Ο Αργύρης Στριγγάρης, Chief of Mood Brain and Development Unit και Senior Investigator στο Εθνικό Ίδρυμα Ψυχικής Υγείας (ΝΙΗ) των ΗΠΑ και καθηγητής Ψυχιατρικής στο Georgetown University, εξηγεί τη σχέση βίας και πανδημίας.
Η βία μας συνοδεύει από τις εξελικτικές απαρχές του είδους μας. Χωρίς την ικανότητα για βία οι πρόγονοί μας δεν θα είχαν επιζήσει στην άγρια φύση. Βεβαίως, στις κοινωνίες που ζούμε η ατομική βία είναι καταδικαστέα και έχουμε εκχωρήσει το μονοπώλιό της στο κράτος. Ο νόμος του δυνατού έδωσε τη θέση του στον Λεβιάθαν της εκάστοτε νόμιμης κυβέρνησης. Έτσι πλέον μας τρομάζει όταν αντικρίζουμε αυθαίρετες βιαιοπραγίες, όπως στα πρόσφατα γεγονότα στην Αμερική. Τι σχέση έχει όμως η πανδημία με τη βία;
Ενδο-οικογενειακή βία
Μάθαμε ήδη για ένα είδος βίας το οποίο αυξήθηκε κατά την πανδημία: την ενδο-οικογενειακή. Στην Ελλάδα αναφέρθηκε τετραπλασιασμός βίαιων περιστατικών στην οικογένεια στη διάρκεια της καραντίνας. Πολλές από αυτές τις περιπτώσεις ήταν τόσο σοβαρές ώστε να χρειαστεί μέλος της οικογένειας να εγκαταλείψει το σπίτι. Η αύξηση αυτή δεν εκπλήσσει. Τη βία γεννά η απειλή, είτε είναι πραγματική είτε βρίσκεται στη σφαίρα της αντίληψης του καθενός μας.
Ο κόσμος της πανδημίας μοιάζει απειλητικός στον οργανισμό μας. Ο εγκέφαλός μας, προϊόν της εξελίξεως των ειδών και αυτός, ειδικεύεται στο να εστιάζει και να υπολογίζει τους κινδύνους που διατρέχουμε γιατί έτσι υπηρετεί την επιβίωσή μας. Ο κίνδυνος της πανδημίας δεν αφορά μόνο την πιθανή λοίμωξη και τους κινδύνους για τη σωματική μας υγεία και την υγεία αυτών που αγαπούμε. Πολύ περισσότερο οι επιπτώσεις της πανδημίας διαπερνούν ολόκληρη τη ζωή μας. Ματαιώνουν τα προ πανδημίας σχέδιά μας, διαταράσσουν σχέσεις μας και απειλούν την οικονομική μας κατάσταση – τα στοιχεία εκείνα δηλαδή που συγκροτούν την επιβίωσή μας.
Φόβος και θυμός, ο ρόλος των συναισθημάτων
Ο εγκέφαλός μας δεν εντοπίζει μόνο τους κινδύνους αλλά δραστηριοποιεί και όλη την ύπαρξή μας ώστε να αντιμετωπίσει την απειλή. Τα συναισθήματά μας δρουν ως συναγερμός – μέσω του φόβου και του θυμού ειδοποιούμαστε για την απειλή και έτσι προετοιμαζόμαστε να ανταπεξέλθουμε. Ο εγκέφαλός μας δημιουργεί διαρκώς αναπαραστάσεις της πραγματικότητας ώστε να μπορεί να κάνει προβλέψεις. Ο ρόλος των συναισθημάτων είναι να κυριεύει τις προβλέψεις αυτές. Ο φόβος και ο θυμός που οδηγούν στη βία, δηλαδή, χαλιναγωγούν άλλες λειτουργίες του μυαλού μας. Ο θυμός μας –δίκαιος ή άδικος– φέρνει τον κόσμο στα μέτρα του, εξηγεί τα όσα συμβαίνουν μέσα από το πρίσμα του. Αντί λοιπόν η σκέψη να μετριάζει το θυμό, μπορεί να γίνει υπηρέτρια των συναισθημάτων: το είδαμε αυτό προσφάτως με τις διάφορες θεωρίες συνωμoσίας σε σχέση με την πανδημία και την αντιμετώπισή της.
Θα δούμε, λοιπόν, αύξηση της βίας πέραν του ενδο-οικογενειακού περιβάλλοντος; Τα στοιχεία μας από τη διεθνή έρευνα μέσω του CRISIS δείχνουν σημαντική αύξηση του θυμού, τουλάχιστον σε ορισμένα στρώματα του πληθυσμού. Ξέρουμε, δε, από προηγούμενες επιδημιολογικές μελέτες ότι η βία αυξάνεται παράλληλα με την ανεργία και την οικονομική δυσπραγία. Θεωρώ λοιπόν ότι η αύξηση της βίας είναι αρκετά πιθανή – τόσο ώστε να πρέπει να προετοιμαστούμε για την πρόληψη και την αντιμετώπισή της.
Κοινωνικές ανισότητες και ευάλωτες ομάδες
Ποιοι είναι όμως πιο ευάλωτοι στη βία; Η απάντηση είναι οι νέοι, ειδικά εκείνοι που βρίσκονται στην εφηβική και πρώιμη μετεφηβική ηλικία. Πολύ σωστά υπάρχει ειδική μέριμνα για τις γυναίκες κάθε ηλικίας, τα μικρά παιδιά και τις ειδικές ομάδες (π.χ. τρανς άτομα) που είναι πιo ευάλωτοι στην ενδο-οικογενειακή βία. Όμως εκτός σπιτιού, εκείνοι οι οποίοι είναι πιο πιθανό να χρησιμοποιήσουν βία είναι και τα πιο συχνά θύματά της. Παγκοσμίως, οι νέοι άνδρες, ειδικά εκείνοι μεταξύ 15-24 ετών, είναι αυτοί που είναι πιο πιθανόν να διαπράξουν βίαια εγκλήματα, όπως ανθρωποκτονίες. Οι νέοι άνδρες είναι επίσης πιο πιθανό να ενταχθούν σε εγκληματικές οργανώσεις, αθλητικού ή πολιτικού χαρακτήρα. Όσο και αν φαίνεται παράδοξο, οι βίαιοι θύτες είναι οι ίδιοι ευπαθείς.
Ας προσθέσουμε εδώ δύο ακόμη στοιχεία. Ένα είναι ότι τα ποσοστά ανεργίας ειδικά στη χώρα μας είναι ιδιαιτέρως υψηλά στους νέους. Το άλλο είναι πως τα ψυχικά νοσήματα κάνουν για πρώτη φορά την εμφάνισή τους κυρίως στην εφηβική και πρώιμη μετεφηβική ηλικία. Τόσο η ανεργία όσο και τα ψυχικά νοσήματα συνδέονται με σημαντικά αυξημένη πιθανότητα βίαιων συμπεριφορών. Έτσι, οι νέοι, μια ήδη ευπαθής ομάδα του πληθυσμού μας, καθίσταται ευπαθέστερη λόγω της πανδημίας.
Ξεκινήσαμε λέγοντας ότι η βία είναι ένας από τους μηχανισμούς αντίδρασής μας στις απειλές. Η κοινωνία μας, δρώντας συλλογικά, πρέπει λοιπόν να μετριάσει την απειλή. Το έπραξε ήδη με την εφαρμογή των μέτρων προστασίας για τον κορωνοϊό. Τώρα καλούμαστε να προστατεύσουμε τα μέλη της κοινωνίας μας που είναι πιο ευάλωτα στις απώτερες συνέπειες της πανδημίας, τους νέους. Είναι επιτακτική η ανάγκη να χρηματοδοτηθούν οι υπηρεσίες που διερευνούν και εφαρμόζουν τεκμηριωμένες παρεμβάσεις για τη μείωση των ψυχοκοινωνικών επιπτώσεων της πανδημίας. Τέλος, η πανδημία έχει ήδη αναδείξει εμφατικά τις κοινωνικές ανισότητες, οι ευάλωτοι πλήττονται παραπάνω και αισθάνονται ακόμη περισσότερο υπό απειλή. Επείγει να αντιμετωπίσουμε τις ανισότητες αυτές. Όχι μόνο για ηθικούς λόγους, αλλά και γιατί, αν δεν το κάνουμε, μπορεί να βρεθούμε αντιμέτωποι με τις σκοτεινές, εξελικτικά πρώιμες πλευρές της φύσης μας, όπως την ωμή βία.
* Ο Α.Σ. είναι Chief of Mood Brain and Development Unit και Senior Investigator στο Εθνικό Ίδρυμα Ψυχικής Υγείας (ΝΙΗ) των ΗΠΑ και καθηγητής Ψυχιατρικής στο Georgetown University
8°
