Οι κοινωνικές πτυχές ορίζουν τη μετακίνηση, όχι οι τεχνολογικές

Η κινητικότητα εξελίσσεται ραγδαία, ειδικά στην Ευρώπη, και οι αλλαγές αυτές δεν αντικατοπτρίζονται μόνο στους τύπους οχημάτων που χρησιμοποιούνται, αλλά και στους ίδιους τους πολίτες, καθότι μεταβάλλονται τόσο τα κίνητρα κι οι προτιμήσεις όσο και οι κοινωνικές αξίες. Η εξέλιξη της τεχνολογίας δεν είναι η μόνη αιτία της αλλαγής· ο τρόπος που σκεφτόμαστε και οι εναλλασσόμενες προτεραιότητές μας μεταβάλλουν επίσης τον τρόπο που σκεφτόμαστε. Για να λειτουργήσουν τα μελλοντικά συστήματα μεταφορών, πρέπει να κατανοήσουμε το πώς διαφορετικοί άνθρωποι βλέπουν, χρησιμοποιούν και προσαρμόζονται σε αυτούς τους νέους τρόπους μετακίνησης.

Περισσότερο από την τεχνολογία, η κινητικότητα διέπεται πάντα από κοινωνικές τάσεις και πολιτισμικά πρότυπα που εξελίσσονται με την πάροδο του χρόνου. Η τρέχουσα επανάσταση στις μεταφορές δεν εξαρτάται πλέον αποκλειστικά από μια ομάδα μηχανικών, αλλά από την κατανόηση των πραγματικών αναγκών των χρηστών.

Η αποδοχή των καινοτομιών

Οι καινοτομίες των τελευταίων ετών, όπως τα ηλεκτρικά και τα αυτόνομα αυτοκίνητα, συνοδεύονται από την υπόσχεση και τη δέσμευση να κάνουν τις μεταφορές μας πιο βιώσιμες, αποτελεσματικές και καθαρές. Ως αποτέλεσμα, οι δημόσιες πολιτικές και ο διάλογος επικεντρώνονται πλέον στην καθοδήγηση και την προετοιμασία της κοινωνίας γι’ αυτή τη νέα γενιά οχημάτων.

Δεν αρκεί όμως οι μεταφορές να είναι γρήγορες ή απλά φιλικές προς το περιβάλλον, πρέπει επίσης να είναι προσβάσιμες και οικονομικά προσιτές για όλους, λαμβάνοντας υπόψη τις μοναδικές ανάγκες της εκάστοτε κοινωνίας και των πολιτών. Αυτό σημαίνει ότι οι κυβερνήσεις και οι βιομηχανίες θα πρέπει να συνεργαστούν, διότι η τεχνολογία δεν μπορεί να αποσυνδεθεί από την πραγματική ζωή. Πέραν της προσφοράς των καινούργιων αυτών τεχνολογιών, θα πρέπει να διδάξουμε στους ανθρώπους πώς να χρησιμοποιούν τα ψηφιακά αυτά εργαλεία, να διασφαλίσουμε ότι όλοι έχουν πρόσβαση σε νέες υπηρεσίες και να σχεδιάσουμε συστήματα που ταιριάζουν στον τρόπο ζωής του καθένα.

Η εκθετική αύξηση των υπηρεσιών κοινής χρήσης οχημάτων όπως η Uber και η Cabify, καθώς και των εφαρμογών ενοικίασης ηλεκτρικών ποδηλάτων, σκούτερ και μοτοποδηλάτων όπως η Lime, οι οποίες είναι γνωστές συλλογικά ως MaaS (Mobility-as-a-Service), έχει φέρει στην επιφάνεια το γεγονός ότι οι άνθρωποι σήμερα ανησυχούν λιγότερο για τον τύπο του οχήματος με το οποίο ταξιδεύουν και περισσότερο για το πόσο χρήσιμο είναι ως μέσο. Για πολλούς από εμάς αυτό που έχει μεγαλύτερη σημασία είναι απλώς να φτάσουμε εκεί που πηγαίνουμε αποτελεσματικά και γρήγορα, και όχι το πώς θα φαινόμαστε ενώ οδηγούμε.

Η βασική ιδέα πίσω από την Κινητικότητα ως Υπηρεσία (MaaS) είναι να θέσει τον χρήστη στο επίκεντρο των υπηρεσιών μεταφορών, προσφέροντάς του εξατομικευμένες λύσεις κινητικότητας με βάση τις ατομικές του ανάγκες. Η MaaS είναι η ενσωμάτωση διαφόρων μορφών μέσων μεταφοράς σε μια ενιαία υπηρεσία κινητικότητας, προσβάσιμη κατόπιν αιτήματος (on demand). Συνδυάζει όλα τα πιθανά μέσα μεταφοράς, επιτρέποντας στους χρήστες να έχουν πρόσβαση σε υπηρεσίες μέσω μίας μόνο εφαρμογής.

Σκοπός της MaaS είναι να αντικαταστήσει τα τρέχοντα επιχειρηματικά μοντέλα ιδιοκτησίας με υπηρεσίες συνδρομής, που επιδιώκουν να ενσωματώσουν διαφορετικές υπηρεσίες μεταφοράς. Στόχο έχει να παρέχει εναλλακτικές λύσεις στη χρήση ιδιωτικών αυτοκινήτων που βελτιώνουν την άνεση, τη βιωσιμότητα και την οικονομική αποδοτικότητα.

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι οι σημερινοί νεότεροι Ευρωπαίοι δεν αισθάνονται πλέον ότι τους αντιπροσωπεύει η κατοχή ή η χρήση ενός συγκεκριμένου τύπου οχήματος. Μάλιστα, στατιστικά στοιχεία από τις τελευταίες δεκαετίες αποκαλύπτουν μια απότομη πτώση στον αριθμό των ατόμων που αποκτούν άδειες οδήγησης.

Μετά τη στέγαση και τη διατροφή, οι μεταφορές είναι συχνά η τρίτη μεγαλύτερη δαπάνη ενός νοικοκυριού, καθιστώντας τη χρήση αυτοκινήτου μια διαρκή πηγή ερωτημάτων, ειδικά για τους νέους: Γιατί να αγοράσεις αυτοκίνητο αν μπορείς να το νοικιάσεις; Γιατί να μη στραφείς σε άλλες λύσεις όπως Uber, Cabify ή ταξί; Γιατί καν να βγάλεις άδεια οδήγησης εάν δεν μπορείς να αντέξεις οικονομικά τις δαπάνες ενός αυτοκινήτου;

Οι πρακτικές, προσωπικές αλλά και οικονομικές παράμετροι που πλέον επηρεάζουν την πιθανή αγορά ενός αυτοκινήτου είναι οι αξίες, οι προσωπικές συνθήκες, η περιβαλλοντική ευαισθητοποίηση, το αίσθημα ελευθερίας, η ηλικία, το εισόδημα ή η γεωγραφική θέση. Αυτά είναι που πλέον υπερισχύουν της κατοχής ενός συγκεκριμένου είδους οχήματος.

Η μείωση των πωλήσεων οχημάτων και η άνοδος νέων επιλογών μεταφοράς ρίχνουν φως στις τρέχουσες ανάγκες και προτιμήσεις των ανθρώπων. Ένα από τα πιο ξεκάθαρα παραδείγματα αυτής της μετατόπισης είναι η αλλαγή στον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι αντιλαμβάνονται τα ιδιωτικά αυτοκίνητα. Ενώ οι παλαιότερες γενιές ονειρεύονταν να κατέχουν αυτοκίνητο –κυρίως επειδή αυτό συμβόλιζε το κοινωνικό στάτους, την ελευθερία και την ενηλικίωση–, οι νέοι σήμερα συχνά το βλέπουν ως περιττό κόστος, ακόμα και ως περιβαλλοντική επιβάρυνση.

Επιθυμία και πάθη – πού πήγαν;

Τι συμβαίνει όμως με την επιθυμία και τα πάθη; Πώς ισοπεδώνονται; Η οδήγηση όπως τη γνωρίζαμε πριν από την άφιξη των ηλεκτρικών αυτοκινήτων μαζικής παραγωγής, περιλάμβανε γνωστές τελετουργίες που είχαν θέση στη συλλογική μας ψυχή. Γυρίζατε ένα κλειδί ή πατούσατε ένα κουμπί, νιώθατε έναν βρυχηθμό από δόνηση στο κάθισμα και το τιμόνι, βάζατε ταχύτητα στο κιβώτιο ταχυτήτων κι ακούγατε τις στροφές να ανεβαίνουν και να πέφτουν με τα ανεβάσματα και τα κατεβάσματα. Η οδήγηση και το αυτοκίνητο γενικότερα είναι συσχετισμένα και με μυρωδιές – λαδιού και βενζίνης ή ντίζελ, όχι ευχάριστες, αλλά όχι κι εντελώς δυσάρεστες.

Για τους ανθρώπους που αγαπούν τα αυτοκίνητα, ακόμα και για εκείνους που δεν τα αγαπούν, αυτή η διέγερση των αισθήσεων συνδέεται με την ελευθερία που παρέχουν τα οδικά ταξίδια, τα πρώτα ραντεβού και οι μικρές σύντομες αγγαρείες για τις οποίες χρησιμοποιούμε το αυτοκίνητο. Αυτό όμως που φαίνεται να μην αντιλαμβάνονται οι αυτοκινητοβιομηχανίες είναι ότι η επόμενη γενιά δεν θα γίνει λάτρης των ηλεκτρικών αυτοκινήτων.

Τα παιδιά που μεγαλώνουν τώρα δεν θα διώξουν από πάνω τους αυτόματα το παλιό για να ενστερνιστούν με χαρά το καινούργιο. Στην καλύτερη, θα θεωρήσουν την όλη ιδέα του αυτοκινήτου ως κάτι αδιάφορο, ένα μέσο που εξυπηρετεί έναν σκοπό. Και εάν το μέσο αυτό περικλείεται από δυσκολίες –όπως η αυτονομία και η ασφάλεια– ή οικονομικό βάρος, η νέα γενιά θα το εγκαταλείψει εντελώς και θα στραφεί σε άλλα μέσα, πιο εύκολα, πιο προσιτά και πιο οικονομικά.

Οι αυτοκινητοβιομηχανίες προσπαθούν να καταλάβουν πώς να ανακτήσουν την αίσθηση της ξεχωριστής προσωπικότητας ενός αυτοκινήτου, πώς να αναβιώσουν τον ήχο –ένα βασικό στοιχείο που λείπει από τα ηλεκτρικά αυτοκίνητα–, ειδικά σε γρήγορα και δυνατά οχήματα όπως τα muscle cars. Η BMW επιλέγει κάτι φουτουριστικό, μ’ ένα soundtrack του Hans Zimmer, όπου, πατώντας το γκάζι, το μοντέλο iX γεμίζει με τον θόρυβο ενός συνθεσάιζερ-διαστημόπλοιου. Η Toyota αναπτύσσει έναν εξομοιωτή χειροκίνητου κιβωτίου ταχυτήτων για ηλεκτρικά αυτοκίνητα, για να επιστρέψει μέρος της οδηγικής απόλαυσης.

Θα μπορέσουν όμως ποτέ όλες αυτές οι φρούδες προσπάθειες να προσφέρουν ό,τι πρόσφερε το realthing, ή θα είναι πάντα φθηνά υποκατάστατα που κανείς δεν ζήτησε και που δεν ικανοποιούν κανέναν;

Ηλεκτρικά και αυτόνομα αυτοκίνητα - Ηθικά διλήμματα και ρεαλιστικές δυσκολίες

Στην περίπτωση των ηλεκτρικών οχημάτων είναι πολλοί που εξακολουθούν να μην εμπιστεύονται την αυτονομία τους και, παρά τα ευρέως αναγνωρισμένα περιβαλλοντικά οφέλη τους, το κόστος παραμένει πολύ υψηλό για πολλούς, ιδίως για τους νέους. Υπάρχουν επίσης σοβαρές αμφιβολίες σχετικά με την εύρεση σταθμών φόρτισης. Ως αποτέλεσμα, η περιβαλλοντική ευαισθητοποίηση συχνά τίθεται σε δεύτερη μοίρα.

Τα αυτόνομα οχήματα εγείρουν επίσης ηθικά ερωτήματα. Ποιος είναι υπεύθυνος σε περίπτωση ατυχήματος; Πώς λαμβάνονται οι αποφάσεις σε καταστάσεις έκτακτης ανάγκης; Ποιον θα προσπαθήσει να σώσει το όχημα εάν ένα ατύχημα είναι αναπόφευκτο; Θα πρέπει λοιπόν να καθοριστεί ένα πρότυπο σύμφωνα με το οποίο τα αυτόνομα οχήματα προγραμματίζονται, και να υπάρξει μία ενιαία νομοθεσία για τα αυτόνομα οχήματα σε όλες τις ευρωπαϊκές χώρες.

Υπάρχει επίσης μια αυξανόμενη ανησυχία για την ιδιωτικότητα. Για να χρησιμοποιήσουμε ένα αυτόνομο όχημα, πρέπει να του πούμε πού πηγαίνουμε. Αυτό εγείρει σοβαρές αμφιβολίες σχετικά με το ποιος έχει πρόσβαση σε αυτές τις πληροφορίες και πώς χρησιμοποιούνται.

Θα πρέπει, ωστόσο, να αναγνωριστεί ότι για πολλούς ανθρώπους που ζουν εκτός των δυνατοτήτων των δημόσιων συγκοινωνιών και του MaaS, όπως σε αγροτικές ή προαστιακές περιοχές, το ιδιωτικό αυτοκίνητο παραμένει απαραίτητο και περιζήτητο. Το ίδιο μπορεί να ειπωθεί και για οικογένειες με μικρά παιδιά ή ηλικιωμένους ή ανάπηρους συγγενείς.

Κατακλείδα

Τα ερευνητικά δεδομένα δείχνουν ότι η τεχνολογική εξέλιξη δεν είναι πάντα κοινωνικά αποδεκτή. Ο μετασχηματισμός που εδώ και λίγα χρόνια βιώνει ο κλάδος της κινητικότητας θα απαιτήσει μια ισορροπία μεταξύ τεχνολογίας και κοινωνικής πραγματικότητας, τόσο οικονομικά και περιβαλλοντολογικά όσο και ηθικά. Παρ’ όλα αυτά, οι τεχνολογικές τάσεις και οι τάσεις στην κινητικότητα συνεπάγονται αβεβαιότητα και για τους χρήστες, και οι επιχειρήσεις, οι τεχνικές και φυσικές υποδομές, οι δημόσιες υπηρεσίες και οι κανονισμοί είναι μεταξύ των τομέων που επηρεάζονται σε μεγάλο βαθμό από αυτή την εξέλιξη.

Έτσι, η ανάλυση των τεχνολογιών και των σχετικών τάσεων είναι σημαντική για την επίτευξη μιας γενικής κατανόησης των νέων χαρακτηριστικών και των κοινωνικών οφελών που μπορούν να διαμορφώσουν τις τάσεις της κινητικότητας και να προσφέρουν μια καλύτερη εμπειρία. Παρά τα πλεονεκτήματα αυτών των τάσεων, αυτές οι καινοτομίες θα υποστηριχθούν μόνο από συγκεκριμένες ομάδες πληθυσμού και υπεύθυνους χάραξης πολιτικής, εκτός εάν παρουσιάζουν παρόμοια οφέλη με τα παραδοσιακά μέσα κινητικότητας.

Καμία λύση δεν πρόκειται να πετύχει αν οι άνθρωποι δεν την εμπιστευτούν, ούτε αν αποκλείει μεγάλα τμήματα του πληθυσμού –νέους ή ηλικιωμένους, αστικούς ή αγροτικούς, μεμονωμένα άτομα ή οικογένειες– ή δεν καλύπτει τις ποικίλες ανάγκες τους. Μονάχα θέτοντας τους ανθρώπους στο επίκεντρο αυτών των αλλαγών, μπορεί η Ευρώπη να επωφεληθεί πλήρως από την επανάσταση της κινητικότητας που βρίσκεται ήδη σε πλήρη εξέλιξη.