Ο Εθνικός μας Κήπος

Άραγε ποιος δεν έχει αναμνήσεις ως παιδί από μία βόλτα και παιχνίδι στον Εθνικό Κήπο της Αθήνας, δεν έχει περιπλανηθεί αργότερα με την παρέα του στα ελικοειδή, δαιδαλώδη, σκιερά δρομάκια, δεν έχει δώσει ραντεβού για καφέ στο γραφικό καφενείο που λειτουργούσε μέχρι πρότινος ή δεν έχει πάει τα παιδιά του να δουν και να ταΐσουν τα ζώα, απολαμβάνοντας πάντα την ομορφιά και την ηρεμία που επικρατεί εκεί μέσα; 

Η επίσκεψη στον καταπράσινο Κήπο, πραγματική όαση στην καρδιά της τσιμεντούπολης, με τα σκεπαστά από φυλλώματα δένδρων δρομάκια, τις αλέες, τις πέργκολες, τις 6 λιμνούλες, τα οικόσιτα ζώα και πτηνά, τα κελαϊδίσματα των πουλιών και τις μυρωδιές των φυτών, είναι πάντα μία υπέροχη απόδραση από τους ρυθμούς της πόλης και μία ευκαιρία για χαλάρωση, ξεκούραση και αναψυχή.

Ο Εθνικός Κήπος της Αθήνας, γνωστός για πολλά χρόνια και ως Βασιλικός Κήπος, ανοικτός κάθε μέρα, εκτός εκτάκτων συνθηκών (συγκεντρώσεις, πορείες) από την ανατολή μέχρι τη δύση του ηλίου ήταν και εξακολουθεί να είναι ένας από τους αγαπημένους περιπάτους των Αθηναίων. Η λίμνη με τις πάπιες και τις πράσινες σιδερένιες πτυσσόμενες καρέκλες γύρω – ακριβή αντίγραφα των καθισμάτων των υπαίθριων μπιραριών του Μονάχου–, με τον κουλουρά ο οποίος έκανε χρυσές δουλειές πουλώντας κουλούρια για να ταΐσουν τα παιδάκια τις πάπιες, ήταν ένα από τα σημεία αναφοράς, το ίδιο και οι χώροι που φιλοξενούσαν τα ζώα. Οι... κάποιας ηλικίας θα θυμούνται τα δύο λιοντάρια, τα οποία ζούσαν ασφυκτικά μέσα στον «κλωβό των λεόντων», καθώς και τις μαϊμούδες οι οποίες με τα άλματά τους και τις αστείες κινήσεις τους πρόσφεραν χάζι και στιγμές γέλιου σε μικρούς και μεγάλους. 

Πολλοί όμως από τους επισκέπτες αγνοούν την ιστορία και τον ανεκτίμητο πλούτο του Κήπου αλλά και την ανυπολόγιστη αξία του τόσο για τον τομέα της βοτανολογίας, όσο και της αρχαιολογίας. Έχει δε χαρακτηριστεί από τη Διεθνή Επιτροπή Ιστορικών Κήπων και Πολιτιστικών Τοπίων (ICOMOS – IFLA) ως σπάνιο δείγμα αρχιτεκτονικής τοπίου του 19ου αιώνα και πολιτιστικό μνημείο της Ευρώπης.

Ο χώρος του Εθνικού Κήπου, όπως και η ευρύτερη περιοχή μεταξύ των λόφων Λυκαβηττού και Αρδηττού, ήταν ανέκαθεν χώρος πρασίνου ο οποίος διέθετε και νερό ποτίσματος από το Πεισιστράτειο και αργότερα από το Αδριάνειο Υδραγωγείο. Η ιστορία του Κήπου πάει πολλά χρόνια πίσω, στην αρχαιότητα, όταν αυτός ήταν ένας ιδιωτικός κήπος - δώρο του Δημήτριου του Φαληρέα στον δάσκαλό του φιλόσοφο και βοτανολόγο Θεόφραστο. Λέγεται ότι γύρω στο 600 π.Χ. στον χώρο αυτό, ο οποίος αποτελούσε μέρος της παραποτάμιας περιοχής του Ιλισού, γνωστή με το τοπωνύμιο «Κήποι», βρισκόταν το ιερό άλσος του Λυκείου, αφιερωμένο στον Απόλλωνα.

Κατά τα χρόνια της ρωμαϊκής περιόδου (2ος αι. μ.Χ.), η Πύλη του Αδριανού υπήρξε το ορόσημο διαχωρισμού της παλαιάς πόλης της Αθήνας (η πόλη του Θησέα) και της νέας συνοικίας που ίδρυσε ο Αδριανός, η οποία αναπτύχθηκε βορειανατολικά της ομώνυμης Πύλης, πράγμα που τεκμηριώνεται από διάφορα αρχαιολογικά ευρήματα τα οποία βρίσκονται διάσπαρτα στον Εθνικό Κήπο και στον χώρο του Ζαππείου. 

Ο Κήπος, συνολικής έκτασης 154.000m², άρχισε να παίρνει τη σημερινή του μορφή κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Όθωνα (1832 - 1862) και συγκεκριμένα ήταν αποκλειστικά έργο της Βασίλισσας Αμαλίας, γνωστής για την αγάπη που έτρεφε για τη γη και την προσπάθειά της να δημιουργεί όμορφους χώρους πράσινου στην Αθήνα, επηρεασμένη από την παράδοση στην πατρίδα της με τους κήπους και τα μεγάλα πάρκα. Ακολούθησε πιστά τη συμβουλή του πεθερού της, Λουδοβίκου Α’ της Βαυαρίας, ο οποίος της έλεγε: «Σκιά, πολλή σκιά χρειάζεται η Αθήνα, σε αντίθεση με την Αγγλίαν όπου το φως του ήλιου είναι η εξαίρεση, γι’ αυτό και τα πάρκα της πρέπει να είναι διαφορετικά».

Το όραμά της ήταν να δημιουργήσει τον πρώτο επιστημονικό και βοτανικό κήπο στην Ελλάδα και η ίδια περνούσε άπειρες ώρες την ημέρα επιβλέποντας την κατασκευή του, τη μεταφορά και φύτευση των φυτών, καθισμένη συχνά πάνω σε έναν βράχο, στο νοτιανατολικό σημείο του Κήπου, ύψους περίπου 6 μέτρων, γνωστός ως ο βράχος της Αμαλίας. Σύμφωνα δε με τον γεωπόνο Σμιθ, το 1842, φύτεψε η ίδια 8 από τους πανύψηλους φοίνικες –τις ουασινγκτώνιες– που υπάρχουν ακόμη και σήμερα στην επιβλητική είσοδο της λεωφόρου Βασιλίσσης Αμαλίας.

«Οι φοίνικες που έχω φυτέψει, ήδη αναπτύσσονται θαυμάσια και φαντάζομαι πως θα κάνουν τον περίπατό τους οι άνθρωποι ύστερα από 300 χρόνια κάτω απ’ αυτούς. Έτσι περιγελώ όλους εκείνους που κουνούσαν το κεφάλι αμφιβάλλοντας για τα σχέδιά μου και την επιτυχία τους», έγραφε στις 8 Μαρτίου του 1846 η Βασίλισσα Αμαλία στη Βασίλισσα Therese της Βαυαρίας.

Την έκταση του Κήπου την είχε οριοθετήσει το 1836 ο Βαυαρός αρχιτέκτων Φρίντριχ Γκέρτνερ ο οποίος έκτισε τα ανάκτορα του βασιλικού ζεύγους. Δεσμεύτηκαν περίπου 500 στρέμματα στα ανατολικά της πόλης και έγιναν πολλές απαλλοτριώσεις ιδιοκτησιών με τιμή αποζημίωσης αρχικά 20 και αργότερα 40 λεπτά ανά τετραγωνικό πήχη. Η ευθύνη του Κήπου ανατέθηκε αρχικά στον γεωπόνο Σμάρατ, τον οποίο κάλεσε η Αμαλία από το Μόναχο, και αυτός είχε σαν βοηθό του τον γεωπόνο Φρειδερίκο Σμιθ.

Το πρώτο σχέδιο έγινε από τον βαυαρό αρχιτέκτονα Χοχ και ολοκληρώθηκε από τον κηποτέχνη Φρανσουά Λουί Μπαρό, το 1852, ο οποίος ανέλαβε τις φυτευτικές εργασίες αλλά και τη διεύθυνση του Κήπου από το 1845 έως το 1854. Τον διαδέχθηκε ο Φρειδερίκος Σμιθ ο οποίος έμεινε στη θέση του διευθυντή του Κήπου για 30 χρόνια. Αξίζει δε να σημειωθεί ότι ο Μπαρό έκανε και τα σχέδια του ανακτόρου του Ντολμά Μπακσέ στην Κωνσταντινούπολη.

Από το 1839 άρχισαν να έρχονται τα φυτά κυρίως από το εξωτερικό, μια και η Ελλάδα δεν διέθετε τότε φυτώρια, αλλά και εκτός αυτού η Αμαλία ήθελε να δημιουργήσει έναν κήπο «εξωτικό». Ο βασικός προμηθευτής ήταν ένα γαλλικό φυτώριο στο Μιλάνο. Μεταφέρθηκαν γύρω στα 15.000 φυτά με το ιστιοφόρο «Φοίνιξ» από τη Γένοβα, αλλά φυτεύτηκαν και πολλά αυτοφυή φυτά από διάφορα μέρη της Ελλάδος. Τα έργα ολοκληρώθηκαν το 1852 και, όπως γράφει ο επί δεκαετίες διευθυντής του Κήπου Νίκος Ταμβάκης, «αν θέλαμε να εντάξουμε τον Κήπο σε μία κατηγορία, θα λέγαμε ότι υπάγεται σε κάποια από τις παραλλαγές του γραφικού ρυθμού –που εμπνέεται από το ιδανικό της επιστροφής στην απλότητα και τη φύση (“φέρτε τη φύση στον κήπο” ήταν το σύνθημα) – ο οποίος είχε σιγά-σιγά αντικαταστήσει από τις αρχές του 19ου αιώνα τον κλασικό (γεωμετρικό, γαλλικό) ρυθμό που είχε τις ρίζες του στην αρχαιότητα».

Το Πεισιστράτιο Υδραγωγείο βοήθησε κατά πολύ στη δημιουργία και ανάπτυξη του Κήπου, αλλά η αυτάρκεια νερού δημιουργούσε πάντα μεγάλο πρόβλημα. Λέγεται ότι τις ώρες που ποτιζόταν, κοβόταν η παροχή νερού για τους κατοίκους της Αθήνας και αυτό τους έκανε να διαμαρτύρονται και να δυσανασχετούν. Χαρακτηριστικά ο γάλλος συγγραφέας Εντ. Αμπού αναφέρει: «Οι Αθηναίοι υποφέρουν, αλλά η χλόη έχει πολύ καλώς εις την υγείαν την». Τώρα το πρόβλημα αυτό έχει λυθεί με τις πέντε γεωτρήσεις που έχουν γίνει καθώς και την αποκατάσταση του αγωγού, ο οποίος αποκαλύφθηκε στην πλατεία του Αγίου Θωμά στο Γουδή από τον γεωπόνο-κηποτέχνη και διευθυντή του Κήπου από το 1956 έως το 1984, Νικόλαο Ταμβάκη και αποτελούσε τμήμα του Πεισιστράτειου υδραγωγείου, το οποίο λειτουργεί εδώ και 2.500 χρόνια. «Μαζί με έναν Αρμένη πηγαδά διέσχισα τις υπόγειες διαδρομές που μας οδήγησαν στο υδραγωγείο του Αγίου Θωμά» διηγείται ο κος Ταμβάκης κατά την παρουσίαση του λευκώματός του για τον Εθνικό Κήπο, την άνοιξη του 2016.

Ο Κήπος αρχικά δεν ήταν ανοιχτός για το κοινό παρά μόνο λίγες μέρες τον χρόνο, όταν οι βασιλείς έλειπαν από τα ανάκτορα. Μετά την έξωση του Όθωνα, τη φροντίδα του Κήπου ανέλαβε ο Γεώργιος ο Α’ και τότε δημιουργήθηκε και ένας μικρός ζωολογικός κήπος. Το 1927 αντικαταστάθηκε η ξύλινη περίφραξή του από τα σιδερένια κάγκελα και τους μαρμάρινους πεσσούς που υπάρχουν έως σήμερα.

Ο Βασιλικός Κήπος μετονομάστηκε, για πρώτη φορά, σε «Εθνικό Κήπο» το 1927 κατά την περίοδο της αβασίλευτης δημοκρατίας (1924-1935). Με την Παλινόρθωση και επάνοδο του βασιλιά Γεωργίου του Β΄ (1935) ονομάστηκε πάλι «Βασιλικός κήπος» και οριστικά ονομάστηκε «Εθνικός Κήπος» το 1974.

Κατά τη διάρκεια των εργασιών κατασκευής βρέθηκαν αρχαιολογικά ευρήματα διαφόρων χρονολογιών και το Αυλαρχείο, καθ’ υπόδειξη της Βασίλισσας Αμαλίας, είχε αποφασίσει «όσα τεμάχια και λείψανα αρχαιοτήτων ευρεθούν εις την ανασκαφήν των νέων Βασιλικών Κήπων θέλουν τεθή εις τάξιν εντός του Κήπου, ως ανήκοντα εις την θέσην ταύτην». Πολλά απ’ αυτά συγκεντρώνονταν σε έναν συγκεκριμένο χώρο ο οποίος, σύμφωνα με τους αρχαιολόγους, ήταν ένα ρωμαϊκό λουτρό, δημιουργώντας έτσι ένα υπαίθριο «μικρό μουσείο». Εκεί βρίσκεται σήμερα το επιστύλιο του Αδριάνειου Υδραγωγείου, το οποίο κατά τα χρόνια της Τουρκοκρατίας ήταν εντοιχισμένο στην πύλη της Μπουμπουνίστρας του τείχους του Χασεκή, δίπλα στα ανάκτορα. Εύρημα της ρωμαϊκής εποχής είναι το ψηφιδωτό δάπεδο έπαυλης, συνολικής επιφάνειας 400 μ², το οποίο αποκαλύφθηκε το 1846 σε βάθος ενός μέτρου κοντά στην είσοδο της Βασιλίσσης Σοφίας. Τον χώρο αυτό το βασιλικό ζεύγος μετέτρεψε σε ένα αίθριο με αναρριχώμενα φυτά και συνήθιζε να παίρνει εκεί το γεύμα του. Επίσης, βρέθηκε ένα μεγάλο πηγάδι από το Πεισιστράτειο Υδραγωγείο από το οποίο, την εποχή της Αμαλίας, ανέβαζαν το νερό με μαγγανοπήγαδο.

Κατά καιρούς ο Κήπος γνώρισε καταστροφές λόγω θεομηνιών, όπως το 1852, τον «καιρό της κολώνας» (τότε γκρεμίστηκε από τη σφοδρή κακοκαιρία η μία κολόνα από τον ναό του Ολυμπίου Διός) ή τη χιονοθύελλα του 1931 καθώς και τη φοβερή ανεμοθύελλα του 1978, όπου ξεριζώθηκαν πολλά δένδρα ηλικίας πάνω από 100 ετών.

Ο κήπος έχει επτά εισόδους με κύρια αυτή επί της Λεωφόρου Αμαλίας, με το μπαλκονάκι με την πλατειά κουπαστή να αποτελεί αγαπημένο σημείο για φωτογράφιση, και τις περίφημες ουασινγκτώνιες –σήμα κατατεθέν του κήπου– στο βάθος καθώς και το ηλιακό ρολόι πάνω στο παρτέρι με τα λουλούδια.

Περπατώντας μέσα στα λαβυρινθώδη δρομάκια, τα οποία έχουν ένα συνολικό μήκος 7 χλμ., και πλάτος 3-5 μέτρα, ο επισκέπτης χάνεται μέσα στη βλάστηση και εντυπωσιάζεται από την ποικιλία των φυτών, των θάμνων και των δένδρων. Κουτσουπιές, πικροδάφνες, χαρουπιές από την Ελλάδα, καζουαρίνες από την Αυστραλία, αείλανθοι από την Κίνα, αιωνόβιες αριές, οριζοντιόκλαδα, κυπαρίσια, ουασινγτώνιες είναι μερικά από τα 500 είδη φυτών που υπάρχουν στον Κήπο.

Εκτός από τις έξι λίμνες που χρησιμεύουν και ως υδαταποθήκες, τις πέργκολες με τα παγκάκια κάτω από τις γλυσίνιες ή τις τριανταφυλλιές, την παιδική χαρά, τον χώρο της ζωοπτηνολογικής συλλογής με τα οικόσιτα ζώα και πτηνά (πάπιες, χήνες, κότες, παπαγαλάκια, παγώνια, αίγαγροι), στον Κήπο υπάρχουν αρκετά διακοσμητικά στοιχεία όπως είναι οι προτομές επιφανών Ελλήνων (Ι. Καποδίστρια, A. Βαλαωρίτη, I. Εϋνάρδου, Δ. Σολωμού, Σπ. Σαμαρά, Ζαν Μωρεάς), έργα γνωστών καλλιτεχνών. Ιδιαίτερο είναι επίσης το μικρό γλυπτό μίας γυναικείας φιγούρας με μία στάμνα στο χέρι απ’ όπου τρέχει νερό, το οποίο βρίσκεται στην κορυφή μίας μικρής βραχώδους κατασκευής μέσα σε μια μικρή πολυγωνική λίμνη με μεταλλική πέργκολα. Η φιγούρα αυτή, αγνώστου καλλιτέχνη, παλιά ονομαζόταν «Νύμφη», ενώ στα νεώτερα χρόνια έγινε γνωστή ως η «Βλάχα» ή η «Βλαχοπούλα». Κοντά σε μία μεγάλη τεχνητή λίμνη, οι δύο ενωμένες μαρμάρινες πλάκες με χαραγμένο, στα ελληνικά και στα λατινικά, απόσπασμα από την ομιλία του Αποστόλου Παύλου προς τους Αθηναίους στον Άρειο Πάγο το 50 μ.Χ., είναι προσφορά του Προέδρου της Ιταλικής Γερουσίας Amintore Fanfani για την εκπλήρωση της υπόσχεσης που είχε δώσει τον Ιανουάριου του 1959, όταν είχε επισκεφθεί την Αθήνα ως πρωθυπουργός της Ιταλίας.

Επίσης, στον Κήπο βρίσκονται και μερικά πολύ ιδιαίτερα μικρά κτίρια, όπως το πρώην γραφείο - ησυχαστήριο (l’ hermitage) του γάλλου κηποτέχνη Μπαρό, κτίσεως του 1848 και νυν κτίριο της Παιδικής Βιβλιοθήκης, η οποία ιδρύθηκε το 1984, το Βοτανολογικό Μουσείο, πρώην βασιλικό περίπτερο – σε σχέδια Τσίλλερ, το φυτώριο, το θερμοκήπιο, τα γραφεία της διοίκησης καθώς και το κελάρι - ψυκτικός θάλαμος των Ανακτόρων που τώρα έχει μετατραπεί στις δημόσιες τουαλέτες του Κήπου. Μέχρι πρόσφατα λειτουργούσε και το γραφικό «Καφενείο» το οποίο βρισκόταν στην είσοδο επί της Ηρώδου Αττικού, δίπλα στον Στρατώνα των Ευζώνων της Προεδρικής Φρουράς. 

Όλα αυτά συγκεντρώνουν καθημερινά παιδιά, μαθητές, φοιτητές, μελετητές, αλλά και ανθρώπους που διαλέγουν τον Κήπο για τη βόλτα τους, για χαλάρωση, διάβασμα, άσκηση, προπόνηση ή ακόμη και για... ηλιοθεραπεία.

Η χρήση του Εθνικού Κήπου, σύμφωνα με τον Ν.3274/ 2004, παραχωρήθηκε για 99 χρόνια στον Δήμο Αθηναίων και την ευθύνη του αναλαμβάνει το Δημοτικό Νομικό Πρόσωπο «Δήμος Αθηναίων - Εθνικός Κήπος», που συστάθηκε με την υπ’ αριθμόν 10282/ 11-3-05 ΑΠΟΦΑΣΗ Γ.Γ.Π. ΑΤΤΙΚΗΣ. 

Τα τελευταία χρόνια εκφράζονται προβληματισμοί και ακούγονται φωνές ανησυχίας για τη σωστή συντήρηση, φύλαξη αλλά και το μέλλον του Κήπου, ο οποίος σε αρκετά σημεία παρουσιάζει εικόνα εγκατάλειψης ή παραμέλησης. Πολλά δε από τα σημαντικά αρχαιολογικά ευρήματα στερούνται της ανάλογης προβολής ή επεξηγηματικών πινακίδων.

Τα μέλη της δραστήριας «Εταιρίας Φίλων του Εθνικού Κήπου» δίνουν καθημερινό αγώνα για την ευαισθητοποίηση της κοινής γνώμης και την κινητοποίηση των πολιτών. Προσφέρουν δε σημαντικά ποσά για τη σωστή συντήρηση, προστασία, φροντίδα και προβολή του. 

Ο Δήμος Αθηναίων σε συνεργασία με διάφορους φορείς αλλά και την Παιδική Βιβλιοθήκη «ανοίγει» τον Κήπο στην τέχνη και τον πολιτισμό, μέσω δράσεων και εκδηλώσεων, επιδιώκοντας να φέρει μικρούς και μεγάλους κοντά σε αυτό το ζωντανό και ιστορικό χώρο της πόλης. Ένα απ’ αυτά είναι ένα καινούργιο πιλοτικό πρόγραμμα, μέσω του οποίου μαθητές από πέντε δημοτικά σχολεία της Αθήνας εξερευνούν τον Εθνικό Κήπο, ανακαλύπτουν τα μυστικά του και δημιουργούν μέσα από αυτή την εμπειρία τους έναν οδηγό-εργαλείο για κάθε σχολική ομάδα αλλά και για τους επισκέπτες που θα θελήσουν να μάθουν «Τα μυστικά του Κήπου».

Ο μεγάλος φωτογραφικός διαγωνισμός του περιοδικού «ΦΩΤΟγράφος» προσκαλεί τον κόσμο να επισκεφθεί τον Κήπο και να εμπνευστεί απ’ αυτόν για δημιουργικές φωτογραφίες, αναδεικνύοντας τις ομορφιές του κατά τις τέσσερις εποχές του χρόνου.

Συνεχίζεται δε για 6η χρονιά η συνεργασία του Μουσείου Μπενάκη και του Εθνικού Κήπου για καλοκαιρινά προγράμματα που απευθύνονται σε παιδιά ηλικίας 6 έως 9 ετών.

Σύμφωνα με τον Χάρτη της Φλωρεντίας, που αφορά την Προστασία των Ιστορικών Κήπων, «οι Κήποι αποτελούν ζωντανή κληρονομιά και χρήζουν ειδικής προστασίας και διαχείρισης». Αυτή την υπέροχη «ζωντανή κληρονομιά», τη γεμάτη ιστορία, ήχους, χρώματα και αρώματα, η οποία εκτός από γνώσεις και αισθητική απόλαυση προσφέρει μοναδική ηρεμία, αγαλλίαση και γαλήνη, οφείλουμε να την αποδεχθούμε, να τη σεβαστούμε, να την εξερευνήσουμε και να την προστατεύσουμε όσο καλύτερα μπορούμε.

---

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ & ΠΗΓΕΣ

1.  Αδάμη-Καρδαμίτση, Μάρω, Ο Βασιλικός Κήπος στο Πέρασμα των Χρόνων, άρθρο στο λεύκωμα «Το Κτήριο της Βουλής των Ελλήνων», Αθήνα, Βουλή των Ελλήνων, 2009.
2. Γιοχάλας Θανάσης, Καφετζάκη Τόνια, ΑΘΗΝΑ, Ιχνηλατώντας τη πόλη με οδηγό την ιστορία και την λογοτεχνία. Αθήνα, Εστία, 2012.
3. Παπαγεωργίου - Βενετάς, Αλέξανδρος, Η Βασίλισσα της Ελλάδος Αμαλία, πριγκίπισσα του Ολδεμβούργου (1818-1875) και η δημιουργία του Βασιλικού Κήπου της Αθήνας, άρθρο στο λεύκωμα «Το Κτήριο της Βουλής των Ελλήνων», Αθήνα, Βουλή των Ελλήνων, 2009.
4. Παπαγεωργίου - Βενετάς, Αλέξανδρος, ΤΡΕΙΣ ΚΗΠΟΙ, ΔΥΟ ΟΡΑΜΑΤΑ ΚΑΙ ΜΙΑ ΠΑΡΟΥΣΙΑ ΣΤΗΝ ΑΤΤΙΚΗ ΓΗ, Αθήνα, Ιστορική και Εθνολογική Εταιρεία της Ελλάδος, 2016. 
5. Ταμβάκης Νικόλαος, Εθνικός Κήπος, ένας τόπος με μακρά κηποτεχνική ιστορία, Αθήνα, Εταιρεία Φίλων Εθνικού Κήπου, 2016.
6. http://www.cityofathens.gr/node/376