Οδός Σταδίου: Η ρεματιά που έγινε ο κεντρικότερος δρόμος της Αθήνας

Φράγκικα ρούχα ανακατεμένα με παραδοσιακές φουστανέλες – και οι κυρίες να τραβούν ελαφρώς τα φουστάνια τους προς τα πάνω για να μη λερωθούν από τις σκόνες και τις λάσπες. Μόλις στις αρχές του 20ού αιώνα ασφαλτοστρώθηκε η οδός Σταδίου, η ιστορία της οποίας αρχίζει ήδη από το 1832, όταν εντάχθηκε στο πρώτο σχέδιο της πόλης των Αθηνών. Τα πρώτα μεγάλα δημόσια κτίρια ανεγέρθηκαν εδώ, θέατρα, σινεμά, καταστήματα, μια όμορφη λεωφόρος με ωραίες, σκιερές δενδροστοιχίες στα πεζοδρόμιά της, με τους Αθηναίους και τις Αθηναίες να την καθιερώνουν ως χώρο αναψυχής και περιπάτου. Με ένα νοσταλγικό ταξίδι στον χρόνο μοιάζει το βιβλίο «Οδός Σταδίου – Η ρεματιά που έγινε ο κεντρικότερος δρόμος της Αθήνας» (εκδ. Παρισιάνου), του Κώστα Χατζιώτη. Εσείς, σε ποια δεκαετία θα θέλατε, αν γινόταν, να μεταφερθείτε για λίγο στην οδό Σταδίου;

Όταν η Σταδίου ήταν ακόμα ρεματιά

Την οδό Σταδίου τη συναντάμε ήδη στο πρώτο σχέδιο της πόλης των Αθηνών, που συνέταξαν οι Κλεάνθης και Σάουμπερτ, το 1832. Σύμφωνα με εκείνο το σχέδιο, η Σταδίου θα ξεκινούσε από την Ομόνοια και θα κατέληγε στο Παναθηναϊκό Στάδιο. Η πρόταση αυτή προκάλεσε πολλές αντιδράσεις και όσοι θίγονταν βλέποντας πως οι ιδιοκτησίες τους θα γίνονταν δρόμοι και πλατείες, κίνησαν γη και ουρανό για να ματαιώσουν την πραγματοποίησή της. Τελικά, το 1834 κλήθηκε ο διάσημος αρχιτέκτονας Κλέντσε προκειμένου να… διορθώσει τα σχέδια των Κλεάνθη και Σούμπερτ, και οι περιπέτειες της Αθήνας άρχιζαν, όπως χαρακτηριστικά γράφει ο Κ. Χατζιώτης.

Οι… βελτιώσεις του Κλέντσε περιόρισαν το μήκος της Σταδίου από την Ομόνοια έως την πλατεία Συντάγματος, όπου τελικά αποφασίστηκε να πραγματοποιηθεί η ανέγερση των ανακτόρων (αντί στην οδό Γερανίου, Ομόνοια, που προέβλεπε η αρχική πρόταση). Τι κι αν η Σταδίου είχε χαραχτεί στα χαρτιά; Στην πραγματικότητα ήταν μια ρεματιά και, μάλιστα, στο σημείο που είναι σήμερα η συμβολή της με την Κοραή χτίστηκε ένα γεφύρι για να ενώσει τις δύο πλευρές του δρόμου και να μπορούν να τη διασχίζουν οι περαστικοί. Η κάλυψη της ρεματιάς, τελικά, πραγματοποιήθηκε μεταξύ των ετών 1859-1861, επί δημαρχίας Γ. Σκούφου, και η Σταδίου έγινε δρόμος.

Οι πρώτες συγκοινωνίες στη Σταδίου

Το πρώτο μέσο μαζικής μεταφοράς ήταν ο ιπποσιδηρόδρομος, ο οποίος εγκαταστάθηκε το 1881. Ξεκινούσε από τα Χαυτεία, διερχόταν τη Σταδίου, διέσχιζε την πλατεία Συντάγματος και κατέληγε στον προ της Αγγλικανικής Εκκλησίας χώρο, απέναντι από το Ζάππειο. Τον ιπποσιδηρόδρομο έσερναν τρία άλογα, μέχρι την πλατεία Κλαυθμώνος. Σε αυτό το σημείο ο τρίτος ίππος αποδεσμευόταν και επέστρεφε μόνος του στην αφετηρία! Ο ιπποσιδηρόδρομος παραχώρησε τη θέση του στα ηλεκτροκίνητα τραμ την περίοδο 1906-1908. Ήταν μια μεγάλη πρόοδος για τις αστικές συγκοινωνίες της Αθήνας, με τα ηλεκτροκίνητα τραμ να αποσύρονται στα τέλη της δεκαετίας του 1920. Η πρώτη λεωφορειακή γραμμή που δημιουργήθηκε στην Αθήνα, περί το 1920, διέσχιζε τη Σταδίου. Αφετηρία της ήταν η πλατεία Ομονοίας και κατέληγε στο Ζάππειο.

Ο πρώτος χορός στα ανάκτορα το 1838 και η έκφραση «Σιγά τον πολυέλαιο»

Στα πρώτα οθωνικά χρόνια η αθηναϊκή κοινωνία αποτελούσε ένα αληθινό μωσαϊκό «τάξεων». Υπήρχαν οι γηγενείς Αθηναίοι και τα παλικάρια του Αγώνα. Υπήρχαν όμως και οι Βαυαροί. Και ακόμη, υπήρχαν οι «φερτοί», οι Έλληνες δηλαδή οι εκτός των ορίων της ελεύθερης πατρίδας και κυρίως οι Φαναριώτες. Μεταξύ λοιπόν των γηγενών και των «φερτών» (προς τους οποίους εξομοιώνονταν κατά κάποιον τρόπο και οι Βαυαροί), υπήρχε μεγίστη αντιπάθεια. Όταν ο Όθων έδωσε την πρώτη μεγάλη δεξίωση στα ανάκτορά του, ήταν φυσικό η ορχήστρα να παιανίσει ευρωπαϊκούς χορούς. Χόρευαν λοιπόν οι Βαυαροί και οι «φερτοί», κάθονταν ζαρωμένοι σε μια γωνιά οι αγωνιστές. Κάποια στιγμή, ο Όθων υπέδειξε στην ορχήστρα να παίξει και ελληνική μουσική. Αμέσως, όλα τα παλικάρια τινάχτηκαν σαν ελατήρια και άρχισαν συναγωνιζόμενα ποιος θα κάνει το εντυπωσιακότερο «τσαλίμι» στον τσάμικο και τον καλαματιανό. Τέτοιος ήταν ο ενθουσιασμός τους, ώστε πηδώντας έφταναν μέχρι την οροφή και οι πολυέλαιοι άρχισαν να κλυδωνίζονται επικίνδυνα! Έντρομοι οι αυλικοί και οι Βαυαροί προ του κινδύνου της πυρκαγιάς, έκραζαν «σιγά τον πολυέλαιον», με τη φράση, έκτοτε, να μένει.

Βασιλικοί Στάβλοι, Μουσείο της Πόλεως των Αθηνών και Παλαιά Βουλή

Βασιλικοί Στάβλοι: Το πρώτο δημόσιο κτίσμα που ανεγέρθηκε μετά την ανακήρυξη της Αθήνας σε πρωτεύουσα ήταν οι Βασιλικοί Στάβλοι, στο τετράγωνο που περικλείεται από τις οδούς Σταδίου, Βουκουρεστίου, Πανεπιστημίου, Αμερικής – τότε η περιοχή ήταν ερημιά. Οι στάβλοι δεν φιλοξενούσαν μόνο τους βασιλικούς ίππους αλλά και τους σταβλίτες με τις οικογένειές τους. Η παράδοση, μάλιστα, λέει ότι οι γυναίκες των σταβλιτών έτρεφαν όρνιθες, τα αυγά των οποίων πωλούσαν ακριβότερα από αυτά της αγοράς διότι επρόκειτο περί… βασιλικών αυγών. Στον ίδιο χώρο αρκετές δεκαετίες αργότερα ανεγέρθηκε το επιβλητικό μέγαρο του Μετοχικού Ταμείου Στρατού, εκεί όπου σήμερα στεγάζεται το πολυκατάστημα Attica.

Οικία Βούρου – Μουσείο της Πόλεως των Αθηνών: Ο τραπεζίτης Σταμάτιος Δεκόζης-Βούρος, εγκατεστημένος στη Βιέννη, επέστρεψε οικογενειακώς στην Ελλάδα με την απελευθέρωση και επιδόθηκε στη αγορά γης στα πέριξ της τότε μικρής, ερειπωμένης Αθήνας. Έχοντας αποκτήσει μεγάλη ιδιοκτησία στον χώρο όπου αργότερα θα αναπτυχθούν οι οδοί Σταδίου, Εδουάρδου Λω, πλ. Κλαυθμώνος, το 1833 θα υποβάλει αίτημα για την ανέγερση οικίας – με αρχιτέκτονα τον Φρειδερίκο Σάουμπερτ. Όταν τον επόμενο χρόνο η Αθήνα ανακηρύσσεται πρωτεύουσα, ως μόνη κατάλληλη οικοδομή για να στεγάσει τον βασιλιά Όθωνα, ενόψει και του επικείμενου γάμου του με την Αμαλία, κρίθηκε η οικία Βούρου. Η βασιλική οικογένεια έζησε έως το 1843 στην οικία Βούρου, την οποία οι Αθηναίοι στη συνέχεια αποκαλούσαν «παλιό παλάτι». Στο πέρασμα των χρόνων το σπίτι παρέμεινε στους κληρονόμους του Βούρου, οι οποίοι αρνήθηκαν να το κατεδαφίσουν για να ανεγερθεί στη θέση του κάποιο πολυώροφο προσοδοφόρο κτίριο. Τελευταίος, ο δισέγγονος του Σταματίου Βούρου, Λάμπρος Ευταξίας, αποφάσισε ότι η ιστορική αυτή οικοδομή έπρεπε να παραμείνει αναλλοίωτη από το πέρασμα του χρόνου και τη λαιμαργία των πάσης φύσεως κερδοσκόπων και έτσι ίδρυσε το Μουσείο της Πόλεως των Αθηνών.

Παλαιά Βουλή: Το μέγαρο της Παλαιάς Βουλής θεμελιώθηκε στις 15 Αυγούστου 1858, παρούσης της βασίλισσας Αμαλίας, σε σχέδια του Γάλλου αρχιτέκτονα Μπουλανζέ. Σύντομα όμως διαπιστώθηκε ότι τα σχέδια αυτά ήταν πολύ φιλόδοξα, απαιτώντας πολλά χρήματα, που δεν μπορούσε να πληρώσει το ελληνικό δημόσιο – και κλήθηκε ο Παναγιώτης Κάλκος προκειμένου να τα τροποποιήσει προς το απλούστερο. Η οικοδομήολοκληρώθηκε 30 χρόνια αργότερα (!), το 1878, και μπροστά από το μέγαρο έχει τοποθετηθεί ο έφιππος ανδριάντας του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη, ύψους 4 μέτρων, έργο του Λάζαρου Σώχου.

Οι γραφικοί τύποι της οδού Σταδίου

Ένας κεντρικός, πολυσύχναστος δρόμος όπως η Σταδίου, σημειώνει ο Κώστας Χατζιώτης, ήταν φυσικό να προσελκύει όχι μόνο τους συνήθεις περιπατητές, αλλά και κάποιους χαρακτηριστικούς «τύπους», με τους οποίους διασκέδαζαν οι πάντα φιλοπαίγμονες Αθηναίοι. Ας γνωρίσουμε κάποιους από αυτούς. Τακτικός θαμών ήταν ο δημοσιογράφος Σπυρίδων Παγανέλης (1852-1933), «κομψός και ωραίος λόγιος, με την γκρίζα ρεντικότα του και με ένα φρέσκο λουλούδι πάντα στην μπουτονιέρα του». Ο ποιητής Αχιλλέας Νέης, «ψηλόλιγνος σαν καμηλοπάρδαλις», με το χαρακτηριστικό μουστάκι του και τα ασημένια του γυαλιά, ήταν ιδιαίτερα αγαπητός στις Αθηναίες, που του ζητούσαν να γράψει κάτι στα λευκώματά τους. Αντίθετα, με τους δύο προηγούμενους, ενοχλητικός και θρασύς ήταν ο Κώστας Σακουλές. Περιφερόταν στους κεντρικούς δρόμους της Αθήνας, και κυρίως στη Σταδίου, επαιτώντας… δυναμικά τον οβολό των Αθηναίων. Και όταν κάποιος αρνούνταν να τον ελεήσει, ο Σακουλές αγανακτούσε και κραύγαζε: «Μωρέ, εκατό χιλιάδες προκομμένοι Αθηναίοι να μην μπορούν να θρέψουν έναν τεμπέλη!».

Η Σταδίου αλλάζει πρόσωπο

Την πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα η Σταδίου έχει πλέον εξελιχθεί στον κεντρικότερο και πιο κοσμοπολίτικο δρόμο της Αθήνας, μιας Αθήνας που αφήνει πίσω της την Ανατολή και στρέφεται προς την Ευρώπη. Την αλλαγή μαρτυρούν όχι μόνο οι πρώτες ξενόγλωσσες επιγραφές που εμφανίζονται εδώ (Old England, Palace Hotel, Sidney Noel κ.ά.), αλλά και η εγκατάσταση των περισσοτέρων «φραγκοραφτών», των ραφτών δηλαδή που ανέλαβαν τον ενδυματολογικό εξευρωπαϊσμό των Αθηναίων, αντικαθιστώντας την παραδοσιακή φουστανέλα με φράγκικα ρούχα. Βέβαια, η επαναστατική αλλαγή, η ασφαλτόστρωση, θα αργήσει να έρθει. Μόλις στις αρχές του 20ού αιώνα ασφαλτοστρώνεται η Αιόλου και ακολουθούν η Σταδίου, η πλατεία Συντάγματος κ.λπ. Νέες εφευρέσεις, όπως το αυτοκίνητο (το πρώτο κυκλοφόρησε στους αθηναϊκούς δρόμους το 1886), το τηλέφωνο, το ηλεκτρικό, έρχονται να δημιουργήσουν μια νέα Αθήνα και η Σταδίου αποκτά εστιατόρια, ζαχαροπλαστεία, καφενεία και, κυρίως, ξενοδοχεία, που προσδίδουν στην πρωτεύουσα αέρα ευρωπαϊκής μεγαλούπολης. Την εικόνα θα συμπληρώσει ο κινηματογράφος, που εισβάλλει ορμητικός με την είσοδο του 20ού αιώνα και κυριολεκτικά αναστατώνει τη ζωή των Αθηναίων.

Η πρώτη ομιλούσα ταινία στο Αττικόν το 1929

Οι πληροφορίες για το πότε λειτούργησε ο πρώτος κινηματογράφος στην Αθήνα είναι συγκεχυμένες. Ο Θ. Βελλιανίτης αναφέρει ότι ο πρώτος λεγόταν Θέατρο του Λαού ή Θέατρο του Κόσμου και εγκαταστάθηκε το 1909 στη γωνία Σταδίου και Γεωργίου Σταύρου. Μόλις λίγους μήνες αργότερα, επίσης στη Σταδίου, άνοιξαν οι κινηματογράφοι Σπλέντιτ και Αττικόν, ο οποίος ήταν από τους πολυτελέστερους της Αθήνας και στεγαζόταν σε κτίσμα που είχε χρησιμεύσει ως κατοικία του Βούρου, ήταν έργο του Τσίλερ και είχε οικοδομηθεί το 1870-1871 - εδώ, το 1929, οι Αθηναίοι απόλαυσαν την πρώτη ομιλούσα ταινία.βΝωρίτερα από τους κινηματογράφους, ήδη από τα τέλη του 19ου αιώνα, στη Σταδίου λειτουργούσαν δύο θέατρα, του Ανδρέα Τσόχα και το Βαριετέ.

Τα καφενεία Ζαχαράτου και Λουμίδη
Από το καφενείο του Ζαχαράτου, που λειτούργησε το 1888 αρχικά στη Σταδίου και πλατεία Συντάγματος και στη συνέχεια στην απέναντι γωνία, επί 70 χρόνια πέρασαν όλοι οι άνθρωποι των γραμμάτων: Ξενόπουλος, Σουρής, Άννινος, Καρκαβίτσας, Παπαδιαμάντης, Μητσάκης, Γιαννόπουλος, Ροΐδης. Ο Καβάφης γράφει στο ημερολόγιό του ότι πήγαινε στο καφενείο ακόμα και περασμένα μεσάνυχτα για αναψυκτικό! Λίγο πριν από τον πόλεμο, σ’ ένα πατάρι επί της Σταδίου 38 εγκαταστάθηκε ο Λουμίδης. Ιδιαίτερα στα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια, όταν ο Λουμίδης εισήγαγε για πρώτη φορά στην Ελλάδα τον καφέ εσπρέσο, το πατάρι αυτό αποτέλεσε χώρο γέννησης και ανάπτυξης νέων ιδεών. Από εκεί ξεκίνησε και ο Μάνος Χατζιδάκις, όπως έχει αφηγηθεί και ο Οδυσσέας Ελύτης.

Η αρχή του τέλους της παλιάς Σταδίου

Δεν είναι δυνατόν σε λίγες εκατοντάδες λέξεις να καταγραφούν όλα και όλοι που έζησαν ή πέρασαν από τη Σταδίου. Το μέγαρο του Αρσακείου. Το βιβλιοπωλείο της Εστίας αλλά και του Ελευθερουδάκη. Η «Εφημερίδα των Κυριών». Μεγάλα καταστήματα, σαν του Χρυσικόπουλου (1892), που ήταν το πρώτο από τα τρία Grand Magasins της προπολεμικής Αθήνας, μαζί με τα Λαμπρόπουλος και Δραγώνας. Ο φούρνος Κάρολος Σικ, που λειτούργησε έως το 1982. Το εστιατόριο Αβέρωφ, που άνοιξε την τελευταία δεκαετία του 19ου αιώνα και λειτούργησε για 50 χρόνια. Και χίλια δυο ακόμα.

Αναφέρει στο βιβλίο του ο Κώστας Χατζιώτης: «“Η οδός Σταδίου είναι η καρδιά της Αθήνας”, έγραφε το 1984 ο αρχιτέκτονας Ιωάννης Βασιλείου». Είχε δίκιο. Σε κανέναν άλλο δρόμο της πρωτεύουσας δεν παρατηρήθηκε τέτοιος συνωστισμός μεγάρων, καταστημάτων πάσης φύσεως, χώρων κοινωνικών συναθροίσεων. Αυτό ίσχυε ιδιαίτερα μέχρι τα τέλη του ’50 και τις αρχές του ’60. Ύστερα όμως ήρθε η λαίλαπα της ανοικοδόμησης. Το ένα μετά το άλλο τα παλαιά πανέμορφα μέγαρα κατεδαφίστηκαν με εκπληκτική ταχύτητα και η μορφή της Σταδίου άλλαξε. Στις μέρες μας, η οδός Σταδίου δεν θυμίζει σε τίποτα τον κεντρικό δρόμο στον οποίο οι παλαιοί Αθηναίοι έκαναν τον περίπατό τους. Εξακολουθεί να είναι κεντρικός, αλλά τόσο διαφορετικός από αυτόν που γνώρισαν οι Αθηναίοι της μακρινής εκείνης εποχής.

→ Το βιβλίο «Οδός Σταδίου – Η ρεματιά που έγινε ο κεντρικότερος δρόμος της Αθήνας», του Κώστα Χρ. Χατζιώτη, κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Παρισιάνου.