Δρ. Αντώνη Ντακανάλη, πώς βοηθάει η ΑΙ την ψυχοθεραπεία;

«Η ψυχική υγεία είναι ένα φάσμα, σαν ένα φανάρι: Πράσινο, πορτοκαλί, κόκκινο». Απέναντί μου κάθεται ένας Έλληνας που επί πολλά χρόνια ζει στο Μιλάνο, έχοντας αποκτήσει τον τίτλο του καθηγητή Ψυχιατρικής και Ψυχοθεραπείας στο Πανεπιστήμιο Μπικόκα. Ο δρ Αντώνης Ντακανάλης έχει υιοθετήσει το ιταλικό στιλ του βορρά. Οι κινήσεις των χεριών του δεν είναι έντονες, ωστόσο παραμένουν πειστικές. Περιγράφει πώς ένας επιστήμονας του δικού του κλάδου αποφάσισε να ενσωματώσει τη χρήση της τεχνητής νοημοσύνης στις πρακτικές του. Τα οφέλη που προκύπτουν μοιάζουν σημαντικά.

«Συνήθως, έρχονται σε εμάς στο κόκκινο». Ως εκ τούτου με τη χρήση των δύο εφαρμογών που έχει δημιουργήσει η ομάδα του, υπάρχει η αισιοδοξία ότι τα συμπτώματα θα εντοπίζονται έγκαιρα κι αναλόγως με του πού βρίσκεται ο καθένας στο φάσμα της ψυχικής υγείας θα λαμβάνει εξατομικευμένη καθοδήγηση.

«Το έχουμε δοκιμάσει σε σκανδιναβικές χώρες με μισό εκατομμύριο χρήστες – για όσους μπήκαν στο ερευνητικό πρόγραμμα ήταν δωρεάν, για τους υπόλοιπους κοστίζει περίπου όσο ένας καφές τον μήνα». Και τι έχει προκύψει; «Τι είδαμε στο μισό εκατομμύριο: αύξηση της αποδοτικότητας στην εργασία κατά 80%. Μείωση του στρες κατά 70-80% ανάλογα τη χρήση, αύξηση της ποιότητας ζωής κατά 75-80% και κυρίως αύξηση της δέσμευσης στην εργασία».

Χαρακτηρίζει τα apps κάτι «σαν μια ψηφιακή βιβλιοθήκη με κλιμακωτή υποστήριξη», που τα «τρέχουν» γύρω στον 1,5 χρόνο. «Πλέον, η πλατφόρμα εντοπίζει το πρόβλημα και σου δίνει τη λύση. Απευθυνόμαστε σε εργαζόμενους, φοιτητές και αθλητές – θα έχουμε και χρονίως πάσχοντες».

Το τρένο έχει μπει στις γραμμές κι αναπτύσσει ταχύτητα. Δεν γνωρίζουμε ακόμα πού θα φτάσει, θεωρείται ωστόσο δεδομένο ότι η ευρεία εφαρμογή της τεχνητής νοημοσύνης αλλάζει την αρχιτεκτονική (όλων) των πραγμάτων.

Ο δρ. Αντώνης Ντακανάλης και το ερευνητικό έργο για την χρήση AI στην ψυχιατρική

Ο Αντώνης Ντακανάλης έλκει την καταγωγή του από την Κρήτη αλλά, όπως το ίδιο το επώνυμό του μαρτυρά, η ρίζες του φτάνουν ως την Ιταλία. Στα 17 του χρόνια επέστρεψε εκεί και ρίζωσε, χωρίς ωστόσο ποτέ να πάψει να (επι)σκέπτεται την Ελλάδα και να νιώθει μέρος της. Τελευταία, σε πολλά από τα σχετικά με την ΑΙ συνέδρια που διεξάγονται στην Αθήνα, θα δει κανείς το όνομά του. Τι δουλειά έχει εκεί ένας άνθρωπος που στην αρχή ήθελε να γίνει χειρουργός, αλλά η ζωή τον οδήγησε στην ψυχιατρική;

Το στιλ του είναι ιταλικό, τα ελληνικά του άψογα και οι απόψεις του εξαιρετικά επίκαιρες. «Δεν θέλω να πιστέψω ότι θα υπάρχει ανισότητα στο μέλλον όσον αφορά στην ιατρική, η οποία αλλάζει άρδην με τη χρήση της ΑΙ», λέει κάποια στιγμή που η συζήτησή μας ξεφεύγει από το δικό του πεδίο και μπαίνει στην ευρύτερη ζώνη της ιατρικής (που έχει επίσης σπουδάσει), η οποία με τη συνδρομή της ΑΙ και της συνθετικής βιολογίας αλλάζει το υφαντό της επιστήμης.

Αλλάζει το πρόσωπο της Ιατρικής. Το ερώτημα είναι μέχρι πού θα μπορώ να βελτιώνω, ποια είναι τα όρια; Πρέπει να μπουν, όπως είχε γίνει και με την κλωνοποίηση. Πρέπει να μπαίνει ένας πήχυς και να λες "ως εδώ μπορώ να φτάσω"

Θα ζούμε περισσότερο; «Κάποιοι λένε να ζούμε περισσότερο, εγώ λέω να ζω καλύτερα. Δεν με ενδιαφέρει να φτάσω στα 120, αλλά στα 80 και να είμαι υγιής. Με ενδιαφέρει να έχω μια ποιότητα. Όταν η ποιότητα αυτή φθίνει, δηλαδή ο εγκέφαλος, που είναι υπεύθυνος για όλες τις λειτουργίες, συναισθηματικές δεξιότητες και συμπεριφορές, όταν δεν υπάρχουν σήματα πλέον, για μένα σταματάει εκεί. Κάποιος πρέπει να ορίσει αυτό τον στόχο. Το ποιος, είναι δύσκολο».

Ο δρ Ντακανάλης αφού ολοκληρώνει τις σπουδές του στην Ιατρική, ερωτεύεται –όπως δηλώνει– την πειραματική ψυχιατρική. Σπουδάζει, κάνει διδακτορικό στην ψυχολογία και μέσα του καίει η φλόγα: «Να βρούμε νέους τρόπους να ενισχύσουμε την επιστήμη».

Στα 34 του χρόνια είναι καθηγητής Πανεπιστημίου, διδάσκει αλλά το μεράκι του είναι η έρευνα – η ΑΙ μπαίνει στη ζωή πριν από το τρέχον hype. Το ζητούμενο για τον ίδιο και την ομάδα του ήταν η καινοτομία. Η πρώτη του έρευνα, και δη στο διδακτορικό του, αφορά στις διατροφικές διαταραχές. Είναι επιτυχής, δημοσιεύεται στο Nature. «Ήταν η πρώτη θεωρία νευροεπιστήμης, για το πώς γίνεται το μπλοκάρισμα στην ανορεξία. Βάσει αυτής της θεωρίας ξεμπλοκάρουμε την εικόνα. Γιατί στην ανορεξία ουσιαστικά τι είσαι; Μπλοκαρισμένος σε μια εικόνα διαφορετική από αυτή που νομίζεις. Οπότε εμείς εντοπίζουμε την περιοχή που έχει θέμα και προσπαθούμε να την ξεμπλοκάρουμε μέσω Virtual Reality».

Κάπως έτσι έρχεται και η πρώτη επιχορήγηση από την Ευρωπαϊκή Ένωση και το νερό της επιστημονικής διαδρομής του Αντώνη Ντακανάλη μπαίνει στο αυλάκι. Το 2015 εισαγάγει στο ερευνητικό του έργο την τεχνητή νοημοσύνη. Ζητεί επιχορήγηση από την ΕΕ για την έρευνά του και οι αξιολογητές περνούν την ιδέα του από κόσκινο. Λεπτομέρεια: Σε εκείνη τη φάση δεν γνωρίζουν ακόμα τι είναι η ΑΙ.

Η ΑΙ μας βοηθά να εξετάσουμε δεδομένα με τρόπους που εμείς δεν μπορούμε να το κάνουμε

«Την ΑΙ την χρησιμοποιήσαμε για να βρούμε έναν διαφορετικό τρόπο ανάλυσης δεδομένων. Όταν αναλύεις δύο πρόσωπα δεν μπορείς να δεις τη διαφορά τους με όλες τις μεταβλητές, όλες τις δυνατές αλληλεπιδράσεις. Χάνεις δηλαδή ένα μέρος καθώς είναι απεριόριστο. Ουσιαστικά έχεις data αχρησιμοποίητα γιατί δεν μπορείς να τα αναλύσεις. Για παράδειγμα, κάποιος μπορεί να έχει 1.150 μεταβλητές πάνω του. Εγώ έχω δει το γενετικό του υλικό, την εγκεφαλική του λειτουργία, τις βιοχημικές του εξετάσεις, κι απλώς εντοπίζω σε τι διαφέρει από έναν άλλον. Δεν βλέπω όμως πώς αυτή η συγκεκριμένη μεταβλητή συνδυάζεται με μία άλλη και μου δίνει κάτι άλλο. Όλες τις πιθανές διαδράσεις. Η ΑΙ μας βοηθά να εξετάσουμε δεδομένα με τρόπους που εμείς δεν μπορούμε να το κάνουμε».

Η χρήση της ΑΙ στον εντοπισμό της φαρμακευτικής αγωγής για την κατάθλιψη

Ο δρ Ντακανάλης χαρακτηρίζει την κατάθλιψη ως την κυρίαρχη μάστιγα στην ψυχική υγεία. Σύμφωνα με τις τελευταίες έρευνες, περί τα 350 εκατ. άνθρωποι έχουν κατάθλιψη, αλλά το 30% δεν ανταποκρίνονται σε κάποιο φάρμακο – πρόκειται για το 5% του παγκόσμιου πληθυσμού.

«Όσοι δεν ανταποκρίνονται στο φάρμακο, θα πρέπει να αλλάξουν διάφορα σκευάσματα μέχρι να βρεθεί το κατάλληλο», λέει αναφέροντας ότι –συν τω χρόνω– έφτασαν στο σημείο να συνειδητοποιήσουν από λάθη των ασθενών στη δοσολογία ότι «γενετικά κάτι γίνεται, στον συγκεκριμένο οργανισμό υπάρχει κάτι που λειτουργεί. Άρα ο σκοπός μας ήταν μέσω της AI να αναλύσουμε τα δεδομένα. Και να βρούμε ευθύς εξ αρχής ποιο φάρμακο ταιριάζει σε ποιον».

Και πώς το βρίσκατε; «Συλλέγαμε όλα τα δεδομένα από ηλεκτρονικά αρχεία υγείας, γενετικό υλικό, εκτενείς αναλύσεις, εγκεφαλική λειτουργία».

Φτιάξατε έναν ειδικό αλγόριθμο; «Ουσιαστικά big data. Τεχνητή νοημοσύνη, machine learning. Και έτσι φτάναμε, όσο μεγάλωναν τα δεδομένα κι όσο έμπαιναν περισσότεροι ασθενείς, να ξέρουμε ευθύς εξ αρχής ποιος ασθενής επωφελείται από ποιο φάρμακο. Σε αυτό το σημείο έχουμε φτάσει. Τώρα είμαστε στους 5.000 ασθενείς, που σημαίνει 20.000 controls».

Ζητώ να εξηγήσει με μεγαλύτερη λεπτομέρεια πώς συλλέγουν τα στοιχεία και πώς φτάνουν στο συμπέρασμά τους. «Big data και ανάλυση δεδομένων. Παίρνεις πληροφορίες από όλες τις δυνατές πηγές, ακόμα και από το κινητό και τα smart watches. Αντλούμε όλη την πληροφορία που μπορεί να αντληθεί, από την εγκεφαλική λειτουργία, τα ηλεκτρονικά αρχεία υγείας –τα οποία είναι πολύ σημαντικά καθώς συμπεριλαμβάνουν το ιστορικό–, τις συνήθειες του τρόπου ζωής, τις βιοχημικές εξετάσεις. Από τα πάντα. Ταυτόχρονα, αναλύουμε και καταλήγουμε στο ποιο φάρμακο είναι το απαραίτητο, ποιο θα έχει αποτέλεσμα».

Το πρόγραμμα αυτό έχει δημιουργηθεί στο Πανεπιστήμιο του Μιλάνου και γίνεται ευρεία χρήση της ΑΙ στον εντοπισμό της φαρμακευτικής αγωγής για την κατάθλιψη. Οι ασθενείς συμμετέχουν με δική τους πρωτοβουλία, ενώ υπάρχει και «Επιτροπή Ηθικής» που ελέγχει τα πάντα.

Apps για την ψυχική υγεία

«Ουσιαστικά, πλέον είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε εξ αρχής ποιο φάρμακο ταιριάζει σε ποιον από τις πρώτες δύο εβδομάδες. Αυτό σημαίνει βέλτιστη στρατηγική διαχείριση του ασθενούς και καλύτερη ποιότητα ζωής» σχολιάζει ο δρ Ντακανάλης.

Και κάπως έτσι άρχισε να κλωθογυρίζει στον νου του η σκέψη για τη δημιουργία apps για την ψυχική υγεία. «Την τελευταία 15ετία έχουμε από πληθωριστικές πιέσεις και πανδημία, μέχρι πολέμους. Ουσιαστικά, μεγάλη αβεβαιότητα. Τα στοιχεία δείχνουν ότι υπάρχει επιβάρυνση της ψυχικής υγείας. Σήμερα, είμαστε σε ένα επίπεδο που ένας στους πέντε έχει θέματα – άγχος και κατάθλιψη». Η Ελλάδα εν τω μεταξύ έχει πάρει την ανηφόρα κι όχι μόνο: «Ενώ άλλες χώρες επιστρέφουν σιγά σιγά στο αρχικό επίπεδο, η Ελλάδα δεν επιστρέφει. Παραμένει εκεί».

Από όσους αντιμετωπίζουν προβλήματα άγχους και κατάθλιψης, μόλις ο ένας στους τέσσερις επισκέπτεται κάποιον ειδικό. Οι 3 στους 4 γιατροπορεύονται μόνοι τους, όπως επισημαίνει ο καθηγητής. Για ποιον λόγο όμως συμβαίνει αυτό; «Βάσει ερευνών, λόγω άγνοιας. Η κατάσταση έχει γίνει πλέον τόσο στρεσσογόνος και αγχωτική που δεν καταλαβαίνεις αν έχεις θέμα ή όχι. Στην Ελλάδα, οι επισκέψεις σε ψυχιάτρους είναι λιγότερες από τα φάρμακα που καταναλώνει ο κόσμος. Η παγκόσμια ψυχιατρική κοινότητα υποστηρίζει ότι τα επόμενα χρόνια η ζήτηση θα είναι μεγαλύτερη από αυτό που μπορούμε να δώσουμε. Άρα υπάρχει η ανάγκη για νέους τρόπους. Φτιάξαμε λοιπόν apps που εντοπίζουν έγκαιρα συμπτώματα ψυχικής δυσφορίας, όπως το άγχος και η κατάθλιψη. Τέλος του χρόνου θα τα δοκιμάσουμε και στην Ελλάδα».

Ένα από τα apps προέκυψε από την πραγματική ανάγκη μιας εταιρείας και του δικού του Πανεπιστημίου, που ήθελαν να προλάβουν το πρόβλημα των φοιτητών και των εργαζομένων. «Θέλουν κάτι έγκαιρο, να μπορείς να αλλάξεις κάτι. Η ψυχική υγεία είναι ένα φάσμα, σαν φανάρι: Πράσινο, πορτοκαλί, κόκκινο. Συνήθως ποτέ έρχονται σε εμάς; Στο κόκκινο. Άρα, έχουμε ήδη έλλειψη παραγωγικότητας». Ο σκοπός είναι να εντοπίσουν τη λύση στο πορτοκαλί ή να προλάβουν τις εξελίξεις ήδη από το πράσινο.

Είναι ένα google map της ψυχικής υγείας που εντοπίζει πού βρίσκεσαι. Κι όχι, δεν αντικαθιστά τον ψυχολόγο

«Υπάρχουν δύο κατηγορίες apps. Το ένα είναι για να εντοπίζει ψυχική δυσφορία και να στέλνει notification. Αφορά σε ακριτικές περιοχές. Και το άλλο, που έχει φτιαχτεί για αθλητές, φοιτητές και εργαζόμενους, δεν εντοπίζει απλώς αλλά δίνει και εξατομικευμένη λύση. Συλλέγει δεδομένα από το κινητό, όπως: το ιστορικό υγείας που το δίνεις μόνος σου, συνήθειες του τρόπου ζωής και χαρακτηριστικά που συνδέονται με την ψυχική υγεία – ποιότητα και ποσότητα ύπνου, Ποιότητα και ποσότητα διατροφής». 

«Μετράμε τα επίπεδα του στρες ή τις καθημερινές διακυμάνσεις της διάθεσης με δύο απλούς τρόπους: Ή με απλές ερωτήσεις ή με ανάλυση της ομιλίας (τον ρυθμό, τον τόνο και την ένταση)». Το app μπορεί κάποια στιγμή να σου κάνει μια ερώτηση για το πώς αισθάνεσαι και προχωρά σε μια αξιολόγηση. Ή σε καλημερίζει και σου ζητά να πεις κι εσύ μια καλημέρα. «Κάνει ανάλυση του τρόπου ομιλίας. Στην ψυχιατρική, δίνουμε περισσότερο βάρος στην εξωλεκτική επικοινωνία γιατί κωδικοποιεί το 93% του μηνύματος. Με βάση αυτά, σε τοποθετεί σε ένα φάσμα και βλέπει πού είσαι, από το πράσινο μέχρι το κόκκινο. Ανάλογα με το πού θα σε εντοπίσει, σου δίνει εξατομικευμένη καθοδήγηση και κλιμακούμενη υποστήριξη. Σήμερα μπορεί να σε δει λιγότερο αγχωμένο οπότε θα σου δώσει ένα tip, κάτι να κάνεις. Αύριο μπορεί να σε δει πιο αγχωμένο οπότε θα σου δώσει άλλες ασκήσεις να κάνεις. Η διαχείριση δεν είναι πάντα η ίδια». 

Είναι ένας ψυχολόγος AI;

«Εγώ λέω ότι είναι ένα google map της ψυχικής υγείας που εντοπίζει πού βρίσκεσαι. Κι όχι, δεν αντικαθιστά τον ψυχολόγο. Κανέναν δεν αντικαθιστά. Μπορεί να σου δώσει εξατομικευμένη καθοδήγηση για οποιαδήποτε θέμα, κάτι που μπορεί να βελτιώσει την ψυχική, σωματική, κοινωνική και εργασιακή υγεία. Για να έχεις καλύτερο ύπνο, αλλαγή διατροφικής συμπεριφοράς, ορθή ενσωμάτωση δραστηριότητας, καλύτερη οικονομική διαχείριση και βέλτιστη διαχείριση λειτουργικών σκέψεων».

Για παράδειγμα, σήμερα έχω θυμό. Μου λέει πώς να τον διαχειριστώ; «Σε καθοδηγεί. Εμείς ως ομάδα, γνωρίζουμε από τις έρευνες τι είναι επιστημονικά τεκμηριωμένο και τις μεθόδους που λειτουργεί. Ξέρουμε τις τεχνικές που λειτουργούν για τη διαχείριση του θυμού ή τη μείωση του στρες. Άρα, ήδη έχουμε βάλει έναν ειδικό και σου εξηγεί βήμα βήμα τι να κάνεις. Αν το πρόβλημα είναι μεγαλύτερο, είναι ή πλησιάζει στο κόκκινο, σου λέει να πας στον ειδικό».