Ο Χατζηδάκις, ο Βάρναλης, ο Σεφέρης, ο Βρεττάκος, ο Μόραλης, ο Ντέμης Ρούσσος και άλλοι που έμεναν στο Παγκράτι. Η ατμόσφαιρα, τα στέκια, τα σινεμά, οι πλατείες
Πάμε πάλι στο Παγκράτι
που ’ναι οι δρόμοι του γεμάτοι
με χαρούμενες φωνές την Κυριακή...
Αυτοί οι τρεις στίχοι από το «Φιλντισένιο καραβάκι», με την υπέροχη μουσική του Μάνου Χατζηδάκη, μας προδιαθέτουν για μία βόλτα σ’ αυτή την όμορφη, ιστορική αστική συνοικία, η οποία εδώ και μερικά χρόνια ζει μία από τις καλύτερές της φάσεις.
Ζω στο Παγκράτι από μωρό. To πατρικό του πατέρα μου ήταν μία μονοκατοικία στην οδό Τιμοθέου, με αυλή και ένα τεράστιο πεύκο στη μέση. Όταν δόθηκε για αντιπαροχή, όλη η γειτονιά έκλαψε το δένδρο που κόπηκε. Της μητέρας μου ένα διώροφο της δεκαετίας του 1930 αντιστάθηκε στη μόδα της αντιπαροχής και βρίσκεται ακόμη στη γωνία Μάνου & Υμηττού, για να θυμίζει πώς ήταν πολλά χρόνια πριν αυτή η γειτονιά.
Το Παγκράτι, ζωντανό, πολύπλευρο, πολυσυλλεκτικό, γοητευτικό, αναπτύχθηκε και εξελίχθηκε σε μία από τις περιζήτητες συνοικίες της Αθήνας, ιδανικό τόπο για διαβίωση και για εναλλακτικού τύπου διασκέδαση, αλλά και σε περιοχή με ιδιαίτερο πολιτιστικό ενδιαφέρον.
Από αρχές Οκτωβρίου, το Παγκράτι θα καταλάβει ακόμη πιο περίοπτη θέση στον πολιτιστικό χάρτη της πόλης με το νέο, εξαιρετικό μουσείο μοντέρνας και σύγχρονης τέχνης, το «Ίδρυμα Βασίλη και Ελίζας Γουλανδρή», να ανοίγει τις πόρτες του στην οδό Ερατοσθένους 12.
Το πλεονέκτημα της αθηναϊκής αστικής αυτής γειτονιάς, εκτός των άλλων, είναι η μικρή απόσταση από το κέντρο, όπως φάνηκε άλλωστε από τους τουρίστες του airbnb που το κατακλύζουν. Μουσεία, πάρκα, μνημεία, βιβλιοθήκες και επιστημονικά ιδρύματα έχουν πλέον διεθνή φήμη. Σε ένα ανακαινισμένο, διώροφο νεοκλασικό, επί της οδού Τιμάρχου 3, η οποία παλιά ήταν αδιέξοδο, είναι εδώ και δύο χρόνια περίπου, η καινούργια πολιτιστική «εστία» του Παγκρατίου, αφού εδώ στεγάστηκε το «Πρόγραμμα Ελληνικών Σπουδών» του διεθνούς φήμης Αμερικανικού Πανεπιστημίου Πρίστον, το οποίο έψαχνε χώρο για το παράρτημά του στην Αθήνα, ένα κέντρο ερευνών και μελέτης του ελληνικού πολιτισμού.
Πυκνοκατοικημένη περιοχή, λόγω της γειτνίασης με το κέντρο, άρχισε ν’ αναπτύσσεται κατά τον μεσοπόλεμο, με κορύφωση την περίοδο 1950-1970, παρουσιάζοντας μία ενδιαφέρουσα κοινωνική διαστρωμάτωση, η οποία αποτυπώνεται στις γειτονιές και τις διαφοροποιεί μεταξύ τους. Κοντά στο Καλλιμάρμαρο, στο ξενοδοχείο Χίλτον, στις λεωφόρους Βασιλέως Γεωργίου Β΄ και Βασιλέως Κωνσταντίνου, συγκεντρώνονταν τα πιο υψηλά κοινωνικά στρώματα, ενώ στις γειτονιές που συνορεύουν με την Καισαριανή ή τον Βύρωνα, τα πιο χαμηλά.
Τα χρόνια της κρίσης αποδείχθηκαν «ευεργετικά» για το Παγκράτι. Ο κόσμος άρχισε να κυκλοφορεί και να δραστηριοποιείται πολύ στη γειτονιά. Οι μεγάλοι την ξαναερωτεύτηκαν, οι νέοι γοητεύτηκαν από την κουλτούρα και την αύρα της και όλοι μαζί ένιωσαν την ανάγκη να τη στηρίξουν και το έκαναν, αναζωπυρώνοντας την παλιά αίγλη της συνοικίας.
Πνεύμονας της περιοχής είναι το Άλσος Παγκρατίου, έκτασης 30 στρεμμάτων, το οποίο δενδροφυτεύτηκε το 1908 με πρωτοβουλία της Βασίλισσας Σοφίας. Ποιος μπορεί σήμερα να φανταστεί ότι γύρω στο 1930 στο άλσος έβοσκαν κατσίκια τα οποία μάλιστα έτρωγαν τα φυτά από το φυτώριο με θάμνους και δένδρα, που είχε φτιάξει εκεί η «Φιλοδασική Εταιρεία», με σκοπό να τα μεταφυτεύσει αργότερα σε λόφους των Αθηνών; Ή ότι μέχρι τη γερμανική κατοχή στο άλσος υπήρχε ζωολογικός κήπος και αργότερα τρεις αρκούδες ήταν η μεγάλη ατραξιόν, με δημοσιεύματα της εποχής να παρομοιάζουν με χιούμορ το Παγκράτι με τα Καρπάθια και τα Πυρηναία;
Στα πρώτα χρόνια μετά τον εμφύλιο στο Άλσος λειτούργησε το ομώνυμο θεατράκι. Τη δεκαετία του ’70 το μικρό κηποθέατρο γνώρισε μεγάλες στιγμές δόξας με τις παραστάσεις που έδινε το διάσημο «Ελεύθερο Θέατρο», το οποίο αναβίωσε την επιθεώρηση και ανέδειξε πολλά μετέπειτα αστέρια της θεατρικής σκηνής (Μίρκα Παπακωνσταντίνου, Άννα Παναγιωτοπούλου, Σταμάτης Φασουλής, Μίμης Χρυσομάλλης, Κώστας Αρζόγλου κ.ά.).
Το θέατρο αυτό έχει κλείσει εδώ και πολλά χρόνια, αλλά ένας βράχος του Άλσους, μέρος του τοίχου του μικρού θεάτρου «skrow theater» που βρίσκεται λίγο παρακάτω, στην οδό Αρχελάου, αποτελεί τον συνδετικό κρίκο μεταξύ του θεατρικού παρελθόντος και του παρόντος. Το θέατρο αυτό, μαζί με τον άλλοτε κινηματογράφο Kόρονετ, το «Coronet theater» στην οδό Φρύνης, διεκδικούν, με τις ιδιαίτερες, ποιοτικές και πρωτοποριακές παραστάσεις τους, μία αξιοσημείωτη θέση στον θεατρικό χάρτη της Αθήνας.
Πολύ πιο πριν από το «Ελεύθερο Θέατρο» του Άλσους, ο ποιητής και θεατρικός συγγραφέας Βασίλης Ρώτας, κάτοικος κι αυτός της περιοχής, είχε ιδρύσει το 1930, στην πλατεία Μεσολογγίου, το «Λαϊκό θέατρο Αθηνών», το οποίο έκλεισε επί δικτατορίας του Ι. Μεταξά, το 1937.
Ακόμη νωρίτερα, το 1924, είχε ιδρυθεί στο Παγκράτι ο συνοικιακός θίασος ο «Θίασος των Νέων», που στεγάστηκε σ’ ένα θερινό θέατρο στην οδό Αστυδάμαντος. Σε παραστάσεις του θιάσου είχε παίξει ο τότε πρωτοεμφανιζόμενος ηθοποιός Μάνος Κατράκης.
Γυρίσματα στο Παγκράτι
Κινηματογράφος ΠΑΛΑΣ
Εκτός από τους ανθρώπους του θεάτρου, το Παγκράτι προσέλκυε το ενδιαφέρον παραγωγών ταινιών κινηματογράφου και κοντά στον Προφήτη Ηλία έχουν γυριστεί μερικές παλιές ελληνικές ταινίες, όπως «Ο Μήτρος κι ο Μητρούσης στην Αθήνα» (1960) με τον Θ. Βέγγο, «Οι γυναίκες θέλουν ξύλο» (1962) με τον Κ. Βουτσά, ο «Παπατρέχας» (1966) με τον Θ. Βέγγο και στην πλατεία Μεσολογγίου, το «Μίνι φούστα και καράτε» (1966) με τον Γιώργο Πάντζα.
Κινηματογράφος Όασις
Στη δεκαετία του ’60 υπήρχαν πάνω από 15 κινηματογράφοι, οι περισσότεροι εκ των οποίων ανήκουν τώρα πια στις αναμνήσεις των μεγαλύτερων. Kι όμως έμειναν μερικοί, σημεία αναφοράς για την περιοχή, που αντιστέκονται με πείσμα στις δυσκολίες των καιρών και προσπαθούν με ποιοτικές ταινίες να κρατήσουν ζωντανή την παράδοση ετών, όπως το «Πτι-Παλαί» στην οδό Ριζάρη, οι θερινοί «Όαση», πραγματική όαση ανάμεσα στις πολυκατοικίες της οδού Πρατίνου, ο διατηρητέος «Λάουρα», στην οδό Νικηφορίδη, καθώς και το ιστορικό «Παλάς» (Υμηττού 109), με την art deco αίθουσα, το οποίο, αδιαλείπτως, «από το 1925, ψυχαγωγεί και τέρπει», λειτουργώντας χειμώνα και καλοκαίρι.
Οι πλατείες είναι το τοπόσημο του Παγκρατίου
Πλατεία Παγκρατίου με την προτομή του Στρατή Μυριβήλη
Μπροστά από το «Παλάς» η μικρή πλατεία με το Σιντριβάνι, και η οδός Υμηττού, το άλλοτε νυφοπάζαρο, ο «ναός της γνωριμίας» της περιοχής και τώρα ένας από τους πιο εμπορικούς δρόμους του Παγκρατίου, με κάθε λογής μαγαζιά και μοδάτα καφέ-μπαρ.
Μπορεί κάποιος, λίγο αυθαίρετα, να ισχυριστεί ότι ένας κεντρικός δρόμος του Παγκρατίου, η οδός Ευτυχίδου, το χωρίζει νοητά στη μέση με την ονομασία «Κάτω Παγκράτι» να έχει δοθεί στην περιοχή γύρω από το τρίγωνο Βασιλέως Γεωργίου - Αρχελάου - Σπύρου Μερκούρη.
Τέτοια σύνορα όμως το Παγκράτι δεν γνωρίζει. Οι πολλές πλατείες είναι το βασικό τοπόσημό του με την κάθε μία να διατηρεί μία αυτονομία σε σχέση με τη συνοικία και να έχει τα δικά της στέκια, το δικό της «άρωμα», τη δική της ταυτότητα και τους δικούς της φαν, κάθε ηλικίας.
Οι πλατείες Βαρνάβα και Μεσολογγίου ανακαινίστηκαν και σήμερα γνωρίζουν μεγάλη άνθηση με νέα στέκια, με άποψη και αισθητική, να εμφανίζονται γύρω απ’ αυτές και στους παρακείμενους δρόμους.
Η πλατεία Πλαστήρα, που δεν δίνει και τόσο όψη πλατείας, λόγω μεγέθους και χωροταξίας, ζει εδώ και μερικά χρόνια μεγάλες στιγμές και έγινε γνωστή σ’ όλη την Αθήνα, από τότε που το πρώην γωνιακό μανάβικο (Αρχιμήδους & Πρόκλου) μετατράπηκε σ’ ένα από τα πιο πετυχημένα μπαρ της περιοχής, με όνομα που παραπέμπει στο θρυλικό νεοϋορκέζικο ξενοδοχείο, το Chelsea Hotel.
Η πλατεία Προσκόπων, όμως, κρατάει την πρωτοκαθεδρία. Πήρε το όνομά της από το Σώμα Ελλήνων Προσκόπων (Πτολεμαίων 1) αλλά την έκανε διάσημη ο Μάνος Χατζηδάκις, μιας και εκεί βρίσκεται το αγαπημένο του στέκι, ο «Μαγεμένος Αυλός», στο οποίο ήταν μόνιμος θαμώνας. Από το εστιατόριο αυτό περνούσε όλη η καλλιτεχνική και λογοτεχνική αφρόκρεμα της εποχής (Σεφέρης, Ελύτης, Γκάτσος, Λαμπέτη, Καρέζη κ.ά.). Η πλατεία αυτή ονομάζεται σήμερα και πλατεία «Μάνου Χατζηδάκι».
Η πλατεία Προσκόπων, μαζί με την οδό Αρχελάου, έχουν αναδεχθεί τελευταία σε «πιάτσα» καλού φαγητού και ποτού, με πολλά μικρά εστιατόρια, ψαγμένα, κομψά, γουστόζικα καφέ και μπαράκια με ωραίες μουσικές που ικανοποιούν όλα τα γούστα.
Μαγεμένος Αυλός. Η Ιω Θεοφίλου, αδελφή της χορεύτριας Λίντας Αλμα (σύζυγος του Μ. Κατράκη). Είχε ανοίξει με σύζυγό της Θεόφιλο την ομώνυμη ταβέρνα στην Πλάκα & το 1961 τον Μαγεμένο Αυλό.
Επίσης, η συγκεκριμένη περιοχή αρχίζει και γίνεται πόλος έλξης για μικρές, ιδιαίτερες δημιουργικές επιχειρήσεις που δραστηριοποιούνται στον χώρο των ρούχων, του κοσμήματος και της χειροτεχνίας.
Σε απόσταση αναπνοής από την Πλατεία Προσκόπων, στο τρίγωνο που σχηματίζεται από τις οδούς Αρχελάου, Αμύντα και Αρριανού, ακριβώς μπροστά από το καφέ-εστιατόριο «Musique Cafe», απέναντι από το καφέ-ουζερί «Τρίγωνο» και λίγο μέτρα μακριά από το διάσημο εστιατόριο «Μαύρο Πρόβατο», βρίσκεται μία παντελώς άγνωστη πλατεία, η πλατεία Γεωργίου Ρούγκα. Μία μαρμάρινη κατασκευή κρυμμένη μέσα στις φυλλωσιές με χαραγμένο πάνω της το όνομα του αγωνιστή της αντίστασης, μας φανερώνει από πού προέρχεται το όνομά της.
Για τρέξιμο στον «καρβουνιάρη»
Δύση από το Παναθηναϊκό Στάδιο
Όποιος ασπάζεται το «νους υγιής εν σώματι υγιεί» και εκτός από το πνεύμα του θέλει να φροντίσει και το σώμα του, δεν έχει παρά να πάει για τρέξιμο στον «καρβουνιάρη», το στρωμένο με ειδικό χώμα πέταλο, περιμετρικά του Παναθηναϊκού Σταδίου, αγαπημένος τόπος τρεξίματος των αθλούμενων κατοίκων της περιοχής και όχι μόνο (είσοδος από την οδό Αρχιμήδους). Και αν και μόνο η σκέψη φέρνει λαχάνιασμα, αρκεί μία βόλτα εκεί την ώρα της δύσης. Η θέα της Ακρόπολης, μέσα στο λυκόφως είναι ένα θέαμα που δύσκολα ξεχνιέται.
Ανατολικά του Σταδίου, στην κορφή του λόφου του Αρδηττού, βρίσκεται, όπως αναφέρεται στον χάρτη, η «θέση τοποθέτησης ιερού πλοίου», ο χώρος όπου έβαζαν οι αρχαίοι το μεγάλο τοποθετημένο σε ρόδες πλοίο που μετέφερε το πέπλο της Αθηνάς, κατά τη διάρκεια των Παναθήναιων.
Σχολεία & Βιβλιοπωλεία
Παρουσίαση βιβλίου στο βιβλιοπωλείο Πλειάδες
Εκτός από τις πλατείες, ένας άλλος ζωντανός πυρήνας για μία συνοικία είναι το σχολείο. Και σχολεία στο Παγκράτι υπάρχουν πολλά, μ’ ένα από τα πιο ιστορικά της Αθήνας, το 7ο ΓΕ.Λ. Αθηνών, να βρίσκεται μεταξύ αυτών. Από το 7ο Λύκειο έχουν αποφοιτήσει πολλοί γνωστοί Αθηναίοι, με τον τέως ΠτΔ, Κάρολο Παπούλια, έναν εξ αυτών.
Στο Παγκράτι ήταν και η ιδιωτική Σχολή «Καλπάκα» (Δαμάρεως 40 & Τιμοθέου), που ιδρύθηκε από τις αδελφές και δασκάλες Αθηνά και Αλεξάνδρα Καλπάκα από το Αϊβαλί, όταν αυτές ήλθαν στην Αθήνα μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή. Σήμερα, το κτίριο της Σχολής έχει επεκταθεί και στεγάζει το 10ο Επαγγελματικό Λύκειο της Αθήνας.
Κατά τη διάρκεια της κατοχής μαθήτριες της Σχολής Καλπάκα μαζί με μαθήτριες του 4ου Γυμνασίου Θηλέων αποτέλεσαν τον πυρήνα της οργάνωσης «Λεύτερη νέα» των ανατολικών συνοικιών με επικεφαλής τη Σόνια Γαΐτη (αδελφή του γνωστού ζωγράφου). Ανάμεσά τους ήταν η Άννα Συνοδινού, η Αλέκα Καρούμπαλου - Βάκη και αργότερα προσχώρησε και η Ελένη Γλύκατζη - Αρβελέρ.
Για την αντιστασιακή δράση των μαθητριών του Παγκρατίου, τις «σταρόχρωμες και μαυρομάτες», είχε εκφράσει τον θαυμασμό του ο συγγραφέας Μενέλαος Λουντέμης στο μυθιστόρημά του «Της γης οι αντρειωμένοι».
Αλλά και μία μελανή σελίδα της ιστορίας μας λέγεται ότι άρχισε να «γράφεται» σε μία μονοκατοικία που βρισκότανε κοντά στο σημερινό εμπορικό κέντρο Millenium, όπου από το 1965 οι Παττακός, Μακαρέζος, Ρουφογάλης, Παπαδόπουλος έκαναν «ασκήσεις επί χάρτου», ετοιμάζοντας το πραξικόπημα της 21ης Απριλίου 1967.
Και φυσικά από μία τέτοια περιοχή σαν το Παγκράτι, δεν θα μπορούσαν να λείπουν οι βιβλιόφιλοι και οι «βιβλιοφάγοι», οι οποίοι έχουν βρει δύο εξαιρετικά και ενημερωμένα βιβλιοπωλεία που καλύπτουν πλήρως τις ανάγκες τους, το βιβλιοπωλείο «Πλειάδες» στη Σπύρου Μερκούρη και το «Λεξικοπωλείο» στη Στασινού, κοντά στην πλατεία Προσκόπων. Χώροι οικείοι και «ζεστοί», τους οποίους η γειτονιά έχει αγκαλιάσει και υποστηρίζει έμπρακτα από την πρώτη στιγμή. Οι δε πετυχημένες εκδηλώσεις και βιβλιοπαρουσιάσεις που οργανώνονται σ’ αυτά, προσφέρουν στο ακροατήριο ξεχωριστές, ποιοτικές βραδιές.
Η γειτονιά μέσα από τα μαγαζιά και τους κατοίκους της
Μαγεμένος Αυλός, στην οδό Αμύντα
Αρχιτεκτονικά το Παγκράτι δεν έχει να επιδείξει τον πλούτο μιας άλλης αστικής γειτονιάς, ίσως κάποια εποχή «ανταγωνίστριάς του», της Κυψέλης, αλλά ανάμεσα στις παλιές και πιο σύγχρονες πολυκατοικίες, μέσα σε δρομάκια, πεζόδρομους και στενά, ξεπροβάλλουν μικροί θησαυροί, διώροφα προπολεμικά ή μεσοπολεμικά κτίρια, που διατηρούν με την παρουσία τους ζωντανή την αστική αύρα της παλιάς αθηναϊκής συνοικίας.
Σ’ αυτό βοηθάνε πολύ και τα μικρά μπακάλικα, τα μανάβικα, τα ψιλικατζίδικα, τα συνοικιακά κομμωτήρια και κουρεία, τα ραφτάδικα, τα ταβερνάκια, τα μαγειρεία, οι vintage επιγραφές πολλών καταστημάτων, οι κλασικοί φούρνοι και τα παραδοσιακά ζαχαροπλαστεία, οι δύο λαϊκές αγορές, και όλα αυτά μαζί συνθέτουν την εικόνα της γειτονιάς που ίσως θυμίζει περασμένες δεκαετίες.
Παλιά φωτο από το ζαχαροπλαστείο ΤΟΥΛΑ που άνοιξε το 1964 και λειτουργεί ακόμη και σήμερα στην ίδια θέση.
Ένα ακόμη στοιχείο της γειτονιάς είναι η αγάπη τους για τα ζώα, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν υπάρχουν και δυσάρεστες εξαιρέσεις. Εκτός από τα σκυλιά τους, φροντίζουν και τις αδέσποτες γάτες, οι οποίες είναι μπόλικες και κυκλοφορούν τροφαντές στους πεζόδρομους και τις πλατείες. Υπάρχουν δε σημεία που οι κάτοικοι έχουν στήσει ένα μικρό «γατοξενοδοχείο» όπου αυτές βρίσκουν στέγη, φαγητό και νερό.
Το Παγκράτι προσέλκυσε, από τα πρώτα κιόλας χρόνια της ανάπτυξής του, το ενδιαφέρον ανθρώπων του πνεύματος και των τεχνών, όπως των Χατζηδάκι, Βάρναλη, Σεφέρη, Βασίλη Ρώτα, Νικηφόρου Βρεττάκου. Αν και δεν ήταν κάτοικοι της περιοχής, ο Α. Παπαδιαμάντης μαζί με τον Μωραϊτίδη πήγαιναν πολύ συχνά στο Παγκράτι για να ψάλλουν στο μικρό εκκλησάκι του Αγίου Φανουρίου, το οποίο γνώρισε μεγάλες δόξες στις αρχές του περασμένου αιώνα και σήμερα βρίσκεται χωμένο ανάμεσα σε πολυκατοικίες στον ομώνυμο δρόμο, έχοντας γλιτώσει,χάρη στην κινητοποίηση των κατοίκων, την κατεδάφισή του που είχε αποφασιστεί πριν αρκετά χρόνια.
Στην ταβέρνα αυτή γράφτηκε το Στου Λινάρδου την ταβέρνα.
Το εκκλησάκι, το οποίο ανήκει τώρα στη Μονή Αγίου Διονυσίου του Αγίου Όρους, το είχε κτίσει στο κτήμα του ένας από τους πρώτους οικιστές της περιοχής, ο Γ. Τσαντίλης. Λέγεται ότι την ημέρα που γιόρταζε ο Άγιος Φανούριος, τον Αύγουστο, ο χώρος καταλαμβανόταν από πλήθη γυναικών, όλων των ηλικιών, που περίμεναν τον άγιο να τους φανερώσει τον καλό τους.
Ο Μάνος Χατζηδάκις, από τους πιο διάσημους κατοίκους τους Παγκρατίου έμενε από το 1936 έως το 1962 στην οδό Μάνου 3. «Όταν έπαιζε πιάνο, σταματάγαμε ό,τι κι αν κάναμε και βγαίναμε στα παράθυρα για να τον ακούσουμε», θυμάται μία κυρία η οποία έμενε τρία σπίτια παρακάτω.
Άλλη εμβληματική μορφή του Παγκρατίου, ο Γιώργος Σεφέρης. Το σπίτι του στην οδό Άγρας 20, θυμίζει αιγαιοπελαγίτικο νησί με τους λευκούς τοίχους και τα μπλε πορτοπαράθυρα. Το σπίτι αυτό γνώρισε μεγάλες δόξες, όταν στα σαλόνια του είχε μαζευτεί όλη η πνευματική αφρόκρεμα της Αθήνας για να υποδεχθεί το βραβείο Νόμπελ που δόθηκε για πρώτη φορά σε Έλληνα. Λέγεται ότι στο σπίτι αυτό μαγνητοφωνήθηκε η περίφημη δήλωση του ποιητή κατά της χούντας, πριν ακριβώς μισό αιώνα (28/3/1969), η οποία μεταδόθηκε από την ελληνική υπηρεσία του ΒΒC, με τεράστια απήχηση σ’ όλο τον κόσμο.
Κάτοικος του Παγκρατίου και ο ποιητής Νικηφόρος Βρεττάκος (1912-1991), ο οποίος έζησε τα τελευταία χρόνια της ζωής του σ’ έναν ήσυχο παράδρομο της οδού Αστυδάμαντος. Και εδώ πάλι υπάρχει μία πολιτιστική «συνάντηση» και μία συνέχεια, μια και στον ίδιο χώρο βρίσκεται σήμερα η κατοικία του εικαστικού Σωτήρη Σόρογκα.
Ο Γιάννης Μόραλης έμεινε στο Παγκράτι από το από το 1927 ως το 1937, κατά τη διάρκεια των σπουδών του στην ΑΣΚΤ, πριν φύγει για τη Ρώμη και το Παρίσι. Δύο μάλιστα έργα του φιλοτεχνημένα το 1934, το «Λαϊκή Αγορά στο Παγκράτι» και το «Στον υπαίθριο φωτογράφο», είναι επηρεασμένα από τον τότε τόπο διαμονής του.
Το παλιό και το καινούργιο....
Μερικοί ακόμη από τους «επώνυμους» κατοίκους του Παγκρατίου, που δεν βρίσκονται πια στη ζωή, είναι ο Ντέμης Ρούσσος, ο ζωγράφος Μίνως Αργυράκης, ο κονφερασιέ Γιώργος Οικονομίδης, ο δημοσιογράφος Αλέξανδρος Βέλιος, οι ηθοποιοί Ρίκα Βαγιάνη, Άννα Συνοδινού, ο συνθέτης και στιχουργός Βασίλης Δημητρίου, ο βραβευμένος με Πούλιτζερ φωτορεπόρτερ του πρακτορείου Reuters Γιάννης Μπεχράκης, ο Αντώνης Λάνθιμος, παλαίμαχος, διεθνούς φήμης μπασκετμπολίστας, πατέρας του Γιώργου Λάνθιμου, στον οποίο είχε μεταδώσει την αγάπη του για το μπάσκετ αφού για αρκετά χρόνια ο Γιώργος έπαιζε με την ομάδα του Παγκρατίου. Από μία πολυκατοικία της οδού Υμηττού & Αρρύβου, όπου έμενε για λίγο καιρό, έφυγε νύφη η Ζωή Λάσκαρη, συνοδευόμενη από τον πατέρα της, για να παντρευτεί τον Π. Κουτουμάνο.
Υμηττού και Κωνσταντίνου Μάνου
Ακόμη και σήμερα το Παγκράτι παραμένει αγαπημένος τόπος κατοικίας ανθρώπων από τους χώρους του πολιτισμού και της πολιτικής, τους οποίους συναντάς σε απλές τους καθημερινές στιγμές, στον δρόμο, στον «ΑΒ», στα μπαράκια της πλατείας Προσκόπων ή της οδού Αρχελάου, στο καφενείο του Λουκά. Μερικοί απ’ αυτούς είναι ο Γιώργος Παπαστεφάνου, από τις πιο αναγνωρίσιμες ραδιοφωνικές φωνές της Ελλάδας («Καλησπέρα κύριε Εντισον»), οι ηθοποιοί Θέμις Μπαζάκα, Βάσια Τριφύλλη, Σταύρος Ζαλμάς, Δημήτρης Καταλειφός, Γρηγόρης Βαλτινός, ο σκηνοθέτης/χορογράφος Δημήτρης Παπαϊωάννου, οι συγγραφείς Τίτος Πατρίκιος, Θανάσης Γιοχάλας, η καθηγήτρια του ΕΜΠ, Μάρω Καρδαμίτση-Αδάμη, οι δημοσιογράφοι Δημήτρης Ρηγόπουλος («Καθημερινή») και Γιάννης Διακογιάννης, οι τραγουδοποιοί Γιάννης Βογιατζής, Τάνια Τσανακλίδου, Φοίβος Δεληβοριάς, oι ζωγράφοι Στέφανος Δασκαλάκης, Σ. Σόρογκας, Γ. Σταθόπουλος, οι πολιτικοί Ν. Κακλαμάνης, Νίκος Δένδιας, Ό. Γεροβασίλη. Από το σπίτι της στο Παγκράτι φεύγει κάθε μέρα η μετεωρολόγος Χριστίνα Σούζη για τον ΣΚΑΪ για να μας ενημερώνει για τα του καιρού και στο πολιτικό του γραφείο, που βρίσκεται κι αυτό στο Παγκράτι, πάει κάθε μέρα ο αρχηγός της ΝΔ Κ. Μητσοτάκης.
Πολλοί ήταν κι αυτοί οι «γνωστοί» που έμεναν για λίγο καιρό στο Παγκράτι, πριν φύγουν για άλλες γειτονιές. Σ’ ένα διαμέρισμα της οδού Αστυδάμαντος 11, όπου κατοικούσε για μερικά χρόνια η τραγουδίστρια Μαρινέλλα με τη μητέρα της, έγινε το 1973, με ειδική άδεια, ο γάμος της με τον Τόλη Βοσκόπουλο. Μέχρι τα τέλη περίπου της δεκαετίας του ’70, σε πολυκατοικία της Σπ. Μερκούρη 62 έμενε ο ηθοποιός Κώστας Βουτσάς και «καμιά φορά έρχεται ακόμη αλληλογραφία για αυτόν», λέει η εικαστικός Δήμητρα Π., η τωρινή ένοικος του ίδιου διαμερίσματος. Ο ζωγράφος Αλέκος Φασιανός έχει φύγει αρκετά χρόνια από το Παγκράτι, αλλά δεν έχει κόψει εντελώς τους δεσμούς με την περιοχή, μια και η σύζυγός του, Μαρίζα, διατηρεί την γκαλερί «Ίρις», στην οδό Αντήνορος.
Την ήσυχη οδό Πρατίνου έχουν επιλέξει νέοι καλλιτέχνες για να στήσουν τα εργαστήριά τους, αλλάζοντας κάπως τη φυσιογνωμία της γειτονιάς και λίγο παρακάτω, στη γραφική οδό Ηρώνδα, νεαροί μαθητές έρχονται σ’ επαφή με την τέχνη, δοκιμάζοντας τα πρώτα τους καλλιτεχνικά βήματα στο εικαστικό εργαστήριο «Μπλε Τελεία».
Το Παγκράτι είναι μία ζωντανή συνοικία και, όπως κάθε ζωντανός οργανισμός, αλλάζει, μεταμορφώνεται, εξελίσσεται. Παλιά στέκια κλείνουν, καινούργια ανοίγουν, νέες «πιάτσες» δημιουργούνται. Εμπορικά μαγαζιά και κέντρα διασκέδασης, ορόσημα κάποιας εποχής, όπως το βιβλιοπωλείο «Δημόπουλος», το ζαχαροπλαστείο «Λέντζος» με τον φημισμένο φραπέ, το «SAN RIVAL» με το περίφημο παγωτό φούρνου, οι ταβέρνες «Ηλίας», «Θεμιστοκλής», «Μεγαρίτης», «Μεσογίτης» με τις εκπληκτικές μπριζόλες, όπου συχνά μαζευότανε σύσσωμο το υπουργικό συμβούλιο, το μπαρ-εστιατόριο «Πάρτυ», το μπαράκι με τις ροκ μουσικές «Bright Shoe» και άλλα πολλά, έκλεισαν τον κύκλο τους και μπήκαν στο χρονοντούλαπο των αναμνήσεων όλων όσοι τα έζησαν και τα θυμούνται.
O πίνακας - κειμήλιο, Μυστικός Δείπνος, έργο του Ε. Δασκαλόπουλου που απεικονίζει τον Μάνο Χατζηδάκη με την διάσημη συντροφιά του
Τη σκυτάλη παίρνουν τώρα άλλα με κοινό χαρακτηριστικό την ποιότητα, την αισθητική και τους ήρεμους τόνους, που συμβαδίζουν απόλυτα με το γενικότερο προφίλ όλης της συνοικίας του Παγκρατίου. Αυτά συνυπάρχουν αρμονικά με μερικά που θεωρούνται σταθερές αξίες, όπως είναι τα εστιατόρια ο «Βυρίνης» (από το 1940), ο «Καραβίτης» (από το 1935, υπάρχουν ακόμη σημάδια από σφαίρες που έπεσαν στα Δεκεμβριανά), οι «Μουριές» (από το 1970), ο «Μαγεμένος Αυλός», το καφέ μπαρ «Αερόστατο», τα ζαχαροπλαστεία «Διεθνές», στη Σπ. Μερκούρη και «Pastry Family» (από το 1969) στην οδό Ριζάρη, τα οποία έχουν να πουν κι αυτά ιστορίες για τους διάσημους πελάτες τους.
«Έφαγα τόσο πολλούς κουραμπιέδες που κόντεψα να σκάσω», είπε κάποια μέρα ο Μάνος Χατζηδάκις στον ιδιοκτήτη του ζαχαροπλαστείου «Pastry Family», το οποίο βρίσκεται στην οδό Ριζάρη από το 1969 έχοντας πάντα, μεταξύ άλλων, πολλούς «επώνυμους» πελάτες, ηθοποιούς και πολιτικούς. «Και ποιος δεν έχει περάσει απ’ εδώ», λέει η συνιδιοκτήτρια Κωνσταντίνα, αλλά αυτή που πάντα ξεχώριζε ήταν «η γυναίκα του Ξ. Ζολώτα. Πιο κυρία από τις κυρίες».
«Αν δεν ήσουνα ηθοποιός ή του σιναφιού, δύσκολα έμπαινες στην παρέα του ζαχαροπλαστείου “Διεθνές” στη Σπύρου Μερκούρη», μου λέει μια κυρία η οποία ζει στο Παγκράτι από μικρό κοριτσάκι. Το «Διεθνές», το οποίο ελάχιστα έχει αλλάξει από εκείνα τα χρόνια, ήταν γνωστό για τα αμυγδαλωτά του και την καρυδόπιτα.
Κοντά στο «Διεθνές» έμενε ο πολιτικός Στέφανος Μάνος και όπως θυμάται μία κυρία της περιοχής, ήταν γνωστοί οι τσακωμοί του με τον χασάπη, τον κυρ-Γιάννη, στη Σπύρου Μερκούρη, όταν προσπαθούσε να τον πείσει να ψηφίσει «Νέα Δημοκρατία». «Καλύτερα να μου κοπεί το χέρι από δω πάνω» ήταν η απάντηση του χασάπη, και έβαζε τον μπαλτά πάνω στο χέρι του.
Στα διαχρονικά μαγαζιά του Παγκρατίου ανήκει και το ζαχαροπλαστείο «Τούλα», το οποίο είχε ξεκινήσει τη διαδρομή του το 1920 από τη συνοικία Ταύταλα της Κωνσταντινούπολης για να καταλήξει, μετά τον διωγμό του 1964, στην οδό Ευτυχίδου, όπου διατηρείται μέχρι σήμερα. Το περίφημο «παγωτό μουστάρδα» και τα πολίτικα γλυκίσματα την έκαναν πασίγνωστη στο Παγκράτι και σήμερα τα εγγόνια της συνεχίζουν με επιτυχία την επιχείρηση.
Ίδια περίπτωση και της οικογένειας του Κωνσταντίνου Φάτσιου, που διατηρούσε δύο εστιατόρια στην Κωνσταντινούπολη, και όταν εγκαταστάθηκε στην Αθήνα, το 1969, άνοιξε το γνωστό εστιατόριο με τη σταθερά ποιοτική ελληνική και πολίτικη κουζίνα, και τους σταθερά φανατικούς πελάτες, στην οδό Ευφρονίου.
Άλλο ένα μαγαζί με μεγάλη ιστορία βρίσκεται λίγα μέτρα πιο μακριά από το Φάτσιο, στη γωνία Ευφρονίου και Σπύρου Μερκούρη. Πρόκειται για το φημισμένο καφενείο του Λουκά, ένα απλό, καφενείο της γειτονιάς, αγαπημένο «στέκι» των κατοίκων της περιοχής, με φανατικούς θαμώνες, όλες τις ώρες της ημέρας, συγγραφείς, καλλιτέχνες, δικηγόρους, γιατρούς, πολιτικούς, νοικοκυρές, απλούς συνταξιούχους. Οι περισσότεροι μένουν εκεί κοντά, αλλά υπάρχουν και μερικοί που έρχονται, καθημερινά, από το Κολωνάκι και το Χαλάνδρι.
Athens Center for Research & Hellenic Studies, Princeton University, Τιμάρχου 3
Ακριβώς απέναντι ο «Κόκος» με τους εξαιρετικούς μονής προέλευσης καφέδες, για τους οποίους μάλιστα έχει κερδίσει δύο φορές το 2ο βραβείο σε πανελλήνιο πρωτάθλημα γευσιγνωσίας καφέ (cuptesting), έχει τη δική του φανατική πελατεία, τους πιο νέους, που άλλοτε περνάνε βιαστικοί για να πάρουν τον καφέ τους στο χέρι και άλλοτε για να τον πιουν στο όρθιο ή καθισμένοι στα σκαμπό, κάνοντας ένα γρήγορα διάλειμμα από τη δουλειά.
Το καφενείο του Λουκά σε χριστουγεννιάτικο γλέντι
Στο συγκεκριμένο σημείο υπάρχουν κι αλλά, ο «Γρηγόρης», το «Coffee Island», το «Cue», κι αν θα περίμενε κάποιος να έχουν μεγάλο ανταγωνισμό μεταξύ τους, αυτό δεν ισχύει, το κάθε ένα έχει τους δικούς του θαμώνες.
Όποιον κάτοικο και να ρωτήσεις γιατί του αρέσει το Παγκράτι, η πρώτη, αυθόρμητη απάντηση που παίρνεις είναι αύτη ακριβώς που θα απαντούσα και εγώ, «επειδή εδώ είναι γειτονιά». Αυτό βέβαια το χαρακτηριστικό μπορεί να βρεθεί κι αλλού, αλλά η συγκεκριμένη περιοχή, εκτός του ότι βρίσκεται σε προνομιακή σχέση με το κέντρο της πόλης, είναι φιλική, ασφαλής, αυτόνομη, ζωντανή, γεμάτη ιστορία, με αυθεντικό σοφιστικέ ύφος, ιδιαίτερη ατμόσφαιρα, αύρα και χαρακτήρα. Μία περιοχή όπου το καινούργιο σέβεται το παλιό και μαζί διαμορφώνουν ένα γοητευτικό αποτέλεσμα ελκυστικό για όλες τις ηλικίες, κατατάσσοντάς τη μέσα σε μία από τις καλύτερες για να ζεις.
Υπάρχει όμως και μία ενδόμυχη, κρυφή ανησυχία, σε όλους μας, μήπως το Παγκράτι «χαλάσει», μήπως αλωθεί και χάσει το ύφος και την αυθεντικότητά του, όπως συνέβη σε άλλες γειτονιές.
Πλατεία Μαρτάκη, ή Δεληολάνη
Ας ελπίσουμε και ας ευχηθούμε κάτι τέτοιο να μη συμβεί. Και αυτό εξαρτάται από εμάς τους κατοίκους του, οι οποίοι όμως μέχρι στιγμής έχουν δείξει έμπρακτα πόσο αγαπούν, προστατεύουν και υποστηρίζουν τη γειτονιά τους και τη διαχειρίζονται όλοι μαζί σαν το μέρος της κοινής τους ζωής.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Βατόπουλος Νίκος, Περπατώντας στην Αθήνα, Εκδ. ΜΕΤΑΙΧΜΙΟ, Αθήνα, 2018.
Γιοχάλας Θανάσης, Καφετζάκη Τ., ΑΘΗΝΑ Ιχνηλατώντας την πόλη με οδηγό την ιστορία και τη λογοτεχνία. Εκδόσεις ΕΣΤΙΑ, Αθήνα, 2012.
Καιροφύλας Γιάννης, Τοπωνύμια της Αθήνας, του Πειραιά και των περιχώρων, Εκδόσεις Φιλιππότη, Αθήνα 1995.
Παλαιολογόπουλος, Δ. Το Παγκράτι στην Εθνική Αντίσταση 1941-1944, Εκδόσεις ΜΕΛΙΣΣΑ, Αθήνα, 2004
8°
Κινηματογράφος ΠΑΛΑΣ
Πλατεία Παγκρατίου με την προτομή του Στρατή Μυριβήλη
Δύση από το Παναθηναϊκό Στάδιο
