Το πρόβλημα της υπογεννητικότητας στις χώρες της Ευρώπης και οι επιπτώσεις του στο μέλλον της ανθρωπότητας
Τον όρο χρησιμοποίησε για πρώτη φορά το 1968 ο Michel Schooyans, καθηγητής στο Καθολικό Πανεπιστήμιο της Λουβαίν (Βέλγιο). Στη συνέχεια, καθώς ο πληθυσμός της γης αυξανόταν παντού εκτός από την Ευρώπη, οι κοινωνιολόγοι μίλησαν για «δημογραφική αυτοκτονία». Και τον Ιανουάριο του 1989, ο πρωθυπουργός της Γαλλίας Michel Rocard, δήλωσε πως «τα περισσότερα ευρωπαϊκά έθνη οδηγούνται στην εκμηδένιση».
Αν και για να διατηρήσει τον πληθυσμό της μια χώρα χρειάζεται ποσοστό γεννητικότητας 2,1 παιδιά ανά γυναίκα, σήμερα το ευρωπαϊκό ποσοστό κυμαίνεται γύρω στο 1,3:το 2030, η Ευρώπη θα έχει έλλειψη 20 εκατομμυρίων εργαζομένων. Η Ρωσία αντιμετωπίζει τον χειρότερο δημογραφικό χειμώνα: αν συνεχιστεί η χαμηλή γεννητικότητα, το 2050 θα έχει χάσει το 1/3 του πληθυσμού που είχε το 2000. Εκτός από τη γήρανση του πληθυσμού η οποία επιβαρύνει το σύστημα των συντάξεων και της υγείας, παρατηρείται έλλειψη εργατικών χεριών σε τομείς όπου γενικά εργάζονται νέοι, όπως στη γεωργία και στην κτηνοτροφία.
Η Ιταλία, ίσως από κάποια αυτόματη πληθυσμιακή ρύθμιση —πρόκειται για εξαιρετικά πυκνοκατοικημένη χώρα— παρουσιάζει τη χαμηλότερη γεννητικότητα στην Ευρώπη (μαζί με την Ισπανία και την Ελλάδα). Από το 2008 μέχρι το 2022 οι ετήσιες γεννήσεις μειώθηκαν από 576.000 σε 393.000 ετησίως. Το 2010 η γεννητικότητα ήταν 1,46 παιδιά ανά γυναίκα και το 2011 έφτασε το 1,24. Όπως παντού, υπάρχουν διαφορές μεταξύ των περιοχών, αλλά στην Ιταλία, ο «καθυστερημένος» Νότος δεν παρουσιάζει τα ποσοστά που θα περίμενε κανείς: η γεννητικότητα είναι χαμηλότερη στον Νότο (1,29) από ό,τι στον Βορρά (1,41) και στην Κεντρική Ιταλία (1,31).
Η χαμηλή γεννητικότητα στον ευρωπαϊκό Νότο αποδίδεται στις οικονομικές συνθήκες οι οποίες, αντίθετα από ό,τι συνέβαινε στο παρελθόν, λαμβάνονται υπόψη για την απόκτηση τέκνων.
Ποια είναι η μεγάλη εικόνα: ο πληθυσμός της Γης συμπληρώνει οκτώ δισεκατομμύριακαι μέχρι το τέλος του 21ου αιώνα αναμένεται να φτάσουν τα 10.Σε οκτώ χώρες —Ινδία, Πακιστάν, Φιλιππίνες, Δημοκρατία του Κονγκό, Αίγυπτο, Αιθιοπία, Νιγηρία και Τανζανία— ο πληθυσμός αυξάνεται με ταχύτερο ρυθμό. Σύμφωνα με τη Eurostat, οι Ευρωπαίοι πολίτες αυξήθηκαν από 355 εκατομμύρια το 1960 σε 447 εκατομμύρια το 2022. Ωστόσο, υπήρξαν και χώρες που κατέγραψαν μείωση του πληθυσμού, τάση που φαίνεται πως θα ακολουθήσει σταδιακά ολόκληρη η Ευρώπη ως το 2100. Η εκτίμηση αυτή, μαζί με την πρόβλεψη για αύξηση του προσδόκιμου ζωής κατά μέσον όρο 5,1 έτη ως το 2100, πρόκειται να φέρει σημαντικές αναταράξεις στην αγορά εργασίας και στην οικονομία της Ευρώπης, καθώς σημαίνει ότι θα αντιστοιχεί ένας συνταξιούχος σε κάθε δύο (ή και λιγότερο) εργαζόμενους. Για κάποιες χώρες όπως η Ιρλανδία, η Σουηδία και η Κύπρος, αναμένεται αύξηση του πληθυσμού ως το 2050. Στην Ιρλανδία, για παράδειγμα, εξακολουθούν να καταγράφονται τα τελευταία χρόνια περισσότερες γεννήσεις από ό,τι θάνατοι. Σε συνδυασμό με τη δεδομένη παράλληλη αύξηση του προσδόκιμου ζωής εξαιτίας της βελτίωσης των υπηρεσιών ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης και με την αντιστροφή του κύματος μετανάστευσης προς το εξωτερικό, διαμορφώνεται σενάριο ισχυρής ανόδου. Στη Σουηδία η αυξημένη εισροή μεταναστών δείχνει πως ο πληθυσμός της χώρας θα παρέμενε ίδιος εάν κάθε γυναίκα αποκτήσει κατά μέσον όρο 1,2 παιδιά. Για κράτη όπως η Ρουμανία και η Βουλγαρία, κάθε γυναίκα θα έπρεπε να αποκτά 3 παιδιά. Στην Ελλάδα, την τελευταία δεκαετία ο πληθυσμός της χώρας μειώθηκε κατά περίπου 480.000 άτομα, καθώς στα τέλη του Οκτωβρίου 2021 εκτιμήθηκε σε 10,620 εκατ. από 11,105 εκατ. μόνιμους κατοίκους το 2011.
Τα μακροπρόθεσμα σενάρια είναι δυσοίωνα για την Ευρώπη: οι προβλέψεις του ΟΗΕ ως το 2050 τοποθετούν την Ελλάδα μαζί με την Πορτογαλία και την Κροατία στις χώρες που μπορεί να χάσουν από 11 έως 18% του πληθυσμού τους, ενώ για τη Βουλγαρία και τη Λετονία το ποσοστό αυτό μπορεί να ξεπεράσει το 24%. Έως το 2100, ο πληθυσμός της Ελλάδας και της Ιταλίας μπορεί να μειωθεί μέχρι και 40%, της Βουλγαρίας έως 58%, ενώ στη Γερμανία η μείωση θα μπορούσε να φτάσει το 17%.
Ένα συμπέρασμα που προκύπτει είναι πως ακόμη και σε ευρωπαϊκά κράτη όπου μειώνεται συνολικά ο πληθυσμός, υπάρχει αύξηση κατοίκων στα μεγάλα μητροπολιτικά κέντρα. Το 2018 τουλάχιστον το 75% των Ευρωπαίων ζούσε σε αστικά κέντρα και εκτιμάται ότι ως το 2040 το ποσοστό αυτό θα ανέβει στο 80% και θα φτάσει το 85% το 2050, με τον ρυθμό αστικής ανάπτυξης να είναι ισχυρός στα φτωχότερα ευρωπαϊκά κράτη.Οι πόλεις της Ευρώπης μεγαλώνουνεκτός από την Αθήνα, όπου η εσωτερική μετανάστευση έχει ανακοπεί την τελευταία δεκαπενταετία, ενώ αναδύεται ταυτόχρονα μια τάση αναστροφής των εσωτερικών μεταναστευτικών ρευμάτων λόγω της κρίσης, των ομάδων δηλαδή του πληθυσμού που θίχτηκαν ιδιαίτερα από την κρίση και για να επιβιώσουν αναγκάστηκαν να μετακινηθούν και να εγκατασταθούν στον περι-αστικό χώρο ή στην ύπαιθρο.
15°
