Αυτοπροβολή, ναρκισσισμός και το κυνήγι των likes

Οι ιστορίες σε αυτή τη στήλη αντλούν στοιχεία από αληθινά γεγονότα και από ανθρώπους που έχω συναντήσει κυρίως στον ψυχοθεραπευτικό χώρο. Όλες τους έχουν υποστεί λογοτεχνική επεξεργασία για την προστασία των εμπλεκομένων, τόσο που πια έχουν μετατραπεί σε ξέχωρες υπάρξεις. Καλή ανάγνωση! Σ.Π.

Η Κ. καθόταν σε ένα από τα τραπεζάκια της τραπεζαρίας του πλοίου, με το κινητό στο χέρι. Δεν το κοίταζε συνεχώς· απλώς το κρατούσε, σαν να ήταν προέκταση του καρπού της. Δίπλα της, ο Γ. διάβαζε κάτι στο δικό του. Οι κόρες τους —μία στην εφηβεία, η άλλη λίγο μικρότερη— είχαν βουλιάξει στις οθόνες τους σχεδόν συγχρονισμένα· σκυμμένες, σιωπηλές, απόλυτα συντονισμένες.

Το πλοίο ήταν σχεδόν γεμάτο, και όλα κυλούσαν ήσυχα. Ήταν ένα από εκείνα τα απογεύματα που η θάλασσα σωπαίνει: ούτε αέρας, ούτε κύμα. Η Κ. άφησε για λίγο το κινητό στο τραπέζι. Στην οθόνη φάνηκε η εικόνα της Παναγίας, φόντο από τα περασμένα Χριστούγεννα, που δεν είχε αλλάξει. Σταυροκοπήθηκε μηχανικά. Ύστερα, άνοιξε την κάμερα, γύρισε σε selfie, τέντωσε τον λαιμό, σήκωσε ελαφρά τα φρύδια, έστριψε λίγο το κινητό προς τα δεξιά. Πάτησε. Δοκίμασε δύο φίλτρα. Διάλεξε το πιο «φυσικό», εκείνο που μαλακώνει τις σκιές στα μάτια και τα κάνει να μοιάζουν ξεκούραστα. Ανέβασε τη φωτογραφία χωρίς λεζάντα.

Η μικρή την κοίταξε και της έδειξε μια φωτογραφία στο δικό της κινητό. «Μαμά, δες τη Ν., συνέχεια στόρι είναι, όλο ποζάρει».

Η μεγάλη πετάχτηκε: «Χάλια είναι, ούτε μύτη δεν έχει αφήσει. Όλο φίλτρα».

Η Κ. έσκυψε προς την οθόνη. «Άχου… τι κάνει αυτό το παιδί… Και τόσο λεπτή… Σαν να λείπει κάτι από πάνω της…»

Ύστερα, έπιασε ξανά το δικό της κινητό. Μία ακόμη selfie, στο ίδιο φως, με λίγο πιο έντονο φίλτρο αυτή τη φορά. Την ανέβασε πριν τελειώσει η φράση της κόρης της.

«Πάω έξω με τον μπαμπά σας για ένα τσιγάρο», είπε αμέσως μετά. Καμιά τους δεν σήκωσε το βλέμμα.

Η Κ. γύρισε μετά από λίγο με μια σακούλα: είχε αγοράσει ένα ντόνατ. Έκοψε το πρώτο κομμάτι στριμώχνοντας το σώμα της στη σκιά, βιαστικά, λες και ήθελε να το φάει πριν το συνειδητοποιήσει.

«Θέλω κι εγώ», είπε η μικρή.

«Δεν είπαμε να προσέχετε λίγο; Εμένα μη με βλέπετε. …Έλα, πλάκα κάνω. Άντε, πάμε να πάρουμε».

Γύρισαν μαζί στο τραπέζι. Η μεγάλη έβλεπε ένα story στο TikTok. «Μαμά, κοίτα αυτή, έχει βάλει ολόκληρο μοντάζ».

Η Κ. κοίταξε προσεκτικά, και πήρε το κινητό της κόρης στα χέρια, σαν κάτι εύθραυστο. «Δεν είναι σώμα αυτό… Τίποτα δεν είναι αληθινό. Και γιατί τόση σοβαροφάνεια;»

Άφησε το κινητό της κόρης της και ανέβασε ακόμη μία selfie. Χωρίς σχόλιο. Η μικρή στάθηκε δίπλα της, και της χαμογέλασε με εκείνο το βλέμμα που ζητά επιβεβαίωση. Η Κ. την αγκάλιασε, έγειρε ελαφρά και βγάλανε φωτογραφία μαζί.

«Δες τι όμορφη που είσαι», της είπε.

«Θα είμαι έτσι όταν μεγαλώσω;»

«Θα είσαι καλύτερη», της απάντησε χωρίς δεύτερη σκέψη.

Η μεγάλη πλησίασε: «Και μένα μ’ αγαπάς με ή χωρίς φίλτρα;»

Η Κ. γέλασε. Όχι επειδή ήταν αστείο, αλλά επειδή δεν ήξερε πώς να το πάρει. «Με όποιο θέλεις εσύ. Αρκεί να γελάς όπως τώρα». Τις αγκάλιασε και τις δύο.

Ο ήλιος είχε γείρει. Μία ειδοποίηση ήρθε στο κινητό τής Κ. από τη μητέρα της: «Έφτιαξα παστίτσιο. Πάρτε και ψωμί όταν βγείτε». Η Κ. το διάβασε δυνατά. Η μικρή χαμογέλασε, η μεγάλη σηκώθηκε να φτιάξει την τσάντα της. Ο Γ. έκλεισε το τάμπλετ. Το πλοίο είχε φτάσει. Οι επιβάτες μαζεύονταν μπροστά. Η Κ. κοίταξε την οθόνη πριν βάλει το κινητό στην τσάντα. Η Παναγία φάνηκε για μια στιγμή. Ύστερα σκοτείνιασε.

Ο σύγχρονος καθρέφτης
 
Τα τελευταία χρόνια, η αυτοπροβολή έχει περάσει από το περιθώριο της κοινωνικής συμπεριφοράς στο επίκεντρο της ζωής μας. Δεν είναι πια αμήχανη ή παρεξηγημένη· είναι σχεδόν αυτονόητη. Φωτογραφίες, stories, reels, hashtags. Δεν δείχνουμε απλώς τι κάνουμε: δείχνουμε ποιοι είμαστε μέσα από αυτό που κοινοποιούμε.

Πολλοί είναι αυτοί που μιλούν για ναρκισσισμό, αλλά σπάνια διαχωρίζουν την ψυχολογική του ουσία από την καθημερινή χρήση του όρου. Στην ψυχολογία, ο ναρκισσισμός δεν σημαίνει απλώς φιλαρέσκεια αλλά την ανάγκη να επιβεβαιωθεί η ύπαρξή μας μέσα από το βλέμμα του άλλου.

Ένα παιδί νιώθει ότι υπάρχει όταν το κοιτούν με συνέπεια, με νόημα, με τρυφερότητα. Διαφορετικά, γεννιέται μέσα του ένα κενό που αναζητά διαρκή εξωτερική κατοχύρωση. Ένας ενήλικας με τέτοιο κενό δεν θέλει απλά να τον θαυμάσουν: θέλει να μη χαθεί. Στα social media, αυτό το βλέμμα γίνεται αριθμός: views, likes, σχόλια. Το προφίλ μετατρέπεται σε έναν «ασφαλή εαυτό», ένα «εγώ όπως θα ήθελα να με δεις». Δεν είναι από μόνο του παθολογικό κάτι τέτοιο. Είναι μια σύγχρονη μορφή κοινωνικής επαφής.

Το πρόβλημα ξεκινά όταν γίνεται η μόνη μορφή που με κάνει να νιώθω ότι αξίζω.
 
Το βλέμμα ως επιβεβαίωση
 
Ο ναρκισσισμός είναι μια εξάρτηση για καθρέφτισμα: «Δεν ξέρω ποιος είμαι, αν δεν με δεις εσύ πρώτα». Ο ψυχαναλυτής D.W. Winnicott μίλησε για τη «μητέρα που καθρεφτίζει», τη μητρική φιγούρα που «επιστρέφει» στο βρέφος την ύπαρξή του μέσα από ένα βλέμμα γεμάτο νόημα. Όταν αυτό λείπει, η αναζήτηση του εαυτού γίνεται μια εξωτερική αποστολή.

Στις γυναίκες η ανάγκη αυτή έχει ιδιαίτερη βαρύτητα. Ιστορικά, έχουν μάθει να «είναι για τους άλλους»: να είναι όμορφες, ευγενικές, επιθυμητές. Στην ψηφιακή εποχή, αυτό μεταφράζεται σε εικόνες «αυθεντικής» ομορφιάς που έχει όμως υποστεί επεξεργασία, ξανά και ξανά, για να δείχνει «ανθρώπινη». Και πίσω από αυτό: ανασφάλεια.

Όσο εξαρτώμαι από την αντίδραση του άλλου, τόσο φοβάμαι την απόσυρση. Αν η φωτογραφία δεν πάει καλά, αν η φίλη πάρει περισσότερα likes ή αν κανείς δεν σχολιάσει, μέσα μου ενεργοποιείται εκείνη η παλιά πληγή: «Δεν με βλέπουν, άρα δεν υπάρχω».

Δύο πρόσωπα, καμία αλήθεια
 
Όταν η εικόνα που δείχνω διαφέρει πολύ από το πώς νιώθω, γεννιέται ψυχική κόπωση. Νιώθω διπλή, και καμία εκδοχή μου δεν φαίνεται αληθινή. Αντίθετα, όποιος έχει εσωτερικά σταθερό εαυτό, αντέχει καλύτερα την έκθεση. Αν μια φωτογραφία δεν έχει επιτυχία, δεν το παίρνει προσωπικά.

Αυτός ο εσωτερικός θεατής —το σταθερό, εσωτερικό βλέμμα που μας γνωρίζει, μας βλέπει, μας καταλαβαίνει— είναι ο στόχος κάθε θεραπευτικής πορείας. Είναι η στιγμή που δεν εξαρτώμαι από το βλέμμα των άλλων για να νιώσω πως υπάρχω. Ξέρω ποιος είμαι, ακόμη κι όταν δεν με κοιτάει κανείς.
 
Μπορώ να υπάρχω χωρίς απόδειξη;

Δεν θα σταματήσουμε να φωτογραφίζουμε τον εαυτό μας, να κοινοποιούμε όσα κάνουμε, να ζητάμε επαφή. Όμως μπορούμε να ρωτάμε τον εαυτό μας πριν: Γιατί το ανεβάζω τώρα; Τι περιμένω να λάβω; Τι κενό προσπαθώ να γεμίσω; Και το πιο δύσκολο: Μπορώ να μείνω λίγο χωρίς απάντηση;

Δεν είναι κακό να θέλω να με δουν. Κακό είναι να μην αντέχω να μη με βλέπουν. Να μην αντέχω τον εαυτό μου όταν δεν είναι «ανεβασμένος». Γιατί, μερικές φορές, η πιο ουσιαστική επαφή είναι αυτή που μένει έξω από το ψηφιακό feed. Αυτή που δεν χρειάζεται σχόλιο. Που απλώς… υπάρχει.

Καλά να είμαστε να φτάσουμε. Όχι εκεί που δηλώνουμε πως πάμε, αλλά εκεί που δεν χρειάζεται να μας κοιτάξουν για να ξέρουμε ότι φτάσαμε.