και με τη σκέψη γεμίζω τις αναρίθμητες ταράτσες της, ένας λερός ωκεανός από σκληρό υλικό, με τούφες χλόης, θάμνους της αττικής γης και μυροβόλα φυτά, βγαλμένα όλα από τα κείμενα του Θεόφραστου.
Και μαζί με τις πρασινισμένες ταράτσες, που κάθε μία θα είναι κάθε νύχτα μία φωτισμένη σκηνή θεάτρου –τέτοια θα είναι η μυθοπλαστική της δύναμη –, ανοίγω λαγούμια και στο σώμα της πόλης και μυρίζω ήδη το νοτισμένο χώμα στα ατελείωτα χιλιόμετρα ακαλλιέργητης αθηναϊκής γης ανάμεσα στις εκατοντάδες χιλιάδες πολυκατοικίες. Σαν παιδική ανάμνηση, κρατάω μία θεόρατη κουτσουπιά που έβλεπα από την κρεβατοκάμαρά μου στο πίσω μέρος της πολυκατοικίας. Την έβλεπα την άνοιξη γεμάτη μοβ ανθούς και όταν διάβαζα τα παραμύθια του Άντερσεν μπορούσα πολύ καλά να νιώσω το κελάιδισμα και τα φτερουγίσματα των πουλιών γιατί τα άκουγα στους κλώνους εκείνης της γέρικης κουτσουπιάς.
Και συχνά σκέφτομαι εκείνο το μικροσκοπικό κήπο του βιβλιοπωλείου «Λεμόνι» στο Θησείο. Είναι μια φλοίδα γης, σκιερή από τις ψηλές πολυκατοικίες αλλά πάντα νοτισμένη, ένας μικρός κήπος φαντασίας, σαν να βγήκε από το συρτάρι ενός εμμονικού συλλέκτη της Αναγέννησης. Τέτοια είναι η δύναμη των κρυμμένων κήπων, σε αφανέρωτα ξέφωτα, σε στεγνές σκεπές, σε μικρές ρεματιές της μνήμης και σε θόλους της φαντασίας. Συντηρούν την αίσθηση του ιερού μέσα στο άστυ και γίνονται τόποι κατοικίας των ξωτικών που κάθε ορθολογικά δομημένη κοινωνία αποδιώχνει χωρίς επιτυχία.
Η Αθήνα είναι ένας δυνητικός παράδεισος μίας βοτανικής ευωχίας. Αν δει κανείς πόσα χιλιόμετρα γης υπάρχουν για να φυτρώσουν αστικές Εδέμ, θα ζαλιστεί... Η πόλη των κρυμμένων κήπων ζει χρόνια τώρα στη φαντασία μου.
Κήπος Bricolage
Κάρολος Χανικιάν, αρχιτέκτων
Απομεινάρια μιας επέμβασης στο τοπίο, βίαιης, απότομης, χωρίς σκέψη για τη χρήση τους. Οι ακάλυπτοι χώροι ζητούν να γίνουν κάτι. Απομεινάρια μιας πυκνοδομημένης πόλης ζητούν να ανακυκλωθούν από ανθρώπους του ÇπεριθωρίουÈ, να γίνουν κήποι και χώροι με χρήση. Να γίνουν τοπόσημα για αυτούς που δεν έχουν τη δυνατότητα ιδιοκτησίας. Bricolage είναι η τέχνη του μαστορεύω, κατασκευάζω με απλά υλικά που βρίσκω, βιώσιμο χώρο. Δημιουργώ σε ένα χώρο, τον κάνω χώρο δημιουργίας, τον κάνω όπως οι αρχαίοι μας τόνιζαν ÇτόποÈ (Genius, Loci). Ο άνθρωπος της πόλης ξαναδημιουργεί με υλικά που βρίσκει εγκαταλελειμμένα, παρατημένα ανάμεσα στο μπετό, μια όαση πρασίνου. Η τεχνολογία σε συνδυασμό με τη γνώση έχει πλέον καταφέρει να δημιουργεί πράσινο σε ελάχιστο χώμα. Με κομμάτια μετάλλου και χώμα αρχίζει να φτιάχνει σε μια γωνία έναν κήπο. Ο κήπος του ÇbricolageÈ. Πράσινοι τοίχοι που παράγουν βρώσιμα φυτά, φυτεμένα δώματα που με ελάχιστα εκατοστά χώματος δημιουργούν φυσικό έδαφος. Ένα παγκάκι που λειτουργεί σαν ζαρντινιέρα για τη φύτευση υψηλών φυτών προσφέροντας σκίαση. Με ό,τι βρίσκει, δημιουργεί. Το κίνημα ÇbricolageÈ δεν αφήνει τίποτα ανεκμετάλλευτο, δίνει ζωή σε ό,τι έχει παραμεληθεί από τους ξέφρενους ρυθμούς ανάπτυξης. Δίνει ζωή σε κάθε υλικό, σε κάθε γωνιά. Έτσι, μέσα στον πολεοδομικό ιστό που αρχίζει να αποσαθρώνεται γεννιέται ένα νέο σύστημα αυτοδύναμων χώρων από την ανάγκη του ανθρώπου για δημιουργία.
Bricolage - Δημιουργώ για να υπάρχω.
Kαταφύγιο μέσα σε ένα σύννεφο
Ελευθέριος Αμπατζής, αρχιτέκτων
Ένα σύννεφο εγκλωβισμένο μέσα στο βράχο του Λυκαβηττού όπου «βαίνει» και «άττει» (=ορμά) το φως(Λυκ) τη στιγμή που ανατέλλει ο ήλιος. Πώς εγκλωβίστηκε όμως ένα σύννεφο μέσα σ’ ένα βράχο; Τη δεκαετία του ’30, κατά τη διάρκεια της κυβέρνησης Μεταξά, θεωρήθηκε υποχρεωτικό όλα τα δημόσια κτίρια αλλά και κάποιοι λόφοι να Çαποκτήσουν» εσωτερικά καταφύγια για προστασία από τη γερμανική εισβολή.
Έτσι κατασκευάστηκε και το καταφύγιο του Λυκαβηττού, το οποίο έχει βάθος 100 μέτρα και διαθέτει δύο εισόδους. Ακόμα και σήμερα βρίσκεται σε πολύ καλή κατάσταση, έχει ρεύμα, τουαλέτες και λουτρά. Τα «λαγούμια» του καταφύγιου χρησιμοποιούνται για να «σκαφτεί» μια τεχνητή σπηλιά σε μορφή σύννεφου. Οι επιφάνειες «επενδύονται» με χρώμιο, το οποίο εδώ λειτουργεί σαν κυρτός καθρέφτης, λόγω της καμπυλότητας των μορφών. Αυτό, σε συνδυασμό με τις επίσης χρωμιωμένες καμινάδες φωτός που ταξιδεύουν φως και ουρανό εντός του σπηλαίου, έχει σαν αποτέλεσμα τη μεταφορά αλλά και διαστρέβλωση των εξωτερικών συνθηκών εντός της σπηλιάς.
Έρμα του σύννεφου αποτελεί μια πηγή με φρέσκο νερό ως αναφορά στην κοίτη του Ηριδανού, ο οποίος πηγάζει από τη βορειοδυτική πλευρά του βράχου. (Μέσω αυτού υδρευόταν όλη η γύρω περιοχή και αποτελούσε δομικό στοιχείο της ρυμοτομίας της πόλης. Σήμερα είναι σκεπασμένος σε όλο του το μήκος.) Η λίμνη δίνει ζωή σ’ έναν κήπο τον οποίο ο επισκέπτης μπορεί ν’ απολαύσει διασχίζοντάς τον απ’ άκρη σ’ άκρη μέσα από ένα δίκτυο ταλαντευόμενων γεφυρών, οι οποίες δημιουργούν την αίσθηση της αιώρησης μέσα στο σύννεφο.
Η έννοια του καταφυγίου εξελίσσεται και μεταλλάσσεται μέσα στα χρόνια. Πέραν της ζωτικής του λειτουργίας, τώρα αποκτά πνευματική και ψυχική διάσταση. Το καταφύγιο διατηρεί την αρχική του μορφή αναλλοίωτη, η οποία όμως πλέον αναπτύσσεται και «αγκαλιάζει» το σύννεφο με τρόπο τέτοιο ώστε να δημιουργείται μια θερμοκοιτίδα ονείρων. Ένας μυστικός κήπος όπου οι Αθηναίοι βρίσκουν ψυχική ηρεμία και νιώθουν ότι μπορούν να ταξιδέψουν στον ουρανό.
Μυστική Πύλη στην Ανθρωποκαινή εποχή (anthropocene)
Μαρία Θεοδώρου, αρχιτέκτων
Ως ανθρωποκαινής περίοδος (anthropocene) χαρακτηρίζεται από τους γεωλόγους η περίοδος κατά την οποία η κλίμακα παρέμβασης της ανθρώπινης παρουσίας στον πλανήτη ισοδυναμεί με τη δημιουργία διακριτού γεωλογικού στρώματος. Αν και οι απόψεις για την αρχή της περιόδου διίστανται, στην περίπτωση της Αθήνας η δεύτερη δεκαετία του 21ου αιώνα σηματοδότησε τη σταδιακή εγκατάλειψη της πόλης από τους κατοίκους της ως αποτέλεσμα μιας συνεχούς οικονομικής, πολιτικής και κοινωνικής κρίσης. Το κέντρο της πόλης σταδιακά καλύφθηκε και εξαφανίστηκε κάτω από πυκνή βλάστηση που πάντα φαντασιώνονταν οι απόντες πια κάτοικοί της. Το κέντρο της Αθήνας αποκαλύφθηκε σε μια γεωλογική δοκιμαστική τομή του 3014 και τα ευρήματα θα συμβάλουν στην κατανόηση της «καταστροφής» ως αποτέλεσμα διαδικασιών που οι άνθρωποι απέτυχαν να αντιμετωπίσουν γιατί η προσοχή τους ήταν στραμμένη στο να «απαλύνουν» τα αστικά αποτελέσματα της κρίσης με τη δημιουργία «μυστικών κήπων» που γιγαντώθηκαν και εξαφάνισαν τελικά την πόλη τους.
Αιγάλεω 639
Γιώργος Μητρούλιας, Στυλιανή Δαούτη, Μιχάλης Ραυτόπουλος, AREA
Ο Μυστικός Κήπος της Αθήνας υπάρχει! Βρίσκεται στο Αιγάλεω, κρυμμένος πίσω από τα κτίρια ενός συγκροτήματος εργατικών κατοικιών στο οικοδομικό τετράγωνο 639, ανάμεσα στις οδούς Ρ. Φεραίου, Ραιδεστού και Αττάλειας. Πρόκειται για έναν εσωστρεφή μικρόκοσμο, μια ζωντανή κοινότητα ανθρώπων ενταγμένη στον αστικό ιστό της πόλης. Αν ποτέ βρεθείτε εκεί καθίστε σε ένα από τα παγκάκια κάτω από τις φυλλωσιές των μεγάλων δέντρων και παρατηρήστε την καθημερινότητα των κατοίκων να ξετυλίγεται μπροστά σας. Είναι σίγουρο ότι όλο και κάποιος θα σας χαιρετήσει και θα σας πιάσει την κουβέντα, μπορεί ακόμα να σας κεράσει καφέ! Μιλώντας μαζί τους θα ανακαλύψετε λεπτομέρειες για τη ζωή στο συγκρότημα και θα σας πουν ότι τον κήπο τον φροντίζουν οι ίδιοι, είτε φυτεύοντας κάποια από τα δέντρα που βλέπετε είτε ποτίζοντας είτε σκουπίζοντας το πλακόστρωτο. Μάλλον αυτό είναι και το μυστικό του κήπου: οι ίδιοι οι κάτοικοι και οι ιστορίες που θα σας εκμυστηρευτούν. Η ομάδα μας, θέλοντας να αναδείξει τον κήπο ως δημόσιο χώρο συνάντησης αλλά και να διερευνήσει δυνατότητες βελτίωσης και επίλυσης προβλημάτων που υπάρχουν σήμερα, διοργάνωσε μαζί με τους επιμελητές Locus Athens και την υποστήριξη του πολιτιστικού οργανισμού ΝΕΟΝ εργαστήριο με τη μορφή υπαίθριας έκθεσης.
*Στην εικόνα φαίνεται η πρόταση «Αιγάλεω 639», ένα πρόπλασμα - εργαλείο σχεδιασμού εναλλακτικών «μυστικών κήπων» με βάση το οποίο οι κάτοικοι συζητούν και προτείνουν λύσεις ή ιδέες για τη γειτονιά τους.
Landscap-eating, Αστικός Λαχανόκηπος στη Βαρβάκειο Αγορά
Έλλη Παγκάλου & Συνεργάτες, αρχιτέκτονες Τοπίου
Η εντατική «αστικοποίηση», τόσο σε χωρικό επίπεδο όσο και σε επίπεδο καθημερινότητας, μας έχουν αποκόψει από τις φυσικές διαδικασίες και την επαφή με τη φύση. Δεν έχουμε σαφή εικόνα ούτε καν για τη διαδικασία παραγωγής της τροφής μας. Με αυτή τη σκέψη, προτείνουμε τη διαμόρφωση ενός αστικού Λαχανόκηπου στο δώμα του υπόγειου χώρου στάθμευσης στη Βαρβάκειο Αγορά. Πρόθεσή μας είναι να φέρουμε σε απευθείας σχέση τους πολίτες με την παραγωγή και την προμήθεια των φρούτων και των λαχανικών και να προτείνουμε την αξιοποίηση αστικών υπαίθριων χώρων με τη βέλτιστη χρήση σύγχρονων τεχνικών (πράσινα δώματα) και τεχνολογίας.
Ο αστικός λαχανόκηπος στη Βαρβάκειο Αγορά, εκτός από τους χώρους φύτευσης/παρτέρια με λαχανικά και αρωματικούς θάμνους και τα μικρά οπωροφόρα δένδρα, διαθέτει υπαίθρια κουζίνα και καθιστικούς χώρους/πάγκους με τραπέζια. Το βασικό δομικό στοιχείο που χρησιμοποιείται για την κατασκευή του είναι το ξύλινο καφάσι μεταφοράς κηπευτικών. Τo καφάσι οργανώνει τους χώρους φύτευσης, λειτουργεί ως στοιχείο του αστικού εξοπλισμού και διαμορφώνει τις όψεις των καταστημάτων.
Ο υπαίθριος χώρος θα λειτουργεί με εκπαιδευτικά προγράμματα, μαθήματα κηπουρικής, μαθήματα μαγειρικής, αλλά και για τη διεξαγωγή εκδηλώσεων με βάση τη γαστρονομία (Street Food Party).
Παναγιώτα Καμπέρου, αρχιτέκτων ΜICHAEL PAUL KAY, Garden Designer
Καλυμμένος κάτω από ένα πέπλο μονότονου πράσινου χρώματος, ο εθνικός μας κήπος, κάποτε μεγάλος και τρανός, μοιάζει τώρα με ωραία κοιμωμένη, γεννώντας μια μικρή μελαγχολία σε όσους τον αγαπούν και τον επισκέπτονται. Ο μυστικός μας κήπος είναι το φιλί που θα ξυπνήσει την κοιμωμένη. Αόρατος με την πρώτη ματιά, μας προσκαλεί να ανακαλύψουμε την περιπέτεια, ένα δελεαστικό ταξίδι μέσα στο χρόνο και τις αισθήσεις, ένα ταξίδι ήχων και χρωμάτων.
Οι επτά του πύλες μάς καλούν να διαλέξουμε το μονοπάτι μας, την «προσωπική μας περιπέτεια» που θα μας οδηγήσει στο μυστικό αυτό τόπο, υφασμένο από το νήμα της φύσης. Μια σπειροειδής έκρηξη, ένα ξύπνημα χρωμάτων, το ξύπνημα της κοιμωμένης, ο μυστικός λουλουδόκηπος της Αθήνας, σαν τοποθετημένος από τους θεούς, καλωσορίζει τον περιπατητή και τον επιβραβεύει προσφέροντάς του στιγμές γαλήνης. Ένας μυστικός κήπος, σημείο συνάντησης για φίλους, οικογένειες, μουσικούς, καλλιτέχνες, μια γιορτή χρωμάτων και ζωής.
12°
