Το Φαινόμενο Ντάνινγκ-Κρούγκερ και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης
Το λεγόμενο Φαινόμενο Ντάνινγκ-Κρούγκερ είναι γενικά γνωστό. Το περιέγραψαν με ακρίβεια οι δύο αυτοί ψυχολόγοι (David Dunning και Justin Kruger) το 1999, όταν υποστήριξαν με τη μελέτη τους πως τα άτομα με μειωμένη αντίληψη —ή/και χαμηλού επιπέδου γνώσεις και ικανότητες— τείνουν να έχουν υπερεκτιμημένη άποψη για τον εαυτό τους, τις γνώσεις τους και τα συμπεράσματα στα οποία προβαίνουν επί συγκεκριμένων θεμάτων ή/και επί παντός επιστητού, ΑΚΡΙΒΩΣ λόγω της μειωμένης τους αντίληψης και της (συχνά παχυλής) άγνοιάς τους: καθώς δεν είναι σε θέση να αντιληφθούν την ανεπάρκειά τους για κάποιο θέμα (ή για μία σειρά από θέματα, ή για ΟΛΑ τα θέματα), με έναν μαγικό τρόπο όλα τούς φαίνονται απλά, προφανή και ξεκάθαρα. Μάλιστα, βλέποντας τις ικανότητές τους με έναν φανταστικό μεγεθυντικό φακό, ισχυρίζονται πως τα «κατέχουν» και πως μπορούν να τα εξηγήσουν και στους άλλους.
Ακούγεται κάπως ταυτολογικό, αλλά δεν είναι. Γενικά, η άγνοια έχει την εγγενή τάση να σε κάνει να νομίζεις ότι είσαι αυθεντία. Δεν υπάρχει βλαξ που να μην πιστεύει ότι είναι πιο έξυπνος και πιο «ειδικός» από ό,τι είναι στην πραγματικότητα, οδηγούμενος έτσι σε λανθασμένες (και κάποτε ολέθριες) αποφάσεις.
Αντιστρόφως, όσοι έχουν περισσότερη πείρα και γνώσεις —και αρκετή αυτογνωσία— μπορεί να υποτιμούν τις ικανότητές τους, και παράλληλα να υπερτιμούν τις ικανότητες των άλλων: «Αφού το κατάλαβα εγώ, θα το κατάλαβε κι αυτός». Το σωκρατικό «Το μόνο που ξέρω είναι ότι δεν ξέρω τίποτε» είναι το καλύτερο παράδειγμα για αυτή την όψη του Φαινομένου Ντάνινγκ-Κρούγκερ: ένας σοφός αισθάνεται τραγικά ανεπαρκής και περικυκλωμένος μυστήρια. Για έναν βλάκα, από την άλλη, ο κόσμος, η ιστορία, η γεωπολιτική, εύκολα εξηγείται με μία σειρά βιντεάκια στο YouTube. Και, για έναν ηλίθιο, οι Δρακονιανοί και άλλοι ερπετόμορφοι εξωγήινοι είναι η λύση πάσης νόσου και πάσης μαλακίας.
Είδαμε πολύ Ντάνινγκ-Κρούγκερ στην πανδημία, με όλους τους θεόμουρλους που ήταν σίγουροι ότι το κράτος ήθελε να τους βάλει τσιπάκια στο αίμα για να τους κάνει να αγοράζουν με το στανιό το τάδε απορρυπαντικό πλυντηρίου και να ψηφίζουν φιλοευρωπαϊκά νεοτάξ/666 κόμματα, τους κομπογιαννίτες που καταφέρονταν κατά των εμβολίων και που εξαιτίας τους πήγε καλιά του πάρα πολύς κόσμος άνευ λόγου και αιτίας (φευ, αυτοί οι σίριαλ κίλερ δεν θα απασχολήσουν καμιά Δικαιοσύνη…) και άλλες αυθεντικές μορφές γαργαντουικής αμάθειας και υπερχειλίζουσας κομπορρημοσύνης.
Και φυσικά δεν είναι μόνο η πανδημία. Μακάρι να ήταν. Το φαινόμενο παρατηρείται στα πάντα, διαρκώς, και με οποιαδήποτε αφορμή. Οι πλατφόρμες των μέσων κοινωνικής δικτύωσης γεννούν κάθε μέρα και μία νέα στρατιά ειδικών στα πάντα —δεν λέμε κάτι καινούργιο—, από την πολιτική και την υγεία, ώς τη φιλοσοφία και την οικονομία, και από τη μόδα και το ποδόσφαιρο, μέχρι το σινεμά και τα τραγούδια: έρμαια ενός απλού ψυχολογικού φαινομένου που αποζητά νέα υποκείμενα για να πειραματιστεί επάνω τους, τα άτομα που δεν έχουν εις βάθος γνώση για κάποια πράγματα (και δεν μιλάμε για κανένα μεγάλο βάθος, μιλάμε για τα αυτονόητα) διεκδικούν με αυτοπεποίθηση χήνας ένα κομμάτι από την πίτα της συμπαντικής σοφίας, χωρίς να είναι σε θέση να συνειδητοποιήσουν τους εγγενείς, κατασκευαστικούς περιορισμούς τους.
Κανέναν δεν θα πείραζε το γεγονός, βέβαια, αν αυτοί οι άνθρωποι δεν ήταν πολλοί, και αν δεν συνασπίζονταν αντηχώντας ο ένας πάνω στην πηχτή βλακεία του άλλου, και φτιάχνοντας έτσι μια σφηκοφωλιά τοξικού «content», οδηγώντας κατ’ αυτά στη διαιώνιση ψευδών πεποιθήσεων, αστήρικτων βεβαιοτήτων και έωλων ιδεών. Αυτό, σε δυστυχή συνδυασμό με τους «αλγορίθμους» των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, δημιουργούν νέα, ευρύτερα αντηχεία μωρίας, πελώρια echo chambers εντός των οποίων τα ίδια αυτά άτομα, αλλά ολοένα και περισσότερα, εκτίθενται κατά γεωμετρική πρόοδο μόνο σε πληροφορίες που ευθυγραμμίζονται με τις υπάρχουσες πεποιθήσεις τους, ενισχύοντας με ακόμη μακρύτερα ξυλοπόδαρα την αυτοπεποίθησή τους, οξύνοντας την κολλητική σαν ίωση ανοησία τους, και παρέχοντας —αυτό είναι το θέμα μας— νέους εφέδρους στη στρατιά μωρών που συντηρούν οι εξουσιαστές και οι επικυρίαρχοι: οιεχθροί της ελευθερίας, της ευζωίας και της ευτυχίας. Γιατί μόνο αυτοί τους συντηρούν, όχι τα τζούφια όπλα τους.
Καμιά φορά ίσως είναι καλό να κλίνουμε το γόνυ στην πνευματική ταπεινοφροσύνη, και να αναγνωρίζουμε ότι δεν έχουμε όλες τις απαντήσεις σε όλες τις ερωτήσεις, και ότι η μάθηση είναι ένα ταξίδι ζωής που δεν θα ολοκληρωθεί ποτέ — ψέματα: δεν θα μας πάει καν μέχρι τον επόμενο σταθμό. Θα έλεγα πως κανείς μπορεί και πρέπει να συμμετέχει στον διάλογο με σεβασμό, να ακούει με ανοιχτάαυτιά και καθαρή καρδιά τις διαφορετικές απόψεις και εκδοχές που του παρουσιάζονται, και να είναι πρόθυμος να αναθεωρήσει τις πεποιθήσεις του με βάση τις νέες πληροφορίες που η ζωή μάς κομίζει καθημερινά. Αλλά δεν το λέω.
Σε έναν κόσμο πλημμυρισμένο πληροφορίες, η ταπεινοφροσύνη, η κριτική σκέψη και η δίψα για γνώση είναι μεν τα καλύτερα δυνατά εργαλεία, ναι, ασφαλώς — καλύτερο όμως όλων είναι η Σιωπή.
Αλλά η Σιωπή θέλει μεγάλη ρώμη και υπέρμετρη γενναιότητα για να ασκηθεί. Και ίσως μια γάτα να ξαπλώνει δίπλα σου, ένα βιβλίο να χαζοκοιμάται κι αυτό στην ποδιά σου, την τηλεόραση να παίζει σιγά. Τέτοια.
