Μπήκαμε μέσα σε ένα από τα παλιότερα εργαστήρια ψάθας στη Ελλάδα, που μετράει πάνω από ενάμιση αιώνα ζωής. Εδώ ήρθε σαλονάκι από τη Νέα Υόρκη για να επισκευαστεί.
Η οικογένεια Βενιζέλου διατηρεί το πρώτο εργαστήρι βιεννέζικης ψάθας στην χώρα εδώ και πέντε γενιές.
Διασταύρωση των οδών Ζεύξιδος και Πυθέου, στον Νέο Κόσμο. Ψάχνω μία-μία τις παλιές πολυκατοικίες για να βρω τον χώρο που στεγάζει εδώ και ενάμιση αιώνα τους «θησαυρούς» μιας οικογένειας. Δεν υπάρχει κάποια βιτρίνα ή φωτεινή επιγραφή, έχω έρθει σίγουρα σωστά; H κυρία Ζωή δεν αργεί να εμφανιστεί, ξεκλειδώνει τη μικρή σιδερένια πόρτα και με βάζει μέσα στο πρώτο εργαστήριο χειροποίητης βιεννέζικης ψάθας στην Ελλάδα, μόλις 22 τ.μ. Άνοιξε τις πόρτες του για πρώτη φορά το 1850 και από τότε δεν έκλεισε στιγμή, αντέχοντας όλες τις πολιτικοκοινωνικές κρίσεις της χώρας. Οι ασπρόμαυρες φωτογραφίες που κρέμονται στους τοίχους, οι αμέτρητες ξύλινες καρέκλες με τις ψάθες που έχουν καλύψει το μωσαϊκό δάπεδο και η κυρία Ζωή με την Ζωίτσα Βενιζέλου –μάνα και κόρη– πίσω από τους πάγκους εργασίας, δίνουν την αίσθηση ότι εκεί μέσα το ρολόι έχει σταματήσει στον καιρό της παλιάς Αθήνας, τότε που τα έπιπλα φτιάχνονταν για να κρατήσουν για πάντα. Αλλά πώς ξεκίνησαν όλα;
«Την τέχνη της βιενέζικης ψάθας έφερε στην Αθήνα η προγιαγιά μου, Ελένη Βενιζέλου, ύστερα από ένα ταξίδι μαζί με τον ιατρό αδελφό της στην Αυστρία πριν από ενάμιση αιώνα. Όταν επισκέφτηκε το περίφημο café της Anna Daum στη Βιέννη, πολυτελές και επιπλωμένο με βιενέζικες καρέκλες Thonet No 4, εντυπωσιάστηκε τόσο πολύ που έβαλε σκοπό να φέρει στην Ελλάδα τα πρώτα σχέδια και υλικά και να πειραματιστεί στην αυλή της. Σύντομα ξεκίνησε τη δική της επιχείρηση στο σπίτι της οικογένειας στο Σύνταγμα, επί της Μητροπόλεως. Έτος ιδρύσεως 1850».
Η Ζωίτσα, απόγονος 4ης γενιάς, άφησε στο συρτάρι του γραφείου της το πτυχίο της Γαλλικής Φιλολογίας και σήμερα κρατά το τιμόνι της επιχείρησης, που στεγάζεται σε έναν μικρό ιδιόκτητο χώρο, μερικά βήματα από την Καλλιρόης. Η ίδια, όπως και κάθε παιδί της οικογένειας Βενιζέλου, μεγάλωσε μέσα στο εργαστήριο, μαθαίνοντας τα μυστικά της τέχνης από τους γονείς της. Δουλεύει ακολουθώντας πιστά την πατροπαράδοτη χειροποίητη τεχνική και προσπαθεί να ξαναδώσει στα παλιά ψάθινα έπιπλα την αρχική τους ταυτότητα και τη χαμένη τους λάμψη.
«Το αυθεντικό» μου εξηγεί η Ζωίτσα «γερνάει όμορφα, σαν το παλιό κρασί. Κουβαλάει την αύρα των παλιών μαστόρων που δημιουργούσαν κάτι όχι απλώς για να πληρωθούν αλλά και για να τους πουν “γεια στα χέρια σου”, για να ευχαριστηθεί το δικό τους μάτι πρώτα. Η ποιότητα του χειροποίητου ξεχωρίζει από χιλιόμετρα. Κάθε κομμάτι είναι πρόκληση γιατί τα έπιπλα είναι συνήθως πολύ ταλαιπωρημένα, όχι μόνο από τον χρόνο αλλά και την κακή συντήρηση. Τώρα υπάρχει μια τάση του κόσμου προς τα παλιά αντικείμενα, εκτιμά και πάλι τις αντίκες του παππού και της γιαγιάς. Και μαζί με αυτά μπαίνουμε κι εμείς στα σπίτια τους».
Από τα λεγόμενα της Ζωίτσας καταλαβαίνουμε ότι στο πέρασμα του χρόνου έχει αναπτυχθεί ένας ξεχωριστός δεσμός με τους πελάτες, καθώς αναλαμβάνει να συντηρήσει πράγματα τα οποία έφτιαξε κάποτε ο παππούς της για τους παππούδες των σημερινών πελατών.
Έπιπλα από όλες τις γωνιές της Ελλάδας και το εξωτερικό έρχονται στο εργαστήριο Βενιζέλου, καθώς οι ιδιοκτήτες τους ξέρουν ότι δεν υπάρχουν εύκολα εξειδικευμένοι τεχνίτες για να τα επισκευάσουν. Μπουφέδες, τραπεζάκια με λεοντοπόδαρα, έπιπλα κήπου, ντιβάνια με ψάθα στα πανωκέφαλα, σκαμπό, παραβάν, καπέλα φωτιστικών, δίφυλλες ντουλάπες, καλύμματα καλοριφέρ. Όλα μπορούν να αποκτήσουν μια νέα ζωή.
Τις προάλλες η κυρία Ζωή επισκεύαζε μια κουνιστή πολυθρόνα που έφτασε από την Κορνουάλη. Λίγο παλιότερα ένα σαλόνι ήρθε από την Νέα Υόρκη και ξαναγύρισε πίσω. Έπειτα, υπάρχουν και οι συλλέκτες. Ένας σταθερός πελάτης της οικογένειας συλλέγει εδώ και δεκαετίες στο σπίτι του βιενέζικα καρεκλάκια, από κανονικό μέγεθος μέχρι μινιατούρα.
Το πρώτο εργαστήριο της Μητροπόλεως ήταν γνωστό για τη μεγάλη πελατεία του, καθώς εξυπηρετούσε σχεδόν όλους τους αστούς παλιούς Αθηναίους του κέντρου. Η Μελίνα Μερκούρη, ο αρχιτέκτονας Δημήτρης Πικιώνης, ο ζωγράφος Κωνσταντίνος Παρθένης ήταν ανάμεσα στους πελάτες της επιχείρησης.
Η οικογένεια έπλεκε τις ψάθες των καλύτερων εκθέσεων επίπλων της Αθήνας, όπως «Αθηναίος και Βαράγκης» στην οδό Φιλελλήνων, «Geo», «Καφούρος» στη Μητροπόλεως. Ήταν η περίοδος που τα έπιπλα με ψάθα ήταν η δημοφιλέστερη τάση στη διακόσμηση. Στη πορεία οι Βενιζέλοι ανέλαβαν τη συντήρηση των επίπλων του ξενοδοχείου «Μεγάλη Βρετανία», της Εθνικής Τράπεζας, του Στρατοδικείου, του Χημείου του Κράτους και μετέπειτα του καζίνο της Πάρνηθας ώσπου ήρθε και η συνεργασία με το Λαογραφικό Μουσείο του Ναυπλίου. Ποτέ όμως δεν επέτρεψαν να εμπορευματοποιηθεί η τέχνη τους.
Η κυρία Ζωή, που είναι η τελευταία εν ζωή κάτοικος που γεννήθηκε στη Μητροπόλεως, θυμάται την πέτρινη αυλή με τους μεγάλους πάγκους εργασίας και τη γιαγιά της την Ελένη να πλέκει τα σχέδια.
«Ήταν διαφορετική γυναίκα από τις υπόλοιπες της γενιάς της. Έπινε καφέ και διάβαζε εφηµερίδες μαζί με τους άντρες στα καφενεία του Συντάγματος –η «Συνάντηση» και ο «Ζαγορίτης»–, συνόδευε τον αδερφό της τον γιατρό σε ταξίδια στο εξωτερικό. Το σπίτι μας με το εργαστήριο έμοιαζε με όαση για τους κατοίκους της γειτονιάς, καθώς ήταν το μόνο με κήπο και η οδός Πεντέλης στο πλάι ήταν χωμάτινη. Η Ερμού τότε δεν ήταν μόνο μαγαζιά αλλά και σπίτια στα οποία έμεναν οικογένειες. Τα πρωινά ερχόταν η Μελίνα Μερκούρη σε εμάς και έπινε με τη γιαγιά τον ελληνικό καφέ από το μπρίκι. Από το σπίτι μας φύγαμε το 1960 όταν μας ειδοποίησαν ότι εκεί ακριβώς θα ανεγερθεί το Υπουργείο Παιδείας. Τώρα στεγάζεται το Electra Metropolis Hotel». Γράφει η ξεναγός και ιστορικός τέχνης κ. Άρτεμις Σκουμπουρδή στο βιβλίο της «Μοναστηράκι - Πλάκα, οι γειτονιές των θεών» (εκδ. Πατάκη): «…Όταν το εργαστήριο αναγκάστηκε να μεταφερθεί σε άλλο χώρο –λόγω της ανοικοδόμησης του υπουργείου– η επιχείρηση φιλοξενήθηκε στις αυλές των σπιτιών πολλών παλαιών και σημαντικών οικογενειών της Αθήνας στην Πλάκα: στο σπίτι της οικογενείας Βάθη, στο υπόγειο της οικογενείας Λαιμού –εκεί όπου βρισκόταν παλαιότερα το σπίτι του γνωστού μπαρμπα-Γιάννη του κανατά–, στο σπίτι της οικογένειας Γαληνού και τα τελευταία χρόνια στης οικογένειας Δημητράκου. Σήμερα βρίσκεται σ’ έναν μικρό ιδιόκτητο χώρο στον Νέο Κόσμο, όπου την οικογενειακή παράδοση συνεχίζει η τέταρτη γενιά».
Το εργαστήρι, όμως, ακόμα κι όταν μεταφέρθηκε άντεξε χάρη στους ανθρώπους του που αποφάσισαν να μην αφήσουν την τέχνη να χαθεί. Βαλκανικοί και Παγκόσμιοι πόλεμοι, εμφύλιοι, Μικρασιατική Καταστροφή, δικτατορία, οικονομική κρίση, κι αυτό συνέχιζε να στέκει εκεί. Ακόμα και όταν στην κατοχή η εισαγωγή των υλικών σταμάτησε, η οικογένεια Βενιζέλου έπλεκε με κορδόνια ενώ το υλικό που χρησιμοποιείται για την ψάθα είναι ο εξωτερικός φλοιός ενός τροπικού φυτού με 14 μέτρα ρίζες.
Oι Βενιζέλοι δουλεύουν με τα ίδια εργαλεία από τότε που ξεκίνησαν. Πρώτα στηρίζουν τα έπιπλα στα στρίποδα, τα ξύλινα στηρίγματα δηλαδή. Μετά ξεκινούν με το κουμπάσο που μετράει τις αποστάσεις ανάμεσα στις τρύπες, σαν διαβήτης. Για να βγει αισθητικά ένα ωραίο αποτέλεσμα πρέπει να έχει υπολογιστεί μαθηματικά πρώτα. Ο ζουμπάς είναι ένα μικρό σιδεράκι που βοηθά τον τεχνίτη να σημαδεύει το σφυρί τις τρύπες για να είναι αρμονικές. Το ματικάπι, αλλιώς το παλιό χειροτρύπανο για να ανοίγουν οι τρύπες και το σουβλί για να σηκώνονται οι κλωστές.
«Τα κυριότερα εργαλεία είναι τα μάτια και τα χέρια μας. Το υλικό το καταλαβαίνουμε στο χέρι αν είναι καλό, κρουστό και μαστιχωτό. Εκτός από την κλασική βιενέζικη ψάθα, η ροζέτα αστρό και η ροζέτα παναμά με την πυκνή πλέξη, η βεντάλια και το κινέζικο σχέδιο είναι κάποιες μόνο από τις τεχνικές μας. Για εμάς ο χρόνος σταματά όταν κλείνει η πόρτα του εργαστηρίου και αρχίζει η ώρα της δημιουργίας. Γι’ αυτό δεν έχουμε ωράριο».
Και μετά τη Ζωίτσα τι; Ή μάλλον ποιος; Φυσικός συνεχιστής της παράδοσης της οικογένειας είναι 26χρονος γιος της, ο Αντώνης. Aν και μηχανολόγος μηχανικός του Πολυτεχνείου, μαθαίνει δίπλα της την τέχνη και καλείται να φροντίσει να μην περάσει σε «ξένα χέρια» η επιχείρηση. Είναι σαν το εργαστήρι να τον επέλεξε.
14°
