Οι ονομασίες γνωστών δρόμων της Αθήνας ανά τα χρόνια βάσει ιστορικών, κοινωνικών ή πολιτικών κριτηρίων και προδιαγραφών
Πολλοί δρόμοι της Αθήνας, κατά την πάροδο των χρόνων, έχουν αλλάξει όνομα και έχουν «βαφτιστεί» πάνω από μια φορά, με τις μετονομασίες να γίνονται συνήθως βάσει ιστορικών, κοινωνικών ή πολιτικών κριτηρίων και προδιαγραφών. Τα καινούργια ονόματα όμως δεν ήταν πάντα ιδιαίτερα δημοφιλή ή αρεστά. Άλλα δεν έγιναν εξ αρχής αποδεκτά και προκάλεσαν αψιμαχίες, διαμάχες και πολιτικές αντιπαραθέσεις, και άλλα παρέμειναν μόνο πάνω στην ταμπέλα, με τον κόσμο να μην τα χρησιμοποιεί ποτέ ή και να αγνοεί παντελώς την ύπαρξή τους.
Ένας δρόμος που έχει γλυτώσει από τις ατυχείς «βαφτίσεις» ή τις όποιες αυθαιρεσίες και σκοπιμότητες, είναι η οδός Τριπόδων στην Πλάκα, ο αρχαιότερος δρόμος της Αθήνας, ίσως και του κόσμου, που διατηρεί το ίδιο όνομα αιώνες πριν αρχίσει η Αθήνα να παίρνει τη μορφή μίας σύγχρονης πόλης.
Η οδός Τριπόδων
Η επιθυμία των δύο αρχιτεκτόνων, Σταμάτη Κλεάνθη και Εδουάρδου Σάουμπερτ, οι οποίοι κλήθηκαν το 1832 να εκπονήσουν το πρώτο πολεοδομικό σχέδιο της πρωτεύουσας, ήταν να υπάρξει σύνδεση της νέας πόλης με το ένδοξο παρελθόν των αρχαίων χρόνων. Με αυτό το σκεπτικό και με δεδομένο ότι εκείνα τα χρόνια ήταν η εποχή της ακμής του κλασικισμού, τα περισσότερα ονόματα των δρόμων που χαράχτηκαν ήταν αρχαιοελληνικής έμπνευσης (π.χ. Αιολική οδός - Αιόλου, Ερμαϊκή οδός - Ερμού, Αθηνάς, Αρείου Πάγου κ.ά.). Μέχρι τότε, οι περισσότεροι δρόμοι ήταν ανώνυμοι και τα κτίρια προσδιορίζονταν ή βάσει του επωνύμου του ιδιοκτήτη, ή τοπόσημων ή των ορίων της ενορίας στην οποία βρίσκονταν.
Στο σημείο αυτό αξίζει να σημειωθεί ότι ένας μικρός αριθμός από εκείνα τα πρώτα ονόματα αντιστοιχούσε σε κάποια τοπογραφική πραγματικότητα, όπως π.χ. η Σταδίου, η οποία, σύμφωνα με το σχέδιο, θα έφτανε ως το Στάδιο, η Αθηνάς, η οποία θα κατέληγε στον Ναό της Παλλάδας, ή η Αιόλου αντίστοιχα, ως τον Ναό του Αιόλου (Ωρολόγιο του Κυρρήστου).
Οδός Σταδιου, 1920 (μεταξύ των οδών Ομήρου και Εδουάρδου Λω, πρώην Οφθαλμιατρείου)
Μερικά ονόματα που καθιερώθηκαν λόγω κάποιου τοπόσημου, έχουν επιβιώσει μέχρι σήμερα, όπως είναι παραδείγματος χάριν η οδός Λέκκα (οφείλει το όνομά της σε βρύση που υπήρχε στη συμβολή των οδών Λέκκα & Κολοκοτρώνη και ανήκε στην οικογένεια των αγωνιστών Λέκκα), ή η οδός Καλαμιώτου (λόγω της βρύσης στην συμβολή των οδών Ευαγγελιστρίας & Καλαμιώτου, κοντά στην οικία της γνωστής αθηναϊκής οικογένειας Καλαμιώτου).
Αργότερα, μετά την Επανάσταση κατά του Όθωνα για την απόκτηση Συντάγματος, η ονοματοθεσία δρόμων, συνοικιών και πλατειών περιήλθε στις αρμοδιότητες των Δημοτικών Συμβουλίων, κάτι που ισχύει έως τις μέρες μας.
Η οδός Ακαδημίας, απέκτησε το σημερινό της όνομα το 1884 από το μεγαλοπρεπές κτίριο της Ακαδημίας Αθηνών. Παλαιότερα, ονομαζόταν οδός Νοσοκομείου, λόγω του Δημοτικού Νοσοκομείου (σημερινό Πνευματικό Κέντρο Αθηνών), νεοκλασικό κτίριο το οποίο οικοδομήθηκε την περίοδο 1836-1842, σε σχέδια του Φρ. Στάουφφερτ. Μετά τον Β' Παγκόσμιο μετονομάστηκε, για ένα σύντομο διάστημα, σε Φρανγκλίνου Ρούσβελτ, προς τιμή του Αμερικανού Προέδρου.
Η λεωφόρος Βασιλίσσης Σοφίας, ένας από τους ωραιότερους και πιο αριστοκρατικούς δρόμους της Αθήνας, είχε αρκετά ονόματα (Μαραθώνος, Πεντελικού, Κηφισιάς) με το επικρατέστερο για πολλά χρόνια, το «λεωφόρος Κηφισίας». Την 1η Μαρτίου του 1932 το τμήμα από την πλατεία Συντάγματος μέχρι τους Αμπελόκηπους πήρε το σημερινό του όνομα, προς τιμήν της βασίλισσας Σοφίας, συζύγου του βασιλιά Κωνσταντίνου, ενώ το υπόλοιπο διατήρησε την ονομασία λεωφόρος Κηφισίας. Στη συμβολή με την οδό Κουμπάρη υπάρχει μαρμάρινη κολώνα πάνω στην οποία αναγράφεται η παλιά ονομασία.
Συμβολή Κουμπάρη και Βασ. Σοφίας. Στην κολώνα είναι χαραγμένο το παλαιό όνομα της Βασιλίσσης Σοφίας, το οποίο ήταν οδός Κηφισίας
Η οδός Βασιλέως Γεωργίου Β', η οποία ξεκινάει από την οδό Ηρώδου του Αττικού και κατευθύνεται προς το Παγκράτι, παλιά ονομαζόταν Διοχάρους.
Η λαμπερή και γεμάτη κοσμηματοπωλεία και γνωστούς οίκους μόδας οδός Βουκουρεστίου ήταν ο πρώτος πεζόδρομος που έγινε στην Αθήνα, το 1978. Αλλά δεν είχε από παλιά ούτε το ίδιο όνομα αλλά ούτε τη σημερινή αίγλη. Πριν χαραχθεί ο δρόμος, την ονόμαζαν και «Χεζοπόταμο» από τον ομώνυμο χείμαρρο που κατέβαινε από τον Λυκαβηττό και κατέληγε σε ρέμα του βοϊδοπνίχτη στην οδό Σταδίου. Με λίγη φαντασία και έχοντας υπόψη την τότε έλλειψη αποχετευτικού δικτύου, μπορούμε ν' αντιληφθούμε στο πού οφειλόταν αυτή η όχι και τόσο κολακευτική ονομασία. Μέχρι το 1913, λεγόταν οδός «Αγχεσμού» και η υπογραφή της συνθήκης του Βουκουρεστίου ήταν η αφορμή για το σημερινό της όνομα. Το 1946 και για μερικά χρόνια, το τμήμα της μεταξύ των οδών Σταδίου και Ακαδημίας μετονομάστηκε σε οδό Στρατάρχου «Γιαν Σματς» από το όνομα του Νοτιοαφρικανού Στρατάρχη και Πρωθυπουργού της Ν. Αφρικής, ενέργεια που προκάλεσε πολλές και ποικίλες αντιδράσεις, μια και υπήρχαν σοβαρές υπόνοιες ότι πίσω απ' αυτή την ενέργεια βρισκόταν η βασιλική οικογένεια και συγκεκριμένα η βασίλισσα Φρειδερίκη, η οποία κατά την παραμονή της στην Ν. Αφρική είχε αποκτήσει στενές σχέσεις με τον Γιαν Σματς. Εκτός δε αυτού, ο Γιαν Σματς ήταν υποστηρικτής του φυλετικού διαχωρισμού, γνωστός για τις αντιδημοκρατικές και ρατσιστικές μεθόδους που εφάρμοζε η κυβέρνησή του στην Νότια Αφρική, οι οποίες είχαν καταδικαστεί από τον ΟΗΕ το 1946. Απ' την άλλη πλευρά, η επίσημη εξήγηση γι' αυτή την τιμητική ενέργεια ήταν η φιλελληνική στάση του Γιαν Σματς και η υποστήριξή του προς τις ελληνικές θέσεις κατά την διάρκεια της Κατοχής και της απελευθέρωσης, μέχρι που και η Σοφία Βέμπο είχε τραγουδήσει: «Απ’ όλους τους Συμμάχους μας / σ’ Ανατολή και Δύση / ο Σματς και η Πατρίδα του / χίλια χρόνια να ζήσει»....
Η οδός Βουλής τον Ιούλιο του 1945 μετονομάστηκε σε Αργεντινής, λόγω της βοήθειας που πρόσφερε στην Ελλάδα η χώρα αυτή κατά την περίοδο της Κατοχής.
Η οδός Εδουάρδου Λω πριν της δοθεί το όνομα του σερ Εδουάρδου Φιτζέραλντ Λω, ήταν γνωστή ως οδός Τυφλοκομείου και μετέπειτα ως Οφθαλμιατρείου, λόγω της εγγύτητας με το Οφθαλμιατρείο, το οποίο κτίστηκε την περίοδο 1847-1864 σε σχέδια του Χρ. Χάνσεν και είναι ένα από τα αρχαιότερα νοσηλευτικά ιδρύματα της χώρα. Όσο για τον Εδουάρδο Λω, ήταν ένας διακεκριμένος οικονομολόγος, με καταγωγή από την Σκωτία, ο οποίος είχε σταλεί το 1892 από την Αγγλία στην Ελλάδα, ως «τροϊκανός» της εποχής, προκειμένου να ελέγξει την οικονομική κατάσταση της χώρας, η οποία ζητούσε δάνειο από την Δύση για να αντιμετωπίσει τα σοβαρά της οικονομικά προβλήματα. Κατά την παραμονή του στην Ελλάδα, ο Εδουάρδος Λω, εκτός από τον τόπο, ερωτεύτηκε μία πανέμορφη Αθηναία, την Αικατερίνη Χατζοπούλου, με την οποία παντρεύτηκε και σίγουρα αυτή έπαιξε ρόλο στην έκθεση που συνέταξε και αποκατέστησε την πιστοληπτική ικανότητα της Ελλάδος, ασχέτως αν μερικά χρόνια αργότερα επτωχεύσαμεν! Πέθανε το 1908 και ετάφη στο Α' Νεκροταφείο και λίγο αργότερα ο Δήμος Αθηναίων τον τίμησε δίνοντας το όνομά του σ' ένα μικρό αθηναϊκό δρόμο, συνέχεια της οδού Σίνα και κάθετο στην οδό Πανεπιστημίου και Σταδίου.
Η οδός Εμμανουήλ Μπενάκη, η οποία οφείλει το όνομά της στον πολιτικό και μεγάλο ευεργέτη Εμμ. Μπενάκη, μέχρι το 1928 ονομαζόταν οδός Προαστείου, μια και ήταν κεντρικός δρόμος ενός προαστίου της Αθήνας, της σημερινής Νεάπολης. Ο συνοικισμός αυτός, το πρώτο νέο τμήμα της πόλης έξω από τα όρια της παλιάς Αθήνας, δημιουργήθηκε στα μέσα του 19ου αιώνα από κυκλαδίτες τεχνίτες και οικοδόμους που δούλευαν στην ανέγερση κτιρίων της πρωτεύουσας.
Η οδός Ηρώδου Αττικού, ο αριστοκρατικός και με τις υψηλότερες εμπορικές τιμές κατοικιών δρόμος στην Ελλάδα, άρρηκτα συνδεδεμένος με την πολιτική ζωή του τόπου, λόγω του Προεδρικού Μεγάρου και του Μεγάρου Μαξίμου, πήρε το όνομά του από τον πάμπλουτο Αθηναίο, φιλόσοφο και ρήτορα, Ηρώδη, γιο του Αττικού, γνωστό ως «Ηρώδης ο Αττικού». Ένα από τα πολλά κοινωφελή έργα του Ηρώδη στην Αθήνα ήταν το Παναθηναϊκό Στάδιο και πριν την ανακαίνισή του το 1896, ο δρόμος που κατέληγε σε αυτό, η σημερινή Ηρώδου Αττικού, ονομαζόταν οδός Παλαιού Σταδίου.
Οδός Ηρώδου Αττικού
Η οδός Καραγιώργη Σερβίας, που ονομάστηκε έτσι από τον Σέρβο επαναστάτη Καραγεώργεβιτς Τζόρτζε Πέτροβιτς, ηγέτη της πρώτης σέρβικης εξέγερσης (1804-1813), -πρώτη Βαλκανική εξέγερση της εποχής των εθνικισμών εναντίον της οθωμανικής αυτοκρατορίας- ξεκινάει από το Σύνταγμα και φτάνει μέχρι την οδό Αθηνάς, αλλάζοντας στην πορεία τρεις φορές όνομα (Περικλέους, Αθηναϊδος, Αγίας Ειρήνης), μέχρι το 1908 ονομαζόταν οδός Μουσών. Ενδιαφέρον έχει ότι το παρωνύμιο «Καραγιώργης» ο Καραγεώργεβιτς Τζόρτζε Πέτροβιτς το απέκτησε από τους Οθωμανούς, που τον αποκαλούσαν «Καρά» δηλαδή «Μαύρο» λόγω του φόβου που τους ενέπνεε.
Η οδός Κολοκοτρώνη, πριν πάρει το 1920 το σημερινό της όνομα, από τον ήρωα της ελληνικής επανάστασης Θ. Κολοκοτρώνη, ο οποίος έζησε με την οικογένειά του τα τελευταία χρόνια της ζωής του σε ένα σπίτι στον αριθμό 25, ονομαζόταν οδός Ανακτόρων ή Ανακτορίων. Η ονομασία αυτή οφειλόταν στην προσωρινή διαμονή του βασιλιά Όθωνα, στο αρχοντικό Κοντόσταυλου, που βρισκόταν στο σημείο που είναι σήμερα το κτίριο της Παλαιάς Βουλής και στεγάζεται το Εθνικό Ιστορικό Μουσείο. Όσον αφορά για την κατοικία του Κολοκοτρώνη, εμβληματικό τοπόσημο για την αθηναϊκή κοινωνία και τους ήρωες της Επανάστασης, όσο ο Γέρος του Μοριά ήταν εν ζωή, κατεδαφίστηκε την δεκαετία του 1920 και στη θέση της οικοδομήθηκε ένα τριώροφο κτίριο, σε σχέδια του Β. Κουρεμένου, με την γνωστή «Στοά Πραξιτέλους», στην είσοδο.
Κολοκοτρώνη 25. Σ'αυτό το σημείο ήταν το σπίτι που πέρασε τα τελευταία χρόνια της ζωής του ο Θ. Κολοκοτρώνης
Η οδός Λυκαβηττού, την 1η Ιουλίου 1946, επέτειος ανεξαρτησίας του Καναδά, μετονομάστηκε σε Μακένζι Κινγκ προς τιμήν του φιλέλληνα πρωθυπουργού Γουίλιαμ Λάιον Μακένζι Κινγκ (1874 – 1950), για την μεγάλη ανθρωπιστική βοήθεια που πρόσφερε η χώρα του, κατόπιν δικών του πρωτοβουλιών, στον δοκιμαζόμενο ελληνικό λαό τα χρόνια της Κατοχής.
Η οδός Μαρασλή, μέχρι το 1905 ονομαζόταν Αριστομένους. Η μετονομασία της οδού είχε σκοπό να τιμήσει τον Γρηγόριο Μαρασλή, η γενναία χορηγία του οποίου συνετέλεσε στην ολοκλήρωση και λειτουργία του Μαρασλείου Διδασκαλείου.
Η οδός Μητροπόλεως οφείλει το όνομά της στον μητροπολιτικό ναό της Αθήνας και η κατασκευή της πραγματοποιήθηκε την περίοδο 1874-1875. Παλαιότερα ήταν χωρισμένη σε τρία τμήματα και το κάθε ένα είχε διαφορετική ονομασία. Το πρώτο τμήμα, από το Σύνταγμα έως την Αιόλου ονομαζόταν «οδός Ντέκα», προς τιμήν του ευεργέτη Ι. Ντέκα, ο οποίος είχε δημιουργήσει ομώνυμη Σχολή. Το επόμενο, από την Αιόλου έως την Κηρυκείου ονομαζόταν «οδός Πλούτωνος», ενώ το τμήμα από την οδό Κηρυκείου έως την πλατεία Μοναστηρακίου «οδός Βραχείας».
Η οδός Ούλωφ Πάλμε, μέχρι το 1987 και πριν πάρει το όνομα του δολοφονηθέντος Σουηδού πρωθυπουργού και πολιτικού φίλου του Α. Παπανδρέου, λεγόταν λεωφόρος Ισσού (πόλη στην οποία ο Μέγας Αλέξανδρος κατήγαγε μεγάλη νίκη, κατά την εκστρατεία του στη βαθιά Ανατολή, το 333πΧ.).
Η οδός Πανεπιστημίου, ένας από τους ιστορικούς δρόμους της πρωτεύουσας γνωστή και ως η «Μεγάλη Οδός» ή η «λεωφόρος με τις γαζίες», ή οδός Βουλεβαρδίου, είχε αρχικά σχεδιαστεί από τον αρχιτέκτονα και πολεοδόμο Λέο φον Κλέντσε, σαν βουλεβάρτο και τα έργα ολοκληρώθηκαν το 1859. Οφείλει το όνομά της στο Πανεπιστήμιο Αθηνών που κτίστηκε εκεί το 1841 και αποτελεί μέλος της αθηναϊκής Τριλογίας. Από τις 7 Σεπτεμβρίου του 1945 η οδός μετονομάστηκε επισήμως σε oδό «Ελευθερίου Βενιζέλου», αλλά στον περισσότερο κόσμο είναι γνωστή σαν «Πανεπιστημίου». Στον δρόμο αυτό, βρίσκονται μερικά από τα σημαντικότερα κτίρια της Αθήνας τα οποία προσφέρουν στον διαβάτη μία σύνοψη της αρχιτεκτονικής των τελευταίων δύο αιώνων.
Η οδός Πατριάρχου Ιωακείμ, στο Κολωνάκι, παλιά ονομαζόταν Κυνοσάργους, λόγω του ότι κυριαρχούσε η άποψη ότι στις παρυφές του Λυκαβηττού υπήρχε ο αρχαίος οικισμός του Κυνοσάργους. Το όνομα του δρόμου άλλαξε όταν νεότεροι μελετητές διατύπωσαν αντιρρήσεις ως προς τη θέση του εν λόγω οικισμού.
Η οδός Πεσμαζόγλου, η οποία οφείλει το σημερινό όνομά της στον τραπεζίτη Ι. Πεσμαζόγλου, παλαιότερα λεγόταν Παρθεναγωγείου, λόγω του γειτονικού Αρσακείου Παρθεναγωγείου που οικοδομήθηκε την περίοδο 1846-1852, σε σχέδια του Λ. Καυταντζόγλου, για να στεγάσει τα σχολεία της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας. Στον αριθμό 14 της οδού Παρθεναγωγείου, όπου σήμερα βρίσκεται το Μέγαρο της Alpha Bank, εγκαταστάθηκε η οικογένεια Δροσίνη, όταν έφυγε από το πατρογονικό στην Πλάκα (Αδριανού & Θέσπιδος). Το σπίτι είχε κήπο με νεραντζιές και λέγεται ότι εκεί εμπνεύστηκε ο Δροσίνης την φημισμένη «Ανθισμένη Αμυγδαλιά», η οποία όμως στην πραγματικότητα, όπως ομολογεί ο ποιητής στα «Σκόρπια φύλλα της ζωής μου», ήταν μία ανθισμένη νεραντζιά, που τα άνθη της «έλουσαν» την 16χρονη ξαδέλφη του, Δροσίνα, μία μέρα που βρισκόταν στην κήπο και ετίναξε με τα χεράκια της το δένδρο. Ο ποιητής που είδε την σκηνή από το παράθυρό του, χρησιμοποίησε στο ποίημά του την αμυγδαλιά, ως «ποιητικώτερο δένδρο».
Τμήμα της οδού Σπευσίππου, στο Κολωνάκι, τον Οκτώβριο του 1945 μετονομάστηκε σε Σουηδίας, ως έκφραση ευγνωμοσύνης στη χώρα η οποία, κατά τη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, υπό την αιγίδα του Διεθνούς Ερυθρού Σταυρού, διέθεσε πλοία για τη μεταφορά τροφίμων προς την Ελλάδα, συμβάλλοντας στη διάσωση του χειμαζόμενου ελληνικού λαού από τον λιμό.
Η οδός Σταδίου, από τις πρώτες που χαράχθηκαν στην Αθήνα, ενώνει την πλατεία Ομονοίας με την πλατεία Συντάγματος αλλά η αρχική πρόβλεψη ήταν να φτάνει μέχρι το Στάδιο και εκεί οφείλεται το όνομά της. Μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 1850 την διέσχισε ένα μεγάλο ρέμα που κατέβαινε από τον Λυκαβηττό και οι δύο πλευρές του δρόμου συνδέονταν μεταξύ τους με ξύλινες γέφυρες. Όταν το ρέμα καλύφθηκε εκατέρωθεν της οδού φυτεύτηκαν ακακίες, γι' αυτό ονομαζόταν και «Λεωφόρος των Ακακιών». Μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο μετονομάστηκε σε οδό Τσώρτσιλ, αλλά αυτή η ονομασία δεν κράτησε για πολύ καιρό.
Οδός Σταδίου. Το πρώτο κτίριο δεξιά είναι της Εθνικής Τράπεζας της Ελλάδος (Σταδίου 38) και στο βάθος το Νέο Αρσάκειο, με τους τρούλλους.
Η οδός Χαριλάου Τρικούπη, οφείλει το όνομά της στον σπουδαίο Έλληνα πολιτικό. Μέχρι το 1906 ο δρόμος ονομαζόταν «οδός Πινακωτών».
Η περιοχή μεταξύ του Αγχεσμού του Λυκαβηττού και του Λόφου του Στρέφη, απ' όπου περνούσε ο χείμαρρος Κυκλοβόρος ήταν γνωστή ως «Πινακωτά». Λέγεται ότι το όνομα αυτό οφείλεται στη δραστηριότητα κάποιων που ζούσαν εκεί και έφτιαχναν την πινακωτή, η οποία όπως διαβάζουμε στο λεξικό «Ήλιος», στο αντίστοιχο λήμμα, ήταν ένα: «ξύλινον σκεύος μετά χωρισμάτων, εν ω τοποθετούνται και μεταφέρονται εις τον κλίβανον προς όπτησιν οι άρτοι».
Επίσης, αξίζει να σημειωθεί ότι ο Χαρίλαος Τρικούπης, έμενε για πολλά χρόνια με την αδελφή του Σοφία, σ' ένα σπίτι στην συμβολή των οδών Ακαδημίας 54 & Μαυρομιχάλη. Και όπως διαβάζουμε στο βιβλίο του Γ. Καιροφύλα «Η ωραία Νεάπολις και τα παρεξηγημένα Εξάρχεια», ένα δημοσίευμα της εφημερίδας «Νέον Άστυ» στις 19/01/1906, έγραφε: «Η Νεάπολις άλλωστε υπήρξεν η κατ' εξοχήν Τρικουπική συνοικία και όχι κατά σύμπτωσιν έλαβε το λατρευτόν όνομα η μεγάλη αρτηρία της, μία οδός από τας ωραιοτέρας των Αθηνών» .
Τέλος, η οδός Υψηλάντου, στο Κολωνάκι, παλιά ονομαζόταν Τιμολέοντος.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Γιοχάλας Θανάσης, Καφετζάκη Τόνια, ΑΘΗΝΑ. Ιχνηλατώντας την πόλη με οδηγό την ιστορία και τη λογοτεχνία, Εκδόσεις ΕΣΤΙΑ, Αθήνα, 2012
Καιροφύλας Γιάννης, Η ωραία ΝΕΑΠΟΛΙΣ και τα παρεξηγημένα ΕΞΑΡΧΕΙΑ, Εκδόσεις ΦΙΛΙΠΠΟΤΗ, Αθήνα 2002
Καιροφύλας Γιάννης, Τοπωνύμια της Αθήνας, του Πειραιά και των περιχώρων, Εκδόσεις ΦΙΛΙΠΠΟΤΗ, Αθήνα 1995.
ΝΕΟΣ ΟΔΗΓΟΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ. Τοπογραφικός και Χιλιομετρικός. Εκδοσις Νεωτάτη, Αθήνα, 1936
«Αθήνα – Η Πόλη, Οι Άνθρωποι, Τα Γεγονότα. Από το φωτογραφικό Αρχείο του Εθνικού Ιστορικού Μουσείου 1859-1988». Επιμέλεια κειμένων Βογιατζή Ιφιγένιεα, Μαρκασιώτη Νίκη, Χωριανοπούλου Μπέτυ. Εκδ. ΙΣΤΟΡΙΚΗ & ΕΘΝΟΛΟΓΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ, Αθήνα 2012.
20°
