Σκύλοι: Ένα μεγάλο αφιέρωμα

Μύθοι και αλήθειες για τους σκύλους

Οι σκύλοι είναι αναπόσπαστο μέρος της ανθρώπινης ζωής εδώ και πολλές χιλιάδες χρόνια. Ωστόσο, πολλές από τις πεποιθήσεις που επιμένουμε να έχουμε και να διαδίδουμε για αυτά τα τετράποδα μέλη της οικογένειάς μας βασίζονται σε παμπάλαιες λαϊκές δοξασίες ή σε ανθρωποκεντρικές ερμηνείες, και όχι σε επιστημονική γνώση. Οι διαδεδομένοι αυτοί μύθοι, αν και συχνά πηγάζουν από καλή πρόθεση, και ενώ κάποιοι είναι απολύτως αθώοι (όπως αυτός που θέλει τους σκύλους να έχουν ασπρόμαυρη όραση: όχι, βλέπουν επίσης αποχρώσεις τού μπλε και του κίτρινου), οδηγούν συχνά σε αναποτελεσματικές πρακτικές εκπαίδευσης, και, κάποιες φορές, σε προβλήματα υγείας ή ευζωίας για τα ζωάκια μας. Μάλιστα, η προσέγγιση που αποδίδει ανθρώπινα χαρακτηριστικά ή κίνητρα στους σκύλους μπορεί να δημιουργήσει —και συχνά το κάνει— χάσμα στην επικοινωνία μας μαζί τους και να εμποδίσει την ανάπτυξη μιας υγιούς σχέσης, που άλλωστε είναι αυτό ακριβώς που θέλουμε: γι’ αυτό πήραμε τον σκύλο (και βέβαια για να περνάει καλά, πρωτίστως). Αφού σάς υπενθυμίσουμε και το αφιέρωμα που κάναμε στο αντίπαλον δέος του σκύλου, που ίσως βρείτε ενδιαφέρον, ας δούμε τούς 10 πιο διαδεδομένους από αυτούς τους μύθους λοιπόν.

Μύθος 1: Το αφεντικό πρέπει να είναι ο αρχηγός της αγέλης (Alpha Dog).

Όχι. Ο πιο επίμονος και ο πιο λάθος μύθος από όλους. Τιμωρεί τον σκύλο, τον εξευτελίζει, τον φορτώνει με απαγορεύσεις και «μη». Βασίζεται σε ξεπερασμένες μελέτες λύκων σε αιχμαλωσία, που έχουν ανακληθεί ΟΛΕΣ τους εδώ και δεκαετίες. Οι σκύλοι δεν προσπαθούν να «πάρουν τον έλεγχο» του σπιτιού ή να κυριαρχήσουν στους ανθρώπους τους. Καμία σχέση. Η ιδέα ότι τα ζώα δημιουργούν ιεραρχίες με άλλα είδη δεν έχει απολύτως καμία επιστημονική βάση. Αντί για παιχνίδια κυριαρχίας —που ταιριάζουν γάντι σε εμάς τούς ανθρώπους…—, οι σκύλοι χρειάζονται σαφήνεια, συνέπεια και έναν ήρεμο, με αυτοπεποίθηση, οδηγό: τον άνθρωπό τους. Όταν ένας σκύλος δεν συμμορφώνεται με μια εντολή, έχει μπερδευτεί σχετικά με τις επιθυμίες του ιδιοκτήτη του — ή απλά έχει το μυαλό του αλλού. Με δυο λόγια: οι τιμωρητικές μέθοδοι ΑΠΑΓΟΡΕΥΟΝΤΑΙ. Προκαλούν φόβο, άγχος, στρες και επιθετικότητα. Και δεν αποδίδουν, έτσι κι αλλιώς.

Μύθος 2: Ο σκύλος μου ξέρει τι έκανε λάθος και έχει ένοχη έκφραση.

Όχι. Κλασικό παράδειγμα ανθρωποκεντρισμού, που προφανώς είναι ολότελα λάθος. Οι σκύλοι δεν ζουν στα παραμύθια και στα εικονογραφημένα βιβλία για παιδάκια προσχολικής ηλικίας· οι σκύλοι ζουν στο παρόν. Η «ένοχη» έκφραση δεν είναι ποτέ ένδειξη ενοχής ή κάποιου είδους εσωτερικής συνείδησης, αλλά αντίδραση στη γλώσσα του σώματος και τον τόνο της φωνής του ανθρώπου. Είναι μια συμπεριφορά «κατευνασμού»: ο σκύλος μας έχει καταλάβει ότι θυμώσαμε και δυσαρεστηθήκαμε μαζί του (αν και δεν έχει ιδέα γιατί) και προσπαθεί να κατευνάσει τη δυσαρέσκειά μας. Είναι σαν να μας λέει: «Ξέρω ότι είσαι αναστατωμένος· κοίτα όμως πόσο αθώος και διόλου απειλητικός είμαι. Σε παρακαλώ, μη με πληγώσεις». Εάν πάλι τον μαλώσουμε εκ των υστέρων, κάνουμε μια τρύπα στο νερό: ο σκύλος μας δεν θα συνδέσει ποτέ των ποτών την τιμωρία με αυτό που έκανε νωρίτερα, κι ας είναι αυτό το νωρίτερα έστω και πέντε λεπτά πριν — οι σκύλοι δεν έχουν την ικανότητα να συσχετίζουν γεγονότα που συνέβησαν στο παρελθόν με την τρέχουσα αντίδραση του ιδιοκτήτη τους.

Μύθος 3: Μην χρησιμοποιείτε λιχουδιές γιατί έτσι δωροδοκείτε τον σκύλο.

Όχι. Οι ανταμοιβές είναι ο θεμελιώδης τρόπος με τον οποίο μαθαίνουν, τόσο οι σκύλοι, όσο και οι άνθρωποι. Δεν κακομαθαίνουμε το σκυλί μας αν του δώσουμε μια λιχουδιά. Ίσα-ίσα, η πράξη αυτή ενισχύει τις συμπεριφορές που θέλουμε να βλέπει περισσότερο. Οι λιχουδιές βοηθούν τους σκύλους να μαθαίνουν πιο γρήγορα: χτίζουν κίνητρα. Μόλις ο σκύλος κατανοήσει μια συμπεριφορά, οι ανταμοιβές τροφής μπορούν σταδιακά να μειωθούν και να αντικατασταθούν από έπαινο, παιχνίδια ή δραστηριότητες που ο σκύλος απολαμβάνει, όπως το να βγει έξω ή να παίξει ένα αγαπημένο παιχνίδι. Η εκπαίδευση χωρίς λιχουδιές είναι μια πέρα για πέρα δυσάρεστη εμπειρία για τον σκύλο μας, και ασφαλώς λιγότερο αποτελεσματική, καθώς δεν υπάρχει σαφές κίνητρο ή άμεση ανατροφοδότηση. Το σκυλί μπερδεύεται. Άλλη μία κλασική ανθρωποκεντρική θεώρηση των κινήτρων και της μάθησης, που αγνοεί τις θεμελιώδεις αρχές της θετικής ενίσχυσης μιας συμπεριφοράς.

Μύθος 4: Αφήστε τους σκύλους να τα βρουν όταν τσακώνονται.

Όχι. Οι περισσότεροι σκύλοι χρειάζονται βοήθεια για να διαχειριστούν κάποιες έντονες καταστάσεις «κοινωνικοποίησης». Επίσης, δεν είναι όλοι οι σκύλοι το ίδιο καλοί στην επίλυση συγκρούσεων. Κάποιοι ξεπερνούν τα όρια και μπορεί να γίνουν επικίνδυνοι: και για τους άλλους, και για τον εαυτό τους. Έτσι, είναι απολύτως αποδεκτό να παρέμβει ο ιδιοκτήτης τους. Ο οποίος ιδιοκτήτης πρέπει να έχει τον νου του στη βόλτα. Και πρέπει επίσης να είναι ικανός και σε θέση να παρατηρεί τυχόν σημάδια δυσφορίας: γρύλισμα, γάβγισμα, πάγωμα, γλείψιμο χειλιών, περίεργη ή ασυνήθιστη στάση σώματος, γύμνωμα δοντιών. Και δεν πρέπει να βγάζει βόλτα τον σκύλο του με το κινητό έξω από την τσέπη του. (Ή με τον σκύλο χωρίς λουρί, πράγμα που έτσι κι αλλιώς είναι παράνομο). Γενικά η επιθετικότητα στους σκύλους είναι η #1 αντίδραση στον φόβο, και όχι μια σταθερή κατάσταση θυμού. Κατ’ αυτά: να είστε πάντα σε εγρήγορση.

Μύθος 5: Δεν μπορείς να μάθεις νέα κόλπα σε ένα γέρικο σκύλο.

Όχι. Καμία σχέση. Απολύτως καμία σχέση. Οι σκύλοι προχωρημένης ηλικίας μπορούν να μάθουν πολλά καινούργια κόλπα. Σε πολλές περιπτώσεις, μάλιστα, οι ηλικιωμένοι σκύλοι είναι πολύ πιο συγκεντρωμένοι και πολύ πιο πρόθυμοι να ευχαριστήσουν τον ιδιοκτήτη τους από ό,τι τα ζωηρά κουτάβια που δεν τους κόβει και πολύ (να τα λέμε όλα), γεγονός που τους καθιστά εξαιρετικούς μαθητές. Η εκπαίδευση σε ένα σκυλί δεν γίνεται μόνο για να «διορθώσει» τη συμπεριφορά του και να μη μας κάνει ζημιές: είναι και μια εξαιρετική νοητική άσκηση που βοηθά στη διατήρηση της πνευματικής τους οξύτητας καθώς μεγαλώνουν: κάτι σαν το Σουντόκου για τους ανθρώπους. Η θετική ενίσχυση και η υπομονή εκ μέρους μας μπορεί να οδηγήσει σε εντυπωσιακά αποτελέσματα στην εκμάθηση νέων δεξιοτήτων από ηλικιωμένους σκύλους. Δεν χρειάζεται να πέφτουμε σε πλάνες σχετικά με τις γνωστικές ικανότητες των σκύλων μας. Η διά βίου μάθηση δεν έχει επινοηθεί μόνο για εμάς.

Μύθος 6: Η τιμωρία στην εκπαίδευση λειτουργεί πιο γρήγορα και αποτελεσματικά.

Όχι. Πελώριος μύθος. Οι τιμωρίες —πέραν τού ότι είναι βάρβαρες— έχουν σαν αποτέλεσμα αποκλειστικά και μόνο αυξημένο άγχος, στρες και πολύ μεγαλύτερη πιθανότητα ο σκύλος σας να πάψει να ανταποκρίνεται σε εντολές ή/και να συμπεριφερθεί επιθετικά. Δεν είναι άγνωστο, επίσης, ότι ο φόβος περιορίζει τις δυνατότητες μάθησης σε ανθρώπους, σκύλους, και γενικά σε όλα τα ζώα. Οι πιο αποτελεσματικές μέθοδοι εκπαίδευσης είναι αυτές που βασίζονται στην ανταμοιβή — και μάλιστα είναι αυτές που δεν έχουν καθόλου ανεπιθύμητες παρενέργειες. Η επιμονή στην τιμωρητική εκπαίδευση αντανακλά την ελλιπή εκ μέρους μας κατανόηση της ψυχολογίας της μάθησης (όχι στα ζώα, αλλά γενικά). Καμία τιμωρία δεν αντιμετωπίζει αυτό που λέμε «υποκείμενη αιτία» (π.χ. τον φόβο ή το άγχος), ενώ πάντα μα πάντα βλάπτει την ευζωία του σκύλου. Προφανώς, ταυτόχρονα υπονομεύει την εμπιστοσύνη του στον άνθρωπό του. Δεν έχουμε δηλαδή μόνο έναν λιγότερο προβλέψιμο σκύλο, αλλά και έναν δυστυχισμένο σκύλο.

Μύθος 7: Το κούνημα της ουράς σημαίνει πάντα χαρά.

Όχι. Αυτή είναι η πιο κοινή παρεξήγηση αναφορικά με τα σκυλιά. Το κούνημα της ουράς μπορεί πράγματι να υποδηλώνει χαρά, ικανοποίηση, προσμονή και ευτυχία, αλλά μπορεί επίσης να σημαίνει νευρικότητα, διέγερση, αβεβαιότητα — ή ακόμη και επιθετικότητα. Η σημασία του κουνήματος της ουράς εξαρτάται από διάφορους παράγοντες (την ταχύτητα, τον ρυθμό κλπ.). Για παράδειγμα, ένα στακάτο κούνημα δεξιά-αριστερά με την ουρά σηκωμένη μπορεί να υποδηλώνει εγρήγορση ή επιθετικότητα, ενώ ένα χαμηλό, αργό κούνημα σημαίνει συνήθως υποταγή. Αν η ουρά είναι πάνω από τη ράχη του ζώου, τα πράγματα ίσως να είναι τεταμένα, ενώ αν πέφτει χαμηλότερα από τη ράχη του σημαίνει αβεβαιότητα ή χαλάρωση. Γενικά, το κούνημα της ουράς από μόνο του δεν μας δίνει να καταλάβουμε και πολλά πράγματα: πρέπει να βλέπουμε όλο το σώμα του σκύλου μας. Η γλώσσα του σώματός του δεν είναι πολύ σύνθετη, αλλά δεν είναι και τρομερά απλή. Όμως μπορεί να τη διδαχτεί κανείς. Σε κάθε περίπτωση, δεν είναι έξυπνο να υπεραπλουστεύουμε τα πράγματα. Η επικοινωνία των σκύλων είναι πολύπλοκη, και σπανίως μονοδιάστατη. Οι παρερμηνείες ως προς το κούνημα της ουράς ίσως οδηγήσουν σε επικίνδυνες καταστάσεις. Η αποτελεσματική επικοινωνία, από την άλλη, ενισχύει τον δεσμό μας μαζί του, και βέβαια την αμοιβαία κατανόηση.

Μύθος 8: Το γάβγισμα είναι ο κύριος τρόπος επικοινωνίας των σκύλων.

Όχι. Άλλη μία κοινή παρεξήγηση. Γενικά, οι άνθρωποι τείνουμε (ακόμα) να παραβλέπουμε το λεπτομερές φάσμα της γλώσσας του σώματος και των συμπεριφορικών σημάτων που χρησιμοποιούν οι σκύλοι για να μεταδώσουν τα συναισθήματά τους, τις προθέσεις τους και τις αντιδράσεις τους σε διάφορες καταστάσεις. Η στάση του σώματος ενός σκύλου, η θέση των αυτιών, η διαστολή της κόρης των ματιών, οι εκφράσεις του προσώπου κ.τ.π. προσφέρουν πολλές και κρίσιμες πληροφορίες για την ψυχική του κατάσταση και τις ανάγκες του. Απλούστατα, όταν εστιάζουμε μόνο στις φωνητικές εκδηλώσεις, παραβλέπουμε όλες τις άλλες. Ένα κάπως διαφορετικό παράδειγμα: το χασμουρητό του σκύλου μπορεί να σημαίνει νύστα ή κούραση, αλλά τις περισσότερες φορές είναι ένδειξη στρες ή άγχους απέναντι σε άγνωστες ή άβολες καταστάσεις. Και πάλι, ο μύθος του γαβγίσματος ως κύριου τρόπου επικοινωνίας αντανακλά μια ανθρωποκεντρική προκατάληψη στην επικοινωνία, καθώς εμείς δίνουμε πάντα προτεραιότητα στις φωνητικές εκδηλώσεις, έχοντας απολέσει, ή εγκαταλείψει, την παλιά μας φαρέτρα των μη λεκτικών σημάτων. Για μια αρμονική συνύπαρξη, είναι απαραίτητο να εκπαιδευτούμε στις λεπτομέρειες της συμπεριφοράς και της γλώσσας του σώματος του σκύλου μας.

Μύθος 9: Οι σκύλοι έχουν έμφυτη ικανότητα να κατανοούν την ανθρώπινη γλώσσα.

Όχι. Πελώρια παρεξήγηση. Οι σκύλοι μπορούν μεν να μάθουν πώς να ανταποκρίνονται σε συγκεκριμένες λεκτικές εντολές μέσω της εκπαίδευσης, αλλά η αποτελεσματική επικοινωνία μαζί τους βασίζεται κατά 90% στην κατανόηση και την ανταπόκριση σε ΜΗ λεκτικά σήματα. Σε αντίθεση με εμάς, οι σκύλοι είναι εξαιρετικοί στο να διαβάζουν τη γλώσσα του σώματός μας, τις εκφράσεις του προσώπου μας και τον τόνο της φωνής μας. Καταλαβαίνουν τι έχουμε και αν μας απασχολεί κάτι, με μια ματιά. Η εκπαίδευση τους βοηθά να συσχετίζουν συγκεκριμένες λέξεις με συγκεκριμένες ενέργειες («σήκω», «κάτσε», «έλα» κλπ.), αλλά ας μη νομίζουμε ότι κατανοούν τη σύνταξη ή το νόημα των προτάσεων με τον ίδιο τρόπο που το κάνουμε εμείς. Και πάλι, όλο αυτό δείχνει την ανθρώπινη τάση να αποδίδουμε στους σκύλους ικανότητες που μοιάζουν με τις δικές μας, αγνοώντας τις πραγματικές τους γνωστικές και επικοινωνιακές δεξιότητες, που —αν τις ξέραμε— ίσως και να μας φαίνονταν έως και καταπληκτικές. Υπάρχει όμως και κάτι άλλο εδώ: η προσδοκία ότι οι σκύλοι κατανοούν αυτά που τους λέμε, οδηγεί συχνά σε απογοήτευση (δική μας) και αναποτελεσματική εκπαίδευση (του σκύλου μας). Πρέπει να καταλάβουμε ότι η επικοινωνία είναι μια αμφίδρομη διαδικασία: δεν πρέπει μόνο εκείνοι να μας καταλαβαίνουν· οφείλουμε να τους καταλαβαίνουμε και εμείς.

Μύθος 10: Το κούρεμα με την ψιλή ενός μακρύτριχου σκύλου το καλοκαίρι τον κρατάει πιο δροσερό.

Όχι. Για όνομα του καλού Θεού. Το τρίχωμα ενός σκύλου —η τρίχα, το μαλλί, η γούνα του— λειτουργεί σαν φυσικό σύστημα ελέγχου του κλίματος, παρέχοντας μόνωση για να τον κρατάει ζεστό τον χειμώνα και δροσερό το καλοκαίρι. Το ξύρισμα (!!!) του τριχώματος διαταράσσει αυτή τη φυσική διαδικασία και αυξάνει τρομερά την ευαισθησία του σκύλου στην ηλιακή ακτινοβολία. Οι σκύλοι δροσίζονται κυρίως με το λαχάνιασμα, όχι με την εφίδρωση όπως οι άνθρωποι. Τα σκυλιά δεν ιδρώνουν: μόνο στα πέλματά τους έχουν ιδρωτοποιούς αδένες. Το τρίχωμα όμως του σκύλου τού παρέχει επαρκή προστασία από τις βλαβερές επιδράσεις του ήλιου και των ακτίνων UV. Ακόμη ένας μύθος που προέρχεται από την ανθρώπινη λογική και τις δικές μας ανάγκες για δροσιά, χωρίς να λαμβάνει υπόψη τη φυσιολογία του σκύλου. Στην πραγματικότητα το κούρεμα με την ψιλή μπορεί να οδηγήσει στα αντίθετα από τα επιθυμητά αποτελέσματα: μπορεί να οδηγήσει σε υπερθέρμανση, σε ηλιακά εγκαύματα και σε δερματικά προβλήματα. Τα σκυλιά χρειάζονται τη φυσική τους μόνωση. Και εμείς χρειαζόμαστε την ενστάλαξη μέσα μας λίγο περισσότερης λογικής. Οι ανθρώπινες λύσεις είναι επιβλαβείς για τα ζώα.

Υπάρχουν επίσης πολλοί μύθοι σχετικά με την υγεία, τη φυσιολογία, τη διατροφή και το βάρος των σκύλων. Δεν θα τους αναλύσουμε, γιατί είναι καλό όλα αυτά τα θέματα να τα συζητάτε αποκλειστικά και μόνο με τον κτηνίατρο που εμπιστεύεστε. Και όχι σε ένα Ημερολόγιο. Ωστόσο, νά ορισμένοι:

• Η ζεστή, ξηρή μύτη σημαίνει ότι ο σκύλος είναι άρρωστος. Όχι, η θερμοκρασία και η υγρασία της μύτης ενός σκύλου ποικίλλει μέσα στην ημέρα.
• Αν ο σκύλος μας φάει γρασίδι σημαίνει ότι είναι άρρωστος. Όχι, οι σκύλοι μπορεί να τρώνε γρασίδι για διάφορους λόγους: από πλήξη, από περιέργεια, ή για βοήθημα στην πέψη. Ή μπορεί απλά να το βρίσκουν νόστιμο!
• Το στόμα ενός σκύλου είναι καθαρότερο από του ανθρώπου. Όχι, τα στόματά τους δεν είναι «καθαρότερα» — είναι απλώς διαφορετικά, καθώς φιλοξενούν ένα διαφορετικό σύνολο βακτηρίων. Προσοχή λοιπόν!
• Οι σκύλοι τρώνε μόνο κρέας. Όχι, οι σκύλοι είναι παμφάγα ζώα, όχι σαρκοφάγα, και χρειάζονται ένα ισορροπημένο μείγμα πρωτεϊνών, λιπών και υδατανθράκων ως μέρος της καθημερινής τους διατροφής. Εκτός από το κρέας, ο σκύλος χρειάζεται άμυλα, λαχανικά και φρούτα.
• Οι ωμές δίαιτες είναι καλύτερες από την ξηρά τροφή. Όχι, δεν είναι πια λύκοι, το πεπτικό τους σύστημα άλλαξε απολύτως, οι σύγχρονοι σκύλοι είναι εντελώς διαφορετικοί από τους άγριους προγόνους τους, και η έρευνα δεν έχει δείξει κανένα όφελος από την ωμή διατροφή. Το αντίθετο ισχύει.
• Τα υποπροϊόντα (by-products) στις τροφές σκύλων είναι κακά πράγματα. Όχι, τα παραπροϊόντα και τα υποπροϊόντα είναι απλώς μέρη ενός ζώου που οι άνθρωποι δεν τρώνε συνήθως, όπως χόνδροι, κόκαλα, διάφορα όργανα κλπ. Είναι όμως απολύτως υγιεινά και θρεπτικά για τους σκύλους.
• Όλες οι ξηρές τροφές είναι ασφαλείς και διατροφικά πλήρεις. Όχι, δεν πληρούν όλες οι κροκέτες τα πρότυπα που καθορίζονται από τους κατά τόπους οργανισμούς. Εξ ου και υπάρχουν πολύ φτηνές, φτηνές, μέτριες, ακριβές, και πολύ ακριβές τροφές.
• Αν ένας σκύλος ασκείται αρκετά, μπορεί να φάει όσο θέλει. Όχι, η πρόσληψη θερμίδων είναι ο πιο σημαντικός παράγοντας για τη διατήρηση της σωστής κατάστασης του σώματος, και καμία «ποσότητα» άσκησης δεν θα αντισταθμίσει την υπερβολική πρόσληψη θερμίδων.

Η διάλυση των μύθων για τους σκύλους είναι ένα κρίσιμο βήμα προς την οικοδόμηση μιας βαθύτερης, πιο ουσιαστικής και πιο αρμονικής σχέσης μαζί τους. Δεν πρέπει να ξεχνάμε πως ΒΑΣΙΚΟ μέλημά μας είναι να περνάει ο σκύλος μας καλά (και συνεκδοχικά και εμείς). Έτσι, η επιλογή αξιόπιστων πηγών είναι ιδιαιτέρως κρίσιμη: στο διαδίκτυο βρίσκει κανείς άπειρες έγκυρες πληροφορίες — και ακόμη περισσότερες εντελώς λανθασμένες. Να συμβουλεύεστε μόνο ειδικούς: κτηνιάτρους και πιστοποιημένους εκπαιδευτές.

* * *

Λοιπόν; Ποια φυλή σκύλου σού ταιριάζει; Ή μήπως καμία;

Υπάρχουν κάπου εκατό αναγνωρισμένες ράτσες, κάμποσες ακόμη που, τρόπον τινά, είναι υπό διαμόρφωση, και όλων των ειδών τα ημίαιμα σκυλιά — σκυλιά που μέσα τους θα δεις χαρακτηριστικά από ένα θηρίο τύπου Αγίου Βερνάρδου και ταυτόχρονα από ένα Μαλτέζ. Υπάρχουν σκυλιά που χωρούν στην παλάμη σου, και σκυλιά που ασφυκτιούν σε ένα μικρό διαμέρισμα. Σκυλιά που απαιτούν μία έντονη, δίωρη ή και τρίωρη μεγάλη βόλτα γεμάτη δραστηριότητες —εκτός από τις υπόλοιπες καθημερινές βόλτες που γίνονται για όλους τους προφανείς λόγους— και σκυλιά που αγαπούν την καθιστική ζωή και πιστεύουν πως το Netflix επινοήθηκε για εσάς τους δυο.

Υπάρχουν σκυλιά που δεν θα θέλατε να ζείτε μαζί τους γιατί δεν έχετε καμία όρεξη, και καμία δυνατότητα, να προσαρμόσετε τη ζωή σας και την καθημερινότητά σας στις ανάγκες τους. Προφανώς, άρα, δεν θα επιλέξετε ένα τέτοιο σκυλί. Εκτός τού ότι δεν θα ήταν σωστό ή και έξυπνο, δεν υπάρχει καμία περίπτωση να μην το μετανιώσετε. Θα το μετανιώσετε εκατό τοις εκατό. Και, αναφορικά με εκείνα, απλώς θα είναι σκλάβοι μιας κατάστασης που όσο ζουν θα αδυνατούν να τη διαχειριστούν.

Δεν είστε ο άνθρωπος που θα έπαιρνε ένα σκύλο για να τον πάει σε μια μάντρα, να τον δέσει σε μια αλυσίδα με μια κούπα νερό δίπλα και να τον αφήσει εκεί για να «υπάρχει», σαν ένα είδος δέντρου με πόδια.

Οπότε, Ναι, αλλά τι σκυλί σού ταιριάζει;

Αυτό είναι το μεγάλο ερώτημα, αφ’ ης στιγμής έχετε καταλήξει με απόλυτη σιγουριά πως είστε αποφασισμένοι να προχωρήσετε σ’ αυτή τη μείζονα αλλαγή στη ζωή σας.

Ποιο σκυλί; Ποια ράτσα; Τι μεγέθους; Τι χαρακτήρα; Με τι ανάγκες;

Η απάντηση δεν είναι εύκολη. Γιατί, λέγοντας ανάγκες, εννοούμε προφανώς αρχικά τις ανάγκες του σκύλου, αλλά και τις δικές σας. Πρέπει να συμπλέουν. Το επαναλαμβάνουμε: πρέπει να έχετε παρόμοια ενδιαφέροντα. Δεν λέμε να σας αρέσουν τα ίδια βιβλία και τα ίδια κινηματογραφικά είδη, αλλά και πάλι κάτι τέτοιο υπονοούμε.

Πρόκειται για τη ζωή σας· και για τη ζωή του σκύλου σας. Θα είστε μαζί, καλώς εχόντων των πραγμάτων, για τα επόμενα περίπου δεκαπέντε χρόνια. Δεκαπέντε χρόνια είναι πολλά — κι ας μην τα χόρτασε ποτέ κανείς: ούτε ο σκύλος, ούτε ο άνθρωπός του.

Σταθμίστε προσεκτικά αυτή την παράμετρο. Δείτε πόσες ώρες την ημέρα μπορείτε να αφιερώνετε στον τριχωτό σύντροφό σας, και πόσο δραστήριες θα είναι αυτές οι ώρες. Μάθετε τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα της ράτσας που από παιδί σάς φαίνεται πιο ξεχωριστή, και δείτε αν μπορείτε, και αν θα μπορείτε πάντα, να κινείστε σύμφωνα με τις ανάγκες της — και αυτό κάθε μέρα της ζωής σας. Ακούγεται σαν πολύ πιο σημαντικό από την αγορά ενός καινούργιου αυτοκινήτου, για τον εξής απλούστατο λόγο: είναι πολύ πιο σημαντικό από την αγορά ενός καινούργιου αυτοκινήτου.

Αλλά πριν από οτιδήποτε άλλο κάντε μία μικρή «έρευνα αγοράς».

Για παράδειγμα, μάθετε πρώτα-πρώτα αν επιτρέπονται σκυλιά στην πολυκατοικία σας. Μπορεί να μη σας έχει περάσει από το μυαλό, και καλώς δεν σας πέρασε (καθώς ο νόμος το επιτρέπει), αλλά ίσως οι ένοικοι να έχουν συμφωνήσει από κοινού σε μία τέτοια απόφαση (και, άρα, να έχετε καθημερινούς τσακωμούς).

Δείτε επίσης πόσο χοντροί είναι οι τοίχοι του σπιτιού σας: μήπως είναι «χάρτινοι»; Μήπως ένα κρεσέντο γαβγίσματος μπορεί να τους διαπεράσει και να σημαδευτείτε για πάντα με τη στάμπα του ενοχλητικού γείτονα; Εάν ναι, απλώς δεν μπορείτε να πάρετε ένα σκυλί που γαβγίζει δυνατά και συχνά. Δεν υπάρχει εκπαίδευση «μη γαβγίσματος». Το γάβγισμα είναι φυσική ανάγκη τού κάθε σκύλου, και δεν τιθασεύεται. Οπότε, αν είναι να γαβγίσει, θα γαβγίσει. Ιδίως αν στρεσαριστεί από τις πολλές ώρες που θα μένει μόνος.

Δείτε επίσης πόσο μαδάει το σκυλί που έχετε στο μυαλό. Γιατί τα σκυλιά, εκτός από αυτά που χρειάζονται κούρεμα (ένα απλό κουρεματάκι, όχι ξύρισμα…), μαδάνε — όλα. Απλώς άλλα μαδάνε πολύ, και άλλα ακόμη περισσότερο. Σκεφτείτε πως θα ζείτε πλέον σε ένα περιβάλλον γεμάτο τρίχες. Τις οποίες θα πρέπει να καθαρίζετε: διαρκώς, κάθε μέρα, και πάντα: οι τρίχες πέφτουν και τα Σαββατοκύριακα, και τις αργίες. Μπορείτε να τα βγάλετε πέρα; Είστε καλοί στην καθαριότητα; Μήπως τυχαίνει να είστε υποχόνδριοι; Μήπως είστε ακόμη και αλλεργικοί;

Ναι, πάντα θέλατε ένα λυκόσκυλο. Οι γερμανικοί ποιμενικοί είναι όμορφοι και δυνατοί, και η χάρη τους είναι ζηλευτή. Όμως οι γερμανικοί ποιμενικοί απαιτούν ένα καθημερινό δίωρο, ή περίπου, έντονης άσκησης: πρέπει να βγαίνετε μαζί τους, βρέξει-χιονίσει, για μακριούς περιπάτους, με μπαλάκια, φρίσμπι και ό,τι άλλο προβλέπεται. Και βέβαια όχι στον δρόμο. Ο δρόμος δεν είναι κάτι που μπορεί να καταλάβει ο γερμανικός ποιμενικός (και μία μακρά σειρά από ράτσες με παρόμοια χαρακτηριστικά). Ο δρόμος είναι βαρετός και αστείος για τον γερμανικό ποιμενικό. (Για να μην πούμε πόσο επικίνδυνος είναι). Αυτός ο τύπος θέλει πάρκο. Μεγάλο πάρκο. Και μάλιστα θέλει πάρκο όπου δεν πολυπηγαίνουν παιδιά. Κανείς γονιός δεν αισθάνεται και πολύ άνετα όταν βλέπει ένα λυκόσκυλο σαράντα κιλών να τρέχει με εκατό χιλιόμετρα την ώρα για να πιάσει ένα ιπτάμενο μπαλάκι, την ίδια στιγμή που ανάμεσα στην κινούμενη τριχωτή αστραπή και το μπαλάκι τυχαίνει να βρίσκεται το παιδί του.

Έχετε ένα τέτοιο μεγάλο πάρκο κοντά στο σπίτι σας; Είστε αθλητικός τύπος; Γιατί θα χρειαστεί να τρέχετε και να ασκείστε κι εσείς μαζί με τον σκύλο σας. Είστε μήπως δρομέας; Πολύ καλά, γιατί μπορείτε να του μάθετε να τρέχετε μαζί, πλάι-πλάι. Δεν είστε; Ξανασκεφτείτε το: εκείνος είναι. Θέλει λιβάδια, στην καλύτερη περίπτωση.

Μήπως λοιπόν να «περιοριζόσασταν» σε μία πιο μικρόσωμη ράτσα;

Όχι απαραίτητα.

Πολλά μικρά, ή και μικροσκοπικά σκυλιά, είναι ακόμη πιο δραστήρια από έναν επιβλητικό σκύλο-αθλητή. Πολλοί μικρόσωμοι σκύλοι ασφυκτιούν σε ένα διαμέρισμα. Δεν μπορούν να το καταλάβουν. Δεν τους χωράει ο τόπος. Απαιτούν άσκηση και μία σειρά από έντονες δραστηριότητες. Είναι στη φύση τους. Όπως στη δική σας φύση είναι, ενδεχομένως, το να κάθεστε με ένα βιβλίο ή ένα κινητό στο χέρι, όπως ακριβώς κάνετε και τώρα. Το «σκυλάκι» σας θα θέλει κατά πάσα πιθανότητα να σας πάρει αυτό το βιβλίο ή το κινητό από το χέρι, να τα κάνει μικρά-μικρά κομματάκια και να βγει έξω μαζί σας για να κάνει παρκούρ. Είστε έτοιμοι να κάνετε παρκούρ μαζί του;

Όχι, δεν είστε.

Γι’ αυτό ψάξτε. Μάθετε. Ανάμεσα στις πολλές ανοησίες που υπάρχουν εκεί μέσα, το ίντερνετ είναι ένας θησαυρός γενικώς, αλλά ειδικά για το θέμα μας είναι ένας ανεκτίμητος βοηθός: θα μάθετε τα πάντα για όποια ράτσα σάς ενδιαφέρει. Ποια είναι τα χαρακτηριστικά τους. Τι θέλουν. Τι απαιτούν. Πόσο πρέπει να ασκούνται και να παίζουν. Πόσο, και πόσο έντονα, γαβγίζουν. Νά κάτι ακόμη: τα μικρά σκυλιά γενικώς γαβγίζουν πιο δυνατά, πιο έντονα και πιο συχνά από τα μεγάλα. Το κάνουν ακριβώς γιατί ξέρουν πως είναι μια σταλιά και πως μόνο έτσι θα τα πάρει από φόβο ο «εχθρός».

Ένα τσιουάουα που χωράει στην τσέπη σας μπορεί να ξεσηκώνει την πολυκατοικία με τις φωνές του. Γενικά τα τσιουάουα είναι πιο θορυβώδη από τους ρινόκερους. Δεν θα παίρνατε, μάλλον, έναν ρινόκερο στο σπίτι σας, καθώς τούς αποκλείει ρητά ο κανονισμός της πολυκατοικίας σας, αλλά και γιατί δεν χωράει μια λίμνη στο καθιστικό σας. Ίσως να αποκλείατε, για παρόμοιους λόγους, κι αυτό το γενικά πολύ χαριτωμένο τσιουάουα.

Μάθετε με κάθε λεπτομέρεια τα πάντα για τις ράτσες των σκύλων που σκεφτόσαστε ότι θα σας ταίριαζαν. Πάρτε ένα μπλοκ και γράψτε σε μία στήλη τις δέκα πρώτες φυλές που αγαπάτε περισσότερο. Και σημειώστε δίπλα τα χαρακτηριστικά τής κάθε μίας σε τέσσερις-πέντε πολύ συγκεκριμένους τομείς: δραστηριότητες, άσκηση, μάδημα, γάβγισμα, τυπικές ασθένειες κ.ο.κ.

Με αυτόν τον τρόπο θα καταλήξετε στην ιδεώδη ράτσα για εσάς.

Που, εντέλει, μπορεί να μην είναι «ράτσα». Μπορεί να είναι ένα ημίαιμο σκυλί από το καταφύγιο ζώων που ακολουθείτε στο Facebook. To «Adopt, don’t buy» δεν είναι ένα σύνθημα που βγήκε τυχαία.

Αν όμως αποφασίσετε κάτι τέτοιο, να είστε σίγουρος για ένα πράγμα: θα το ερωτευτείτε αυτό το σκυλί. Όχι εκατό τοις εκατό, αλλά χίλια τοις εκατό. Πάντα θα είστε ερωτευμένοι με τα σκυλιά σας, αλλά πώς να το κάνουμε τώρα: πάντα θα είστε πολύ περισσότερο ερωτευμένοι με ένα «μπασταρδάκι». Έτσι πάνε αυτά: είναι νομοτέλεια.

Αλλά, από την άλλη, ποτέ δεν θα είστε σίγουροι, όχι για τον χαρακτήρα του (μέσα σε κάθε φυλή οι χαρακτήρες των σκύλων μπορεί να είναι διαμετρικά αντίθετοι), αλλά για τα πολύ γενικά χαρακτηριστικά του. Πράγμα που δυσχεραίνει κάπως («κάπως»: δηλαδή όχι πολύ) τα πράγματα…

Αν μη τι άλλο, ας είστε προετοιμασμένοι για πολλές, ευχάριστες, μεγάλες (και μεγαλειώδεις) βόλτες. Κάνουν καλό στον δραστήριο σκύλο σας, και κάνουν καλό και σε εσάς. Ήσασταν καθιστικός τύπος; Κανένα πρόβλημα: ήρθε η ώρα να γίνετε άλλος άνθρωπος. Ήρθε η ώρα να γίνετε, αν όχι αθλητής, τουλάχιστον ένας πεζοπόρος ολκής.

Ο σκύλος σας δεν θα αλλάξει. Δεν μπορεί να αλλάξει. Και, αν το κάνει, δεν θα έχει αλλάξει στ’ αλήθεια: απλώς θα υπομένει.

Γι’ αυτό, αλλάξτε εσείς. Κάντε αυτό το δώρο στον εαυτό σας.

(Χρησιμοποιήθηκε απόσπασμα από το βιβλίο «Πήραμε σκύλο», εκδ. Κλειδάριθμος).

* * *

ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΗΣ ΗΜΕΡΑΣ

Σεντρίκ Σαπέν-Ντεφούρ, «Η μυρωδιά του μετά τη βροχή» (μετάφραση Ρένα Χειλά, Εκδόσεις Κόκκινη Κλωστή Δεμένη)

Οι περισσότεροι σκύλοι πεθαίνουν πριν από εμάς. Κι αυτό είναι καλό: εάν συνέβαινε το αντίθετο, θα είχαμε μερικά εκατομμύρια σκύλους να τριγυρνούν στους δρόμους με μια τρύπα στην καρδιά και ένα μεγάλο, πελώριο, γκρίζο «γιατί» στη θέση της: «Γιατί με άφησε». Επειδή οι σκύλοι δεν ξέρουν τι πάει να πει θάνατος. Εμείς το ξέρουμε καλά, και όσο περνούν τα χρόνια το μαθαίνουμε όλοι ακόμη καλύτερα. 

Δεν μπορούμε να κάνουμε κάτι για το πένθος μας, από την άλλη. Ο θάνατος είναι κάτι που ξεπερνά την κατανόησή μας. Κι αν όμως πάλι —νά ένα πελώριο παράδοξο— ο θάνατος ενός ανθρώπου μάς στοιχίζει όσο τίποτε, ο θάνατος του σκύλου μας μας ρίχνει στα πατώματα. Μα… πώς γίνεται αυτό; Είναι φυσιολογικό; Είναι… ανθρώπινο;

Ναι, είναι. Οι περισσότεροι άνθρωποι που ζουν δίπλα ή γύρω μας —όχι ένα παιδί, όχι ένας σύντροφος, όχι ένας γονιός— ζουν τη δική τους ζωή. Δεν ζουν τη δική μας. Δεν τους βλέπουμε διαρκώς. Δεν είμαστε μαζί κάθε μέρα, όλη μέρα. Με τα σκυλιά μας όμως είμαστε. Και τα σκυλιά μας ζουν τη δική μας ζωή. Τα ξέρουμε από δύο μηνών, και σήμερα που εκείνο το κουταβάκι πέθανε —γιατί πάντα μένει ένα κουταβάκι— καταλαβαίνουμε πως ήταν δέκα, δεκατρία, δεκάξι χρόνια κοντά μας. Μαζί μας. Δίπλα μας. Πάνω μας. Ήταν εμείς. Όταν πεθαίνει ο σκύλος μας, πεθαίνει ο εαυτός μας.

Γι’ αυτό και δεν είναι εύκολο. Και γίνεται ακόμη δυσκολότερο από το γεγονός ότι μ’ αυτό το πλασματάκι δεν ανταλλάξαμε ποτέ μια κακή κουβέντα. Γιατί αυτό το πλασματάκι απλώς μάς αγαπούσε. Ζούσε για εμάς. Δεν μας ήλεγξε ποτέ. Ήταν πάντα εκεί, χωρίς να αλλάξει ποτέ θέσεις και οπτική για τη ζωή, το σύμπαν και τα πάντα, ούτε στο τόσο. Άντε να τα βγάλεις πέρα μ’ αυτό τώρα εσύ. Άντε να τα βγάλεις πέρα.

Ο Σεντρίκ Σαπέν-Ντεφούρ, βέβαια, τα ξέρει όλα αυτά. Και πολλά περισσότερα. Και μιλά γι’ αυτά με έναν τρόπο που λες και ψιθυρίζει απευθείας στην καρδιά σου. Ή και φωνάζει μερικές φορές. Ή και αναστενάζει. Βαριά. Δεν θα βρείτε εύκολα να διαβάσετε άλλο βιβλίο που να μιλά με τόση γνώση, τόση οξυδέρκεια και ενσυναίσθηση για τον μοναδικό δεσμό που σχηματίζεται ανάμεσα σε έναν άνθρωπο και έναν σκύλο. Είναι μια ωδή στην αγάπη και στη φιλία τους, που ξεπερνά γλωσσικά προβλήματα και άλλα τέτοια ταπεινά πράγματα.

Επίσης, δεν είναι ένα βιβλίο που το διαβάζεις ξέροντας πάνω-κάτω τι θα βρεις στις σελίδες του. Όχι: θα βρεις αναπάντεχα πολύ περισσότερα. Είναι τρομερό το πώς μιλά αυτός ο ευλογημένος άνθρωπος για την εξέλιξη του ίδιου πλάι στον σκύλο του (και τανάπαλιν). Και είναι σπαρακτικό να τον διαβάζεις όταν μιλά —με τόση ειλικρίνεια και αμεσότητα— για τον θάνατό του. Για την τρύπα που άνοιξε στο στήθος του.

Διόλου τυχαία, το βιβλίο πούλησε 500.000 αντίτυπα μόνο στη Γαλλία. Μεταφράστηκε, δε, σε εφτά γλώσσες. Και όλοι λένε: «Ναι, όσοι είχαν σκύλο, και τον έχασαν, δεν πρέπει να το χάσουν. Μα δεν χρειάζεται να αγαπάς με πάθος τα σκυλιά για να αγγίξουν την καρδιά σου αυτά τα δεκατρία χρόνια κοινής ζωής».

• Διαβάστε ένα χαρακτηριστικό απόσπασμα από το βιβλίο:

Τώρα είμαστε στο δάσος. Κοιτάζω τον Ουμπάκ που αγωνίζεται να περπατήσει στη χιονισμένη πλαγιά. Εδώ το έδαφος κάνει πτυχές. Θα μπορούσε να ζει μ’ έναν ψαρά στις όχθες της λίμνης του ή μ’ έναν αμπελουργό μέσα στις αράδες των αμπελιών του, όμως θα ζήσει στο βουνό. Φυσικά και θα του επιβάλω τις βασικές μου αρχές, τα θέλω μου και τις μεταβολές τους, ο τρόπος της ζωής μου θα τον διαμορφώσει, τον ντετερμινισμό που αλλού τον πολεμώ, εδώ τον ασπάζομαι. Νά λοιπόν που έχω αναλάβει ως επικεφαλής των μεταμορφώσεών του. Ο Καρτέσιος έχει κάνει λάθος, τα ζώα δεν είναι όντα που διέπονται από μια καθολική αρχή που κατευθύνει τις πράξεις τους και τον χαρακτήρα τους. Τα έμφυτα χαρακτηριστικά δεν κυριαρχούν απόλυτα και το να ξεχωρίζεις δεν είναι προνόμιο του μοναδικού, λογικού και σκεπτόμενου ανθρώπου, ό,τι κι αν ισχυρίζεται αυτός. Ο Ουμπάκ, ανάλογα με το ό,τι κάνει, ό,τι αντιληφθεί και ό,τι βιώσει, ανάλογα με την περιοχή όπου ζει, θα διαφέρει από τα έντεκα αδέρφια του ως προς τη μοίρα του καθενός, και σ’ αυτό το περιβάλλον, των ανεξιχνίαστων απαιτήσεων και υποχρεώσεων, θα είμαι εγώ ο πρωταγωνιστής.

• Νά και το οπισθόφυλλο:

Ήταν ένας ατημέλητος σκύλος, 45 κιλών, ένα μπουβιέ μπερνουά (ορεινός σκύλος της Βέρνης) με φουντωτή ουρά, που την κουνούσε συνεχώς, γεμάτος περιέργεια για όλα τα πράγματα στη φύση και συγκλονιστικό ενθουσιασμό όταν ερχόταν η ώρα για την καθημερινή βόλτα κοντά στο σπίτι του στις Άλπεις. Ο Ουμπάκ, αυτό είναι το όνομά του (η αναζήτηση του σωστού ονόματος είναι μια περιπέτεια από μόνη της), δεν είναι ο κεντρικός χαρακτήρας αυτού του βιβλίου· ο συγγραφέας Σεντρίκ Σαπέν-Ντεφούρ, ο κύριός του, ακόμη λιγότερο. Ο ήρωας είναι ο δεσμός τους. Αυτός ο μοναδικός, προφανής δεσμός που, για όσους τον έχουν εξερευνήσει, ξεπερνά τόσες άλλες σχέσεις. Μια ιστορία αγάπης, ζωής και θανάτου. Το ζώο, καθώς μεγαλώνει, καταλαμβάνει όλο και πιο σημαντικό χώρο στην καθημερινότητα του αφηγητή. Κάποιες στιγμές ξεχνάς πως ο Ουμπάκ είναι σκύλος. Βλέπεις μόνο δυο πλάσματα να αγαπιούνται τόσο απλά και αληθινά. Μια αγάπη χωρίς λόγια, ανεπανάληπτη, μυστηριακή. Μια ζωή έντονη, ανήσυχη, γελαστή, όπου όλα κυλούν πιο γρήγορα και πρέπει να κρατήσεις την κάθε στιγμή. Και μετά ο θάνατος, που αρνείσαι να αποδεχτείς, μα που αποτελεί όλη την ουσία της ύπαρξης. Μένει αυτό το καταραμένο κενό. Αυτά τα νύχια που θαρρείς πως ακούς ακόμα στο πάτωμα, κι αυτή η μυρωδιά που, παρά τη βροχή, έχει για πάντα χαθεί.

• Και ένα μικρό βιογραφικό του συγγραφέα:

Ο Σεντρίκ Σαπεν-Ντεφούρ, καθηγητής φυσικής αγωγής και λάτρης των βουνών, έγραψε το βιβλίο «Son odeur après la pluie» («Η μυρωδιά του μετά τη βροχή»), όχι μόνο ως φόρο τιμής στη βαθιά αγάπη που νιώθουν οι άνθρωποι για τα κατοικίδιά τους, αλλά και ως μέσο έκφρασης της τεράστιας θλίψης που νιώθει κάποιος μετά τον θάνατο του σκύλου του, όταν το μόνο που του έχει απομείνει από τον πιο πιστό του φίλο είναι ένα κολάρο και οι τρίχες που ακόμα δεν έχουν μαζευτεί. Ο συγγραφέας πιστεύει ότι, όπως ακριβώς μιλάμε για τον δεσμό που μπορούμε να αναπτύξουμε με έναν σκύλο, οφείλουμε να μιλάμε και για τη θλίψη που αισθανόμαστε όταν εκείνος φεύγει από τη ζωή μας, αφού εξ ορισμού ζει λιγότερα χρόνια από τους ανθρώπους. Αυτή η αναλογία, 7 σκυλίσια χρόνια προς 1 ανθρώπινο, είναι πολύ σκληρή για όσους έχουν βάλει ένα ζώο στη ζωή τους και στην καρδιά τους, και η φράση «Θα πάρεις κάποιο άλλο», παρότι λέγεται σαν παρηγοριά, είναι απαίσια, λέει ο συγγραφέας που ακόμα θυμάται με νοσταλγία τον Ουμπάκ του.

Βρείτε το στο βιβλιοπωλείο της γειτονιάς σας, ή όπου αλλού σάς αρέσει να προμηθεύεστε τα βιβλία σας.

* * *

Το Ημερολόγιο κυκλοφορεί τρεις φορές την εβδομάδα: κάθε Σάββατο, κάθε Κυριακή, και κάθε Τετάρτη. Στείλτε μας μέιλ αν θέλετε να μας πείτε ή να μας ρωτήσετε κάτι — οτιδήποτε. Σας ευχαριστούμε πολύ.